Wikipedia

England

England (borið fram /ˈɪŋglənd/ á ensku) er land sem er hluti af Bretlandi. Íbúar Englands eru yfir 83% af íbúum Bretlands. England á landamæri að Skotlandi í norðri, Wales í vestri og strönd við Norðursjó, Írlandshaf, Keltahaf, Bristol-sund og Ermarsund. Landið nær yfir 5/8 hluta af Stóra-Bretlandi auk yfir 100 minni eyja, þar á meðal Scilly-eyjar og Wight-eyju.

England
Fáni Englands Skjaldarmerki Englands
Fáni Skjaldarmerki
Kjörorð:
Dieu et mon droit (franska)
Guð og réttur minn
Þjóðsöngur:
God Save the King
Staðsetning Englands
Höfuðborg London
Opinbert tungumál enska
Stjórnarfar Þingbundin konungsstjórn

Konungur Karl 3.
Forsætisráðherra Rishi Sunak
Sameining
 - Stofnun 12. júlí 927 
 - Sameining við Skotland 1. maí 1707 
Flatarmál
 - Samtals
130.279 km²
Mannfjöldi
 - Samtals (2019)
 - Þéttleiki byggðar
56.286.961
432/km²
Gjaldmiðill Sterlingspund (£)
Tímabelti UTC (+1 á sumrin)
Þjóðarlén .uk
Landsnúmer +44

Menn settust að á Englandi á síðfornsteinöld, en nafnið er fengið frá Englum, germönskum ættflokki sem settist þar að á 5. og 6. öld og drógu nafn sitt af skaganum Angeln í Norður-Þýskalandi. England var sameinað í eitt ríki á 10. öld og hefur haft mikil menningarleg og efnahagsleg áhrif um víða veröld síðan á landafundatímabilinu sem hófst á 15. öld.[1]

Ensk tunga, ensk lög og enska biskupakirkjan hafa orðið undirstaða réttarkerfis margra landa og enskt þingræði hefur verið tekið upp víða.[2] Iðnbyltingin hófst á Englandi seint á 18. öld og England varð fyrsta iðvædda samfélag heims.[3] Á Englandi eru tveir elstu háskólar hins enskumælandi heims: Oxford-háskóli (stofnaður 1096) og Cambridge-háskóli (stofnaður 1209), sem teljast báðir með fremstu háskólum heims.[4]

Konungsríkið England innlimaði Wales árið 1535 en hætti að vera til sem sjálfstætt ríki árið 1707 þegar það sameinaðist Skotlandi með bresku sambandslögunum þegar sameinaða konungsríkið Bretland var stofnað.[5] Árið 1801 sameinaðist þetta ríki Írlandi með nýjum sambandslögum og til varð sameinað konungsríki Bretlands og Írlands. Árið 1922 sagði Írska fríríkið sig frá þessu ríki og eftir stóð þá sameinað konungsríki Bretlands og Norður-Írlands.[6]

Landslag á Englandi er að mestu flatt með lágum hæðadrögum, aðallega í Midlands og Suður-Englandi. Flest fjöllin eru í norðurhlutanum, í Lake District og Pennínafjöllum, en líka í vestri í Dartmoor og Shropshire Hills. Höfuðborg landsins er London sem er stærsta þéttbýli Bretlands með 14,2 milljón íbúa árið 2021. Íbúar Englands eru 56,3 milljónir, eða 84% af íbúum Bretlands.[7] Langflestir búa í og við London, í Suðaustur-Englandi og borgum í Midlands, Norðvestur-Englandi og Yorkshire þar sem stórar iðnaðarborgir byggðust upp á 19. öld.[8]

HeitiBreyta

England er nefnt eftir „Englum“ sem voru germanskur ættflokkur sem settist þar að á 5. og 6. öld og er talinn hafa komið frá skaganum Angeln, sem í dag er hluti af Danmörku og Norður-Þýskalandi.

Samkvæmt Oxford Dictionary var heitið „England“ fyrst notað yfir suðurhluta eyjunnar árið 897 og nútímastafsetning þess kemur fyrst fyrir árið 1538.

SagaBreyta

Aðalgrein: Saga Englands

Bein- og tinnusteinstól hafa fundist í Norfolk og Suffolk sem sýna að Homo erectus bjó á Englandi fyrir 700.000 árum. Þá tengdist England meginlandi Evrópu um landbrú. Ermarsundið var á sem að lágu þverárnar Thames og Signa. Á síðustu ísöld eyddist byggð á þessu svæði. England var síðan ekki byggt aftur fyrr en fyrir 13.000 árum. Þeir íbúar tóku síðar upp keltneska menningu.

Árið 43 gerðu Rómverjar innrás í England. 55 f.Kr. hafði Júlíus Caesar gert innrás í England en landið var ekki lagt undir Rómaveldi fyrr en Claudíus gerði innrás aftur árið 43 e.Kr. Rómverjarnir höfðu mikil áhrif á breska menningu. 400 árum síðar yfirgáfu þeir landið vegna falls Rómaveldis.

England á miðöldumBreyta

Eftir rómverska tímabilið tók við engilsaxneskt tímabil sem nær yfir miðaldir fram að innrás Normanna árið 1066. Kristni komst á í Englandi og landið var sameinað í eitt konungsríki.

Fyrsti einvaldurinn sem notaði nafnbótina Englandskonungur var Offa af Mersíu árið 774 þó svo að listar hefjist oft á Egbert af Wessex árið 829.

LandfræðiBreyta

Aðalgrein: Landafræði Englands

England er á suðvesturhluta Stóra-Bretlands með Wighteyju og öðrum eyjum. Skotland liggur að landinu í norðri og Wales í vestri. England er nær meginlandi Evrópu en aðrir hlutar Bretlands. Ermarsund greinir England að meginlandinu og er 52 km að vídd. Ermarsundsgöngin skammt frá Folkestone tengir England beint við Frakklandi.

Mest allt England er mildir hólar en í norðri er landið fjöllóttara. Pennínafjöll eru fjallgarður sem liggur frá austri til vesturs. Í Austur-Anglíu er flatt undirlendi notað sem beitiland. Þetta svæði er kallað Fens.

London er stærsta borg Bretlands og er líka höfuðborg landsins. Þær eru stærsta þéttbýli á landinu. Birmingham er önnur stærsta borgin. Aðrar stórar borgir eru Manchester, Leeds, Liverpool, Newcastle, Sheffield, Bristol, Coventry, Bradford, Leicester og Nottingham. Stærsta höfnin er Poole á suðströndinni.

Röð Þéttbýli Fólksfjöldi

(2001 manntal)

Staðir Stærri þéttbýlisstaðir
1 Þéttbýli Stór-Lundúnasvæðisins 8,278,251 67 Croydon, Barnet, Ealing, Bromley
2 Þéttbýlið Vestur-Miðhéraðanna 2,284,093 22 Birmingham, Wolverhampton, Dudley, Walsall
3 Þéttbýli stórborgarsvæðisins Manchester 2,240,230 57 Manchester, Salford, Bolton, Stockport, Oldham
4 Þéttbýli Vestur-Yorkshire 1,499,465 26 Leeds, Bradford, Huddersfield, Wakefield
5 Tyneside 879,996 25 Newcastle upon Tyne, North Shields, South Shields, Gateshead, Jarrow
6 Þéttbýlið Liverpool 816,216 8 Liverpool, St Helens, Bootle, Huyton-with-Roby
7 Þéttbýlið Nottingham 666,358 15 Nottingham, Beeston og Stapleford, Carlton, Long Eaton
8 Þéttbýlið Sheffield 640,720 7 Sheffield, Rotherham, Chapeltown, Mosborough/Highlane
9 Þéttbýlið Bristol 551,066 7 Bristol, Kingswood, Mangotsfield, Stoke Gifford
10 Brighton/Worthing/Littlehampton 461,181 10 Brighton, Worthing, Hove, Littlehampton, Shoreham, Lancing
11 Þéttbýlið Portsmouth 442,252 7 Portsmouth, Gosport, Waterlooville, Fareham
12 Þéttbýlið Leicester 441,213 12 Leicester, Wigston, Oadby, Birstall
13 Þéttbýlið Bournemouth 383,713 5 Bournemouth, Poole, Christchurch, New Milton
14 Þéttbýlið Reading og Wokingham 369,804 5 Reading, Bracknell, Wokingham, Crowthorne
15 Teesside 365,323 7 Middlesbrough, Stockton-on-Tees, Redcar, Billingham

StjórnmálBreyta

England hefur ekki haft sína eigin ríkisstjórn síðan 1707 en með sambandslögunum sameinuðust konungsríkið Skotland og konungsríkið England í konungsríkið Stóra-Bretland.

EfnahagslífBreyta

 
Lundúnaborg er miðstöð heimsefnahags.

England er eitt af stærstu efnahagskerfum Evrópu og fimmta stærsta í heimi. Hagkerfi Englands notar engilsaxneskt haglíkan. Það er eitt af fjórum hagkerfum á Bretlandi, og 100 af 500 stærstum fyrirtækjum í Evrópu eru með höfuðstöðvar í London. Sem hluti Bretlands er England aðalmiðstöð fyrir efnahagsmál heimsins. England er eitt iðnvæddu landa í heimi. Aðaliðnaðasvæði eru efna- og lyfjaiðnaðir og tækniiðnaðir eins og geimverkfræði, vopnaiðnaður og framleiðslu hugbúnaða.

London flytur út aðallega iðnaðarvörur and flytja inn efni eins og jarðolía, te, ull, hrásykur, timbur, smjör, málmur og kjöt. Í fyrra flutti út England meira en 30.000 tonn nautakjöta eiga 75.000.000 breskra punda. Frakkland, Ítalía, Grikkland, Holland, Belgía og Spánn eru aðalinnflytjendur nautakjöta frá Englandi.

Seðlabanki Bretlands sem setur vaxtaprósentur og kemur á peningamálastefnu er Englandsbanki í London. Kauphöllin í London er líka í borginni og er aðalkauphöllin í Bretlandi og er stærsta í Evrópu. London er alheimsleiðtogi í fjármáli, börgin er stærsta fjármálamiðstöð í Evrópu.

Hefðbundnir framleiðslu- og þungaiðnaðir hafa hnignað undanfarið á Englandi eins og annars staðar á Bretlandi. Um leið hafa þjónustugreinar orðið öllu meira mikilvægar. Til dæmis er ferðaþjónusta sjötti stærsti iðnaðurinn á Bretlandi og gaf hagkerfinu 76 milljónir breskra punda. Árið 2002 ræður hún 1.800.000 stöðugildi fólks eða 6,1% vinnandi íbúa. Aðalmiðstöð fyrir ferðamenn er London og börgin laðar að milljónum ferðamanna árlega.

Embættislegi gjaldmiðill Bretlands er breskt pund (stundum sterlingspund eða GBP, e. pound sterling).

ÍbúarBreyta

 
Borgar- og sveitasýslur eftir mannfjölda.
 
Íbúafjöldi Englands og Wales eftir stjórnsýslueiningum.

England er langfjölmennasta land Bretlands, með yfir 56 milljón íbúa, sem eru 84% af heildarfjöldanum.[8]: 12 [9] Ef England væri sérstakt ríki væri það 25. fjölmennasta ríki heims miðað við árið 2005.[10]

Englendingar eru bresk þjóð.[11] Sumar erfðarannsóknir benda til þess að 75-95% þeirra séu afkomendur landnema frá forsögulegum tíma sem fluttust þangað upprunalega frá Íberíuskaga, með um 5% framlagi Engla og Saxa, auk þó nokkurs framlags frá Norðurlöndunum.[12][13] Aðrar rannsóknir meta framlag germanskra þjóða sem allt að 50%.[14] Ýmis menningarsamfélög hafa orðið áhrifamikil á Englandi í gegnum söguna: forsöguleg samfélög, Bretar,[15] Rómaveldi, Engilsaxar,[16] Víkingar,[17] Gelar og Normannar. Samfélög brottfluttra Englendinga er víða að finna í fyrrum löndum breska heimsveldisins, sérstaklega í Bandaríkjunum, Kanada, Ástralíu, Suður-Afríku og Nýja-Sjálandi.[18] [19][20][21] Frá lokum 20. aldar hafa margir Englendingar flust til Spánar.[22]

Þegar Dómsdagsbókin var samin árið 1086 var íbúafjöldi Englands tvær milljónir. Um 10% bjuggu þá í þéttbýli.[23] Árið 1801 var íbúafjöldinn 8,3 milljónir og árið 1901 var hann orðinn 30,5 milljónir.[24] Efnahagslegur vöxtur í Suðaustur-Englandi hefur gert það að áfangastað fyrir fólksflutninga annars staðar að í Bretlandi.[11] Þó nokkur fjöldi Íra hefur líka flust til Englands.[25] Hlutfall íbúa af evrópskum uppruna er 87,5%. Þar á meðal eru íbúar af þýskum[26] og pólskum uppruna.[11]

Innflytjendur hafa flust til Englands lengra að síðan á 6. áratugnum. Um 6% íbúa Englands tilheyra fjölskyldum sem komu upprunalega frá Indlandsskaga (Indlandi, Pakistan og Bangladess).[11][26] Um 0,7% íbúa eru af kínverskum uppruna.[11][26] 2,9% íbúa eru þeldökkir af afrískum og karabískum uppruna, sérstaklega frá fyrrum breskum nýlendum þar.[11][26] Árið 2007 tilheyrðu 22% skólabarna í Englandi minnihlutaþjóðarbrotum[27] og árið 2011 var fjöldi þeirra 26,5%.[28] Um helmingur fólksfjölgunar milli 1991 og 2001 var vegna aðflutnings.[29] Deilur um þennan aðflutning eru áberandi í enskum stjórnmálum.[30] Í könnun innanríkisráðuneytisins árið 2009 sögðust 80% aðspurðra vilja takmarka aðflutning fólks.[31] Hagstofa Bretlands áætlar að íbúum muni fjölga um 9 milljónir milli 2014 og 2039.[32]

Kornbretar eru eina þjóðarbrotið sem er upprunnið á Englandi, sem er viðurkennt af ríkisstjórn Bretlands samkvæmt Rammasamkomulagi um vernd þjóðarbrota frá 2014.[33]

TungumálBreyta

Aðalgrein: Enska

Enska varð til á Englandi og er aðaltungumál Englands í dag. Enska er vesturgermanskt indóevrópskt tungumál og er skylt skosku og frísnesku. Í sögu málsins er tímabilið fram til ársins 1066 nefnt fornenska en frá árinu 1066 til 15. aldar er talað um miðensku og frá 15. öld um nútímaensku. Allt frá árinu 1066 hefur enska orðið fyrir miklum áhrifum frá latínu og frönsku, ekki síst orðaforðinn sem er nú að verulegu leyti af latneskum rótum líkt og í rómönsku málunum.

MenningBreyta

Aðalgrein: Ensk menning

Ensk menning er breið og fjölbreytileg. Englendingar hafa spilað inn í þróun lista og vísindanna. Margir mikilvægir vísindamenn og heimspekingar fæddust á Englandi eða hafa búið á Englandi, til dæmis Isaac Newton, Francis Bacon, Charles Darwin, Ernest Rutherford (fæddur á Nýja-Sjálandi), John Locke, John Stuart Mill, Bertrand Russell, Thomas Hobbes og hagfræðingar svo sem David Ricardo og John Maynard Keynes. Karl Marx skrifaði mest af ritverkum sínum í Manchester.

MatargerðBreyta

Mörg lönd telja að ensk matargerð sé gróf og einföld. Ensk matargerð umbreyttist á sjötta áratuginum undir áhrifum frá Indlandi og Kína sem fylgdu innflytjendum. Dæmi af hefðbundnum enskum mat eru:

 
Enskur morgunverður



VerkfræðiBreyta

England er fæðingarstaður Iðnbyltingarinnar og margir uppfinningamenn bjuggu á Englandi á 18. og 19. öld. Frægir verkfræðingar eru til dæmis Isambard Kingdom Brunel, Charles Babbage, Tim Berners-Lee, John Dalton, James Dyson, Michael Faraday, Robert Hooke, Robert Stephenson, Joseph Swan og Alan Turing.

Vísindi og heimspekiBreyta

 
Charles Darwin.

Meðal mikilhæfra vísindamanna frá Englandi má nefna Isaac Newton, Michael Faraday, Robert Hooke, Robert Boyle, Joseph Priestley, J. J. Thomson, Charles Babbage, Charles Darwin, Stephen Hawking, Christopher Wren, Alan Turing, Francis Crick, Joseph Lister, Tim Berners-Lee, Andrew Wiles og Richard Dawkins.

Enskir heimspekingar áttu ríkan þátt í að móta vestræna heimspeki. Þar má nefna William af Ockham, Francis Bacon, Thomas Hobbes, John Locke, Jeremy Bentham, Thomas Paine, John Stuart Mill, Herbert Spencer, Bertrand Russell, G.E. Moore, A.J. Ayer, Gilbert Ryle, J.L. Austin, G.E.M. Anscombe og Bernard Williams.

BókmenntirBreyta

 
Leikskáld William Shakespeare.

Saga enskra bókmennta er rótgróin. Margir rithöfundar eru frá Englandi til dæmis leikskáldin William Shakespeare, Christopher Marlowe, Ben Jonson og John Webster, til viðbótar rithöfundarnir Daniel Defoe, Henry Fielding, Jane Austen, William Makepeace Thackeray, Charlotte Brontë, Emily Brontë, J.R.R. Tolkien, Charles Dickens, Mary Shelley, H. G. Wells, George Eliot, Rudyard Kipling, D.H. Lawrence, E.M. Forster, Virginia Woolf, George Orwell og Harold Pinter. J.K. Rowling, Enid Blyton og Agatha Christie eru rithöfundar sem hafa orðið frægir á 20. öld.

TónlistBreyta

Tónskáld frá Englandi eru ekki eins fræg og rithöfundarnir þaðan. Flytjendur eins og Bítlarnir, Led Zeppelin, Pink Floyd, Elton John, Queen og The Rolling Stones eru meðal þeirra sem hafa selt mest af plötum í heiminum. England er einnig fæðingarstaður margra tónlistarstefna til dæmis harðrokks, þungarokks, Britpops, glamrokks, drum and bass, framsækins rokks, pönks, gotnesks rokks og triphops.

TilvísanirBreyta

  1. ↑ „England – Culture“. britainusa.com. Afrit af upprunalegu geymt þann 16 May 2008. Sótt 1 February 2009.
  2. ↑ „Country profile: United Kingdom“. BBC News. news.bbc.co.uk. 26 October 2009. Sótt 1 February 2009.
  3. ↑ „Industrial Revolution“. Ace.mmu.ac.uk. Afrit af upprunalegu geymt þann 27 April 2008. Sótt 1 February 2009.
  4. ↑ "2022-2023 Best Global Universities Rankings", U.S. News & World Report
  5. ↑ Burns, William E. A Brief History of Great Britain. bls. xxi.; „Acts of Union 1707“. parliament.uk. Sótt 27 January 2011.
  6. ↑ Phelan, Kate (4 October 2016). „The Partition Of Ireland: A Short History“. Culture Trip. Sótt 20 May 2019.
  7. ↑ Park, Neil (24 June 2020). „Population estimates for UK, England and Wales, Scotland and Northern Ireland“. www.ons.gov.uk. Office for National Statistics (United Kingdom).
  8. ↑ 8,0 8,1 2011 Census – Population and household estimates for England and Wales, March 2011. Accessed 31 May 2013.
  9. ↑ Office for National Statistics (8 August 2013). „Population estimates for UK, England and Wales, Scotland and Northern Ireland – current datasets“. statistics.gov.uk. Sótt 5 October 2013.
  10. ↑ United Nations Department of Economic and Social Affairs. „World Population Prospects: Analytical Report for the 2004“. United Nations. Afrit af upprunalegu geymt þann 7 August 2009. Sótt 5 September 2009.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 11,5 Office for National Statistics (2011). „Ethnicity and National Identity in England and Wales 2011“. Statistics.gov.uk. Sótt 5 October 2013.
  12. ↑ Oppenheimer 2006, bls. 378.
  13. ↑ „British and Irish, descendant of the Basques?“. Eitb24.com. Afrit af upprunalegu geymt þann 16 May 2011. Sótt 5 September 2009.; Oppenheimer, Stephen (10 October 2006a). „What does being British mean? Ask the Spanish“. The Daily Telegraph. London. Afrit af upprunalegu geymt þann 15 July 2009. Sótt 5 September 2009.
  14. ↑ Wade, Nicholas (6 March 2007). „A United Kingdom? Maybe“. The New York Times. Sótt 8 August 2009.; Thomas, M.G.; Stumpf, M.P.; Härke, H. (2006). „Evidence for an apartheid-like social structure in early Anglo-Saxon England“. Proceedings: Biological Sciences. 273 (1601): 2651–7. doi:10.1098/rspb.2006.3627. PMC 1635457. PMID 17002951.
  15. ↑ „Roman Britons after 410“. Britarch.ac.uk. Afrit af upprunalegu geymt þann 22 May 2009. Sótt 5 September 2009.
  16. ↑ Cameron, Keith (March 1994). Anglo-Saxon Origins: The Reality of the Myth. Malcolm Todd. ISBN 978-1-871516-85-2. Sótt 5 September 2009.
  17. ↑ „Legacy of the Vikings“. BBC News. Sótt 5 September 2009.
  18. ↑ „Shifting Identities – statistical data on ethnic identities in the US“. Bnet. 2001. Afrit af upprunalegu geymt þann 12 January 2016. Sótt 29 July 2009.
  19. ↑ „Ethnic origins, 2006 counts, for Canada, provinces and territories“. Statistics Canada. 2 April 2008. Afrit af upprunalegu geymt þann 1 November 2009. Sótt 29 July 2009.
  20. ↑ Centre for Population and Urban Research, Monash University. „Australian Population: Ethnic Origins“ (PDF). Afrit af upprunalegu (PDF) geymt þann 19 July 2011. Sótt 29 July 2009.
  21. ↑ „Inmigración británica en Chile“. Galeon.com. Afrit af upprunalegu geymt þann 22 August 2009. Sótt 29 July 2009.
  22. ↑ Burke, Jason (9 October 2005). „An Englishman's home is his casa as thousands go south“. The Guardian. London. Sótt 5 September 2009.; Travis, Alan; Sarah Knapton (16 November 2007). „Record numbers leave the country for life abroad“. The Guardian. London. Sótt 8 August 2009.
  23. ↑ University of Wisconsin. „Medieval English society“. Afrit af upprunalegu geymt þann 25 October 2011. Sótt 14 August 2014.
  24. ↑ „Chapter 1 – The UK population: past, present and future“ (PDF). Focus on People and Migration (PDF) (Report). Office for National Statistics. 7 December 2005. Sótt 16 February 2017.
  25. ↑ „One in four Britons claim Irish roots“. BBC News. 16 March 2001. Sótt 26 November 2010.
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 26,3 „British Immigration Map Revealed“. BBC News. 7 September 2005. Sótt 5 September 2009.
  27. ↑ Paton, Graeme (1 October 2007). „One fifth of children from ethnic minorities“. The Daily Telegraph. London. Afrit from the original on 10 January 2022. Sótt 14 August 2014.
  28. ↑ Shepherd, Jessica (22 June 2011). „Almost a quarter of state school pupils are from an ethnic minority“. The Guardian. London. Sótt 17 January 2014.
  29. ↑ Leppard, David (10 April 2005). „Immigration rise increases segregation in British cities“. The Times. London. Sótt 8 August 2009.
  30. ↑ „Immigration debate hots up in England“. The Independent News Service. 26 November 2008. Sótt 14 August 2014.
  31. ↑ Milland, Gabriel (23 July 2009). „80% say cap immigration“. Daily Express. London. Sótt 5 September 2009.
  32. ↑ National Population Projections: 2014-based Statistical Bulletin (Report). Office for National Statistics. 29 October 2015.
  33. ↑ „Cornish people formally declared a national minority along with Scots, Welsh and Irish“. The Independent. 23 April 2014. Afrit af upprunalegu geymt þann 24 April 2014. Sótt 23 April 2014.

TenglarBreyta

 
Wikiorðabókin er með skilgreiningu á orðinu
Sótt frá „https://is.wikipedia.org/w/index.php?title=England&oldid=1797866“