Búsáhaldabyltingin

Mótmælin á Íslandi í kjölfar efnahagskreppunnar 2008, betur þekkt sem Búsáhaldabyltingin, voru fjölmenn mótmæli, sem hófust í kjölfar falls íslensku bankanna haustið 2008. Boðað var til mótmæla í sömu viku og bankarnir féllu. Í kjölfarið á þeim mótmælum var farið að skipuleggja svokallaða laugardagsfundi á Austurvelli, auk annarra funda og aðgerða á meðal almennings. Mótmælin náðu hámarki í janúar 2009 og lyktaði með því að ríkisstjórn Sjálfstæðisflokks og Samfylkingar féll.

Mótmælendur berja á dósir og pottlok á mótmælum 20. janúar 2009.

Mótmæli við Alþingishúsið í nóvember 2008. Búið er að koma fyrir skilti á svölum hússins sem á stendur „Til sölu (kr) $ 2,100.000.000“ og „IMF Selt“.

Búsáhaldabyltingin er kennd við það að margir þátttakendur börðu sleifum á potta, pottlok og dósir til að skapa takt, um leið og þeir sungu slagorð á borð við „vanhæf ríkisstjórn!“. Skilti með slagorðum eins og „Nýtt lýðveldi“, „Vér mótmælum öll“ og „Helvítis fokking fokk“ voru lýsandi fyrir andrúmsloftið á mótmælunum. Kröfur mótmælenda voru að stjórn Seðlabankans og ríkisstjórnin skyldu víkja þar sem þær væru rúnar trausti almennings. Kannanir sýndu að um fjórðungur íbúa höfuðborgarsvæðisins tók þátt í mótmælum í janúar 2009 og að mótmælin nutu víðtæks stuðnings landsmanna.

Tveir hópar voru áberandi við skipulagningu mótmæla í byrjun: Mótmælasamtökin Nýir tímar undir forystu Kolfinnu Baldvinsdóttur fjölmiðlakonu og Raddir fólksins undir forystu Harðar Torfasonar tónlistarmanns. Áherslur þessara tveggja hópa voru ólíkar þar sem Nýir tímar vildu leggja áherslu á pólitíska þáttinn á meðan Raddir fólksins voru óflokkspólitísk samtök. Þekktustu mótmælafundirnir voru laugardagsfundir Radda fólksins á Austurvelli þar sem fjöldi fólks flutti ávörp, en aðgerðir fóru fram víðar, meðal annars við Stjórnarráðið, Þjóðleikhúsið og Lögreglustöðina við Hlemm. Átök mótmælenda og óeirðalögreglu fóru stigvaxandi eftir því sem leið á mótmælin og náðu hámarki þegar Alþingi kom saman eftir jólafrí 20. janúar 2009.

Líkt og Bankahrunið sjálft hefur Búsáhaldabyltingin oft verið pólitískt deiluefni. Í opinberri umræðu hefur mótmælendum verið lýst sem „múg“ og mótmælunum sem „skrílslátum“. Sumir gengu svo langt að halda því fram að Búsáhaldabyltingin hafi verið valdarán þar sem Vinstri grænir, sem þá voru í stjórnarandstöðu, hafi efnt til mótmælanna til að steypa lögmætri ríkisstjórn af stóli. Þetta var sérstaklega áberandi í deilum um drög stjórnlagaráðs að nýrri stjórnarskrá 2012. Eftir árásina á Bandaríkjaþing 2021 vildu sumir Sjálfstæðismenn líkja henni við Búsáhaldabyltinguna, sérstaklega atvikið þegar hópur mótmælenda hugðist mótmæla á áhorfendapöllum Alþingis 8. desember 2008 og lenti í átökum við lögreglu og þingverði.

Atburðarásin

Neyðarlögin og bankahrunið, 6. október 2008

Aðalgrein: Neyðarlögin

Lausafjárkreppan 2007-2008 olli því að bankar og aðrar fjármálastofnanir víða um heim urðu gjaldþrota. Stærst þessara gjaldþrota var gjaldþrot Lehman Brothers í september 2008, sem varð til þess að millibankalán stöðvuðust tímabundið. Það olli aftur greiðsluerfiðleikum íslenskra banka sem voru með stór kúlulán á gjalddaga og gátu nú ekki endurfjármagnað þau með nýjum lánum. Glitnir banki var fyrstur íslensku bankanna sem lenti í erfiðleikum og hratt af stað atburðarás sem leiddi til gjaldþrots allra þriggja stærstu íslensku bankanna og setningu neyðarlaga 6. október 2008. Af því tilefni ávarpaði forsætisráðherra, Geir H. Haarde, landsmenn í beinni útsendingu í sjónvarpi og útvarpi:

	Á hinum pólitíska vettvangi, jafnt sem annars staðar, er mikilvægt að slíðra sverðin við þessar aðstæður. Miklu skiptir að við sýnum bæði stillingu og yfirvegun þá erfiðu daga sem nú fara í hönd, látum ekki hugfallast og styðjum hvert annað með ráðum og dáð. Á þann hátt, með íslenska bjartsýni, æðruleysi og samstöðu að vopni, munum við standa storminn af okkur. Guð blessi Ísland.
	— Geir H. Haarde (6. október 2008)

Setning neyðarlaganna og ávarp forsætisráðherra gerðu almenningi á Íslandi ljóst að fjármálakerfið væri að hrynja með alvarlegum afleiðingum fyrir íslenskt efnahagslíf.

Samstöðutónleikar á Austurvelli, 8. október 2008

Tveimur dögum eftir setningu neyðarlaganna, eða þann 8. október 2008, boðaði Bubbi Morthens til samstöðutónleika á Austurvelli um hádegið undir yfirskriftinni „Krónan er fallin“. Um 1000-1500 manns mættu og allt gekk vel fyrir sig. Mikið var um fjölskyldufólk með börn, og margir að maula á nesti á meðan tónleikunum stóð. Hljómsveitin Buff lék með Bubba auk þess sem rapparinn Poetrix kom fram. Bubbi flutti meðal annars nýtt lag sem hann hafði samið kvöldið áður og hét „Ein stór fjölskylda“. Lagið samdi hann fyrir þennan samstöðufund, en það var frumflutt á Rás 2 um morguninn og svo stuttu síðar á Bylgjunni.

Fyrstu mótmælin, 10. október 2008

Fjórum dögum eftir setningu neyðarlaganna, eða föstudaginn 10. október, var boðað til fyrstu mótmælanna á samskiptamiðlinum Facebook vegna þess ástands sem skapast hefði við fall bankanna. Fólk var hvatt til að mæta á Arnarhól til að krefjast þess að Davíð Oddsson seðlabankastjóri segði af sér. Samkvæmt frétt Reuters-fréttastofunnar mættu um 200 manns á mótmælin. Síðar færðu mótmælendur sig að Seðlabankanum. Allt gekk vel fyrir sig á meðan mótmælunum stóð. Nokkrir mótmælendur urðu ósáttir við það þegar einn úr þeirra hópi fór að syngja „Internationalinn“ (alþjóðlegt baráttulag kommúnista). Sumir létu sig hverfa í kjölfarið þar sem þeir töldu mótmælin vera orðin „of rauð“. Skipuleggjendum var í kjölfarið ráðlagt að hafa meiri fyrirvara á mótmælunum, sleppa „Nallanum“ og kaupa almennilegt gjallarhorn.

Samstöðufundur á Ingólfstorgi, 17. október 2008

Þann 17. október 2008 hélt leikarinn Karl Ágúst Úlfsson samstöðufund á Ingólfstorgi. Þetta voru ekki mótmæli heldur trommuhringur til að sýna að þegar hver og einn leggur fram það sem hann hefur fram að færa þá ná allir að spila saman. Honum fannst þjóðin þurfa mest á því að halda á þessum erfiðu tímum, að finna að við eigum öll hagsmuna að gæta og að allir þyrftu að leggjast á eitt til að komast á réttan kjöl. Karl Ágúst stóð að samstöðufundinum ásamt fyrirtækinu Practical.

Annar mótmælafundur, 18. október 2008

Annar mótmælafundurinn var boðaður klukkan 3, laugardaginn 18. október 2008. Þessi fundur var mun betur skipulagður en sá fyrsti og notaðist við hljóðkerfi og lítið færanlegt svið sem Reykjavíkurborg útvegaði og komið var fyrir við Landsímahúsið á Austurvelli, líkt og á samstöðutónleikum Bubba 10 dögum fyrr. Aðstandendur voru Hörður Torfason, Kolfinna Baldvinsdóttir, Dr. Gunni og Andri Sigurðsson. Líkt og á fyrsta fundinum var helsta krafan afsögn seðlabankastjóra. Ræðumenn á fundinum voru Þráinn Bertelsson, rithöfundur, Þorvaldur Gylfason, prófessor við Háskóla Íslands, Ragnheiður Gestsdóttir, rithöfundur, Birgir Þórarinsson, tölvunarfræðingur og tónlistarmaður, og Kolfinna Baldvinsdóttir, fjölmiðlakona.

• 
  Hörður Torfason
• 
• 
• 
• 

Þriðji mótmælafundur, 25. október 2008

Þriðji mótmælafundurinn var haldinn laugardaginn 25. október 2008. Nokkur fjöldi safnaðist saman á Austurvelli þar sem Einar Már Guðmundsson, rithöfundur, Guðmundur Gunnarsson, formaður Rafiðnaðarsambandsins, og Jón Baldvin Hannibalsson, fyrrverandi ráðherra, héldu ræður. Eftir fundinn var farið í mótmælagöngu að Ráðherrabústaðnum þar sem hrópað var „brennum bankana!“ um leið og fáni Landsbankans var brenndur.

Fjórði mótmælafundur, 1. nóvember 2008

Fjórði laugardagsfundurinn var haldinn á Austurvelli laugardaginn 1. nóvember 2008. Í þetta sinn var mótmælaganga frá Hlemmi yfir á Austurvöll. Fjórir vörubílar óku á undan göngunni og þeyttu flautur. Sturla Jónsson, einn af forystumönnum í mótmælum vörubílstjóra fyrr þetta sama ár, var einn ræðumanna. Aðrir ræðumenn voru Pétur Tyrfingsson sálfræðingur, Lárus Páll Birgisson sjúkraliði, Ernesto Ortiz veitingamaður, Óskar Ástþórsson leikskólakennari og Birgir Þórarinsson tónlistarmaður. Allt fór vel fram og var áætlaður fjöldi 1000-1500 manns. Dúkka var hengd upp á hliðið í Austurstræti.

Fimmti mótmælafundur, 8. nóvember 2008

Bónusfáninn á Alþingishúsinu.

Fimmti laugardagsfundurinn var haldinn 8. nóvember 2008. Ræðumenn voru Ragnheiður Gestsdóttir rithöfundur, Sigurbjörg Árnadóttir fyrrverandi fréttamaður RÚV í Finnlandi, Arndís Björnsdóttir kennari og Einar Már Guðmundsson rithöfundur. Þetta voru fjölmennustu mótmælin til þessa en samkvæmt lögreglu voru á fjórða þúsund manns mætt á Austurvöll þar sem mótmælin höfðu verið boðuð. Skömmu eftir að mótmælin hófust klifraði mótmælandi (Haukur Hilmarsson) upp á þak Alþingishússins og dró Bónusfána að húni á fánastöng hússins. Lögreglumenn fóru á bak við húsið til að gæta að honum og nokkur fjöldi mótmælanda safnaðist þar saman í kjölfarið. Þegar fánamaðurinn kom niður reyndi lögregla að handtaka hann, en mótmælendur komu í veg fyrir það og hann slapp. Mótmælin færðust þá aftur inn á Austurvöll þar sem mótmælendur köstuðu skyri og eggjum í Alþingishúsið. Talsverður hiti var í fólki og átti lögreglan á köflum í basli með að halda aftur af mótmælendum.

Frásagnir af ástandinu þennan dag voru mismunandi. Daníel Sigurbjörnsson sagði í viðtali í Morgunblaðinu 10. nóvember:

„Ástandið var mun alvarlegra í portinu en fjölmiðlar hafa sagt frá. Lögreglumenn voru þar í hættu; þeir kallaðir öllum illum nöfnum og margsinnis hótað lífláti [...] Ég fór inn í portið þegar maðurinn birtist uppi á þaki með Bónusfánann. Þegar einn lögreglumaðurinn ætlaði upp stigann gerði maður í portinu sig líklegan til að kippa honum aftur niður og það hefði valdið stórslysi. Mér tókst einhvern veginn að hindra manninn og var kallaður öllum illum nöfnum fyrir vikið og grýttur með eggjum, jógúrt og tómötum. Ástandið var mun alvarlegra en menn gera sér grein fyrir. Mér fannst öryggi mínu ógnað þrátt fyrir að hafa aðeins ætlað að taka þarna nokkrar myndir fyrir sjálfan mig.“

Ingvar Á. Þórisson kvikmyndagerðamaður sagði í Morgunblaðinu sama dag:

„Sá sem strengdi upp Bónus-fánann uppskar mikið lof fyrir og í kjölfarið safnaðist fólk saman inni í portinu þar sem stiginn var. Þar voru aðeins þrír lögreglumenn. Maður heyrði seinna meir að það voru einhverjir tuddar þarna tilbúnir í slagsmál við lögregluna en ég held nú að það hafi verið lítil hætta á því að þau yrðu. Ég tel að það sé langt í að hér sjóði eitthvað upp úr.“

Hann taldi lögregluna hafa brugðist vel við mótmælunum. „Ég var þarna fremst og fannst lögreglan bregðast hárrétt við. Þeir voru ekki með neinar brynsveitir og létu ekki æsa sig upp í neitt.“

Á þessum mótmælum mætti Gunnar Már Pétursson myndlistarmaður í fyrsta sinn með skilti sem á stóð slagorðið „Helvítis fokking fokk!“. Þetta átti eftir að verða nokkurs konar einkennisslagorð Búsáhaldabyltingarinnar sem lýsti óánægju án þess að setja fram stefnu eða kröfu um breytingar.

• 
  Ragnheiður Gestsdóttir.
• 
  Mótmælendur með skilti.

Sjötti mótmælafundur, 15. nóvember 2008.

Sjötti laugardagsfundurinn var haldinn 15. nóvember 2008. Ræðumenn voru Andri Snær Magnason rithöfundur, Viðar Þorsteinsson heimspekingur og Kristín Helga Gunnarsdóttir rithöfundur. Lúðrasveit Íslands undir stjórn Rúnars Óskarssonar lék á undan fundinum. Taldi lögregla að um 6000 manns hefðu mætt á Austurvöll.

Mikill hiti var í fundarmönnum og ljóst að fólk krefst aðgerða. Þúsundir manna öskruðu já háum rómi þegar Hörður Torfason, tónlistarmaður og skipuleggjandi mótmælanna, spurði fólk hvort það vildi stjórn Seðlabankans burt. Sömu sögu var að segja þegar hann spurði hvort fólk vildi stjórn Fjármálaeftirlitsins, spillingaröflin og ríkisstjórnina burt. Þúsundraddað já kvað við. Rétt eins og fólk krafðist kosninga í vor með háværu já-svari.

Eftir fundinn kastaði fólk eggjum, skyri og klósettrúllum í Alþingishúsið. Kveikt var í klósettrúllu á tröppum hússins, en lögreglan slökkti eldinn.

Um kvöldið voru vel sóttir samstöðutónleikar í Laugardalshöll þar sem íslenskt tónlistarfólk bauð til ókeypis tónleika. Meðal flytjenda voru Stuðmenn, Buff, Ný dönsk, Ragnheiður Gröndal, Lay Low, Sálin hans Jóns míns, Baggalútur og Ham.

• 
  Viðar Þorsteinsson
• 
  Mótmælaskilti
• 
  Andri Snær Magnason

Sjöundi mótmælafundur, 22. nóvember, 2008.

Sjöundi laugardagsfundurinn var haldinn 22. nóvember 2008. Ræðumenn voru Sindri Viðarsson sagnfræðinemi, Katrín Oddsdóttir laganemi og Gerður Pálmadóttir, atvinnurekandi í Hollandi. Lúðrasveit Íslands undir stjórn Rúnars Óskarssonar lék á undan fundinum og Hjalti Rögnvaldsson las baráttuljóð.

Katrín sagði meðal annars ríkisstjórnina hafa brotið mannréttindi Íslendinga þegar skrifað var undir lánabeiðni til Alþjóðagjaldeyrissjóðsins. Þá væri það ekki ákvörðun þeirra Ingibjargar Sólrúnar og Geirs Haarde hvort gengið yrði til kosninga, eins og þau hafa sagt ekki tímabært. Hún lauk máli sínu með hrópunum "Góðir Íslendingar, við látum ekki kúga okkur" og uppskar mikinn fögnuð viðstaddra."

Eftir fundinn var aðgerðahópurinn Neyðarstjórn kvenna með gjörning þar sem styttan af Jóni Sigurðssyni var klædd í bleikan kjól.

• 
  Lúðrasveit Íslands leikur
• 
  Ljóðalestur Hjalti Rögnvaldsson
• 
  Mótmælendur með skilti sem á stendur „Vér mótmælum öll“
• 
  Katrín Oddsdóttir flytur erindi
• 
  Mótmælendur

Áhlaup á lögreglustöðina, 22. nóvember 2008

Aðalgrein: Áhlaupið á lögreglustöðina við Hverfisgötu 22. nóvember 2008

Föstudaginn 21. nóvember var Haukur Hilmarsson handtekinn af lögreglunni fyrir að hafa klifrað upp í byggingarkrana í tengslum við mótmæli Saving Iceland á Kárahnjúkum árið 2005. Margir töldu að tilgangur handtökunnar væri sá einn að taka hann úr umferð fyrir mótmælin um helgina. Í ræðu sinni á laugardagsmótmælunum daginn eftir fordæmdi Hörður Torfason handtökuna og hvatti viðstadda til að fylkja liði að lögreglustöðinni á Hverfisgötu þar sem Haukur var í haldi. Milli 500 og eitt þúsund manns söfnuðust saman fyrir utan lögreglustöðina þar sem slagorðin „Út með Hauk! Inn með Geir!“ voru hrópuð. Mannfjöldinn braut sér leið í gegnum útidyr hússins, en var hrakinn frá af lögregluliði í óeirðabúningum sem beitti piparúða. Fimm þurftu að leita sér aðhlynningar á slysavarðstofu og erlendis var fjallað um atburðinn eins og óeirðir.

Um klukkan 18:00 bárust þær fréttir að Hauki hefði verið sleppt úr haldi og að óþekktur aðili hefði greitt fyrir hann sektina sem hann var handtekinn fyrir að hafa ekki greitt.

Útifundur og borgarafundur, 24. nóvember 2008

Mánudaginn 24. nóvember stóðu BSRB og fleiri samtök fyrir útifundi á Ingólfstorgi undir yfirskriftinni „Verjum velferðina“. Þar var borin upp vantrauststillaga á ríkisstjórnina og Alþingi og nokkrir fóru inn á þingpalla. Um 1000 manns voru á torginu og allt gekk vel fyrir sig.

Um kvöldið var fjölmennur opinn borgarafundur í Háskólabíói, en þar gekk líka allt vel fyrir sig. Sýnt var frá fundinum í beinni útsendingu á RÚV. Á þeim fundi mælti Ingibjörg Sólrún Gísladóttir hin fleygu orð „Þið eruð ekki þjóðin“ við lítinn fögnuð viðstaddra.

Áttundi mótmælafundur, 29. nóvember 2008

Áttundi laugardagsfundurinn var haldinn 29. nóvember 2008. Ræðumenn í þetta sinn voru Illugi Jökulsson rithöfundur, Kristín Tómasdóttir frístundaráðgjafi, og Stefán Jónsson leikstjóri. Á fimmta þúsund manns mættu á fundinn, þrátt fyrir kulda, og góð stemning var í hópnum. Þátttakendum bauðst að undirrita „uppsagnarbréf“ handa völdum ráðamönnum.

Mótmæli við Stjórnarráðið og Seðlabankann, 1. desember 2008

Mótmælendur á Arnarhóli.

Mánudaginn 1. desember 2008 (fullveldisdaginn) mætti hópur mótmælanda fyrir utan Stjórnarráðið. Eva Hauksdóttir fór þar fremst í flokki ásamt átta manns. Hélt fólkið á svörtum og rauðum fánum. Eva Hauksdóttir fór með ýmiss konar þulur og særingar ásamt því að hópurinn kastaði kjötstykkjum á Stjórnarráðið og á grasblettinn þar fyrir framan. Eftir um hálfa klukkustund fór hópurinn í átt að Seðlabankanum. Eva Hauksdóttir fór með lögreglumanni að afgreiðsluborði bankans og óskaði eftir því að fá að hitta Davíð Oddsson Seðlabankastjóra. Nokkur hópur af mótmælendum hafði komið sér fyrir í anddyrinu ásamt Evu og var farið að láta ófriðlega. Lögreglan vísaði fólkinu út. Í framhaldinu fór Eva til fundar við Davíð Oddson. Eftir fundinn kom Eva út með brúðu í líki Davíðs og framdi þar gjörning sem gekk út á að bera Davíð úr bankanum.

Á Arnarhóli höfðu um 1000 manns safnast saman þegar mest var. Þar höfðu Borgarahreyfingin og Mótmælasamtökin Nýir tímar hvatt fólk til að koma saman á þjóðfundi um fullveldið. Síðar tók fólk að streyma þaðan að Seðlabankanum. Þegar hópurinn hafði náð áfangastað var ástandið orðið mjög eldfimt og nokkrir mótmælendur komnir á þak bankans. Margt fólk safnaðist fyrir í anddyrinu sem varð til þess að lögreglan gaf skipun um að rýma anddyrið. Þetta var gert nokkrum sinnum með litlum árangri sem varð til þess að lögreglan hótaði að nota piparúða á mótmælendur. Það kom þó aldrei til þess þar sem lögreglan átti samtal við mótmælendur sem töluðu um þeir vildu fara út með einhverri reisn og helst ekki fyrr en eftir einhvern tíma. Þá voru þau fyrirmæli gefin út til aðgerðahópa lögreglu að beita ekki neinni hörku við að koma mótmælendum út. Ágætlega gekk hjá lögreglu að koma fólkinu út en þó voru um 100 manns sem ekki vildu fara. Lögreglan gerði þá samkomulag við mótmælendur að ef þeir myndu bakka með sína lögreglumenn þá myndu mótmælendur fara út. Þetta gekk eftir og tókst lögreglu að rýma anddyrið án þess að til átaka kæmi.

Níundi mótmælafundur, 6. desember 2008

Níundi mótmælafundurinn var haldinn laugardaginn 6. desember 2008. Ræðumenn voru Gerður Kristný rithöfundur og Jón Hreiðar Erlendsson fyrrum vörubílstjóri. Lúðrasveit Íslands undir stjórn Rúnars Óskarssonar lék á undan fundinum. Um 1500 manns sóttu fundinn, en þar boðaði Hörður Torfason upphaf „skyndiaðgerða“:

Um 1.500 manns sóttu mótmælafund vegna efnahagsástandsins á Austurvelli í gær. Skipuleggjandi boðar til aðgerða með klukkustundar fyrirvara í vikunni. MÓTMÆLI Það er ekki nóg að halda mótmælafundi einu sinni í viku. Nú taka við skyndiaðgerðir. Stöð 2 Kvöldfréttir.

Fundurinn var boðaður kl. 14:00. Fáir mættu á mótmælin í byrjun eða um 200-300 manns. Lögreglan fylgdist með ákveðnum einstaklingum sem mest voru áberandi á mótmælunum við Seðlabankann þann 1. desember. Um klukkan 15:00 sást til tveggja pilta klifra upp á svalir fyrir ofan inngang Alþingishússins með skilti sem á stóð „Elskaðu land þitt“ og tilvísun í netslóð sem vísaði á sönglag á netinu. Eftir að þeir voru búnir að koma upp skiltinu fóru þeir niður. Stóðu mótmælin yfir til klukkan 15:31 og þegar mest var voru um 1000 manns á mótmælunum samkvæmt lögreglu. Eftir að mótmælunum lauk urðu nokkrir einstaklingar eftir á svæðinu og klukkan 16:02 kölluðu lögreglumenn lið sitt til baka en lögreglan hafði fylgst grant með mótmælunum sem fóru fram án átaka.

Dreifimiðum var dreift á mótmælunum þar sem boðað var til nýrra mótmæla þann 8. desember á Austurvelli. Fyrirsögn dreifimiðanna var „TÍMI FYRIR AÐGERÐIR“ og stóð þar að þau mótmæli yrðu „annað stig“ í baráttu mótmælenda fyrir breytingum sem felast meðal annars í því að „raunverulega framkvæma þær ágætu hugmyndir sem fram hafa komið og hvernig megi ná fram réttlætinu. Ekki láta þig vanta, vertu með í aðgerðum gegn yfirvaldinu, vertu með í Byltingunni!“.

Mótmæli í Alþingishúsinu, 8. desember 2008

Aðalgrein: Nímenningarnir

Mánudaginn 8. desember 2008 freistaði hópur um 30 mótmælenda þess að komast á palla Alþingis. Þingverðir og lögregla meinuðu fólkinu að komast á þingpalla. Níu úr þessum hóp voru síðar ákærð fyrir árás á sjálfræði Alþingis. Í ákæru sem þeim var birt 1. mars segir að fólkið sé ákært fyrir:

... brot gegn valdstjórninni, almannafriði og allsherjarreglu og húsbrot með því að hafa, þann 8. desember 2008, ásamt hópi óþekktra manna, í heimildarleysi ruðst inn í Alþingishúsið við Austurvöll meðan á þingfundi stóð. ... Með háttsemi sinni rufu ákærðu friðhelgi Alþingis og starfsfrið auk þess sem öryggi Alþingis var hætta búin.

Tveir mótmælendanna komust upp á áhorfendapalla Alþingis, Snorri Páll Jónsson Úlfhildarson og óþekkt kona. Áður en hann var dreginn niður náði Snorri að hrópa af pöllunum:

Þetta hús þjónar ekki tilgangi sínum lengur, drullið ykkur út.

Hópur sem kallaði sig „Aðgerð Aðgerð“ lýsti yfir ábyrgð á aðgerðunum. Til nokkurra átaka kom fyrir utan þinghúsið þegar félagar hinna handteknu reyndu að frelsa þá úr klóm lögreglu. Lögreglan var með sérstakan viðbúnað á lögreglustöðinni við Hverfisgötu af ótta við sams konar umsátursástand og 22. nóvember. Ekki kom þó til þess.

Mótmæli við Ráðherrabústaðinn, 9. desember 2008

Nokkrir tugir manns komu saman við Ráðherrabústaðinn við Tjarnargötu til að mótmæla ríkisstjórnarfundi sem þar fór fram, þriðjudaginn 9. desember. Hópurinn stillti sér upp í götunni og kom þannig í veg fyrir að ráðherrarnir kæmust að húsinu frá Tjarnargötu. Ráðherrarnir gengu þá inn bakdyramegin í gegnum garðinn ofan við húsið, frá Suðurgötu.

Eftirfarandi tilkynning var send út vegna aðgerðarinnar:

Pólitísk aðgerð, 9.desember 2008, við Ráðherrabústaðinn við Tjarnargötu: Við, fólkið, komum í veg fyrir inngöngu inn í Ráðherrabústaðinn við Tjarnargötu og stöðvum þar með áframhaldandi valdníðslu ráðamanna. Peningar hafa stýrt fólki á kostnað réttinda þeirra og ráðamenn og þeirra klíkur hafa hagrætt fjármagni eftir eigin hagsmunum. Sú hagræðing hefur ekki skilað sér í réttlátu samfélagi, réttlátum heimi. Tími aðgerða er runninn upp, því réttlátt samfélag er ekki einungis mögulegt, heldur er það skylda okkar að berjast fyrir því!

Tveir voru handteknir fyrir að hlýða ekki tilmælum lögreglu. Í Morgunblaðinu var því slegið föstu að mótmælendur við Ráðherrabústaðinn væri sami „[h]ópur mótmælenda sem efndi til mótmæla í Alþingishúsinu [8. desember]“.

Tíundi mótmælafundur, 13. desember 2008

Tíundi laugardagsfundurinn var haldinn á Austurvelli 13. desember 2008. Um 1000 manns mættu á fundinn og sýndu samstöðu með 17 mínútna þögn í stað ræðuhalda. Á Akureyri tóku um 150 manns þátt í mótmælum undir yfirskriftinni „Virkjum lýðræðið“.

• 
  Tíunda vikan og tíu útikerti við Alþingishúsið.
• 
  Mótmælaskilti.
• 
  Neyðarstjórn kvenna.

Mótmæli við bankana, 17. desember 2008

Boðuð mótmæli miðvikudaginn 17. desember áttu að hefjast kl. 9:00 við Austurvöll og þaðan átti að halda í bankana. Strax kl. 09:17 voru um 30 mótmælendur komnir inn á skrifstofur Landsbankans í Kirkjustræti, flestir grímuklæddir og var óskað eftir aðstoð lögreglu við að koma þeim út. Hópurinn hélt þá í Landsbankann við Austurstræti. Þá hafði mótmælendum fjölgað í um 50 manns. Þau komu sér fyrir á 2. hæð hússins og stóð viðveran til um kl. 10:00 eða þar til ákveðið var að fara að Landsbankanum við Laugaveg 77. Þegar komið var í bankann skipti hópurinn sér í tvo minni hópa. Einn hópurinn fór á skrifstofurnar og hinn hélt til í afgreiðslusal. Eftir skamma stund yfirgáfu mótmælendur bankann og fóru á kaffihús Hljómalindar við Laugarveg. Fólkið mótmælti meðal annars ráðningu Tryggva Jónssonar fyrrverandi aðstoðarforstjóra Baugs til Landsbankans og hrópaði slagorðið „Borgið ykkar skuldir sjálf“.

Um kl. 13:00 var lögregla kölluð til vegna hóps mótmælenda á 101 Hotel við Hverfisgötu 10. Þeir biðu þar eftir Björgólfi Thor Björgólfssyni sem var staddur á hótelinu. Mótmælendur sættust á að fara út eftir viðræður við lögreglu. Þegar mótmælendur voru komnir út gekk Jón Ásgeir Jóhannesson út af hótelinu og samkvæmt lögreglu veittust þeir að honum og reyndu að hefta för hans.

Á bloggsíðu Guðjóns Heiðars Valgarðssonar, eins af mótmælendunum, segir hann:

Þegar Jón Ásgeir kom út spurði ég hann hvort hann hafi stöðvað frétt DV, hann veitti ekki svör og ætlaði greinilega ekki að staldra við og spjalla. Því tók ég mér snjóbolta í hönd og henti honum í smettið á Jóni. Fleiri fylgdu í kjölfarið og fékk Jón vænar gusur af snjóslugsi yfir fína jakkann sinn.

Einnig segir hann að það hafi verið afar frelsandi að kasta snjóbolta í hann og mælti með að aðrir gerðu slíkt hið sama þegar Jón Ágeir yrði á vegi þeirra.

Ellefti mótmælafundur, 20. desember 2008

Mótmælaskilti frá Neyðarstjórn kvenna.

Á ellefta laugardagsfundinum voru aftur þögul mótmæli í ellefu mínútur. Um 500 manns mættu á mótmælin. Eftir fundinn köstuðu nokkrir mótmælendur snjó og skóm í Alþingishúsið. Fyrirmyndin að skókastinu var atvik þar sem íraski blaðamaðurinn Muntadhar al-Zaidi kastaði skó að George W. Bush á blaðamannafundi í Bagdad sex dögum fyrr.

Tólfti mótmælafundur, 27. desember, 2008

Tólfti laugardagsfundurinn var haldinn 27. desember 2008, á þriðja degi jóla. Lögregla taldi að um 500 hefðu mætt, en skipuleggjendur töldu það vera nær 1000. Ræðumenn voru Björn Þorsteinsson heimspekingur og Ragnhildur Sigurðardóttir sagnfræðingur. Mörg mótmælaskilti voru sett upp eins og umferðarmerki þar sem samningum við Alþjóðagjaldeyrissjóðinn var mótmælt og þess krafist að bankastjórum yrði vikið frá störfum. Um 80 manns komu saman við þögul mótmæli á ráðhústorginu á Akureyri.

Kryddsíldarmótmælin, 31. desember 2008

Nokkur hundruð manns söfnuðust saman við Hótel Borg á Austurvelli. Búist var við forystufólki stjórnmálaflokkanna í beina útsendingu á kryddsíld Stöðvar 2 á gamlársdag þar sem Sigmundur Ernir Rúnarsson var þáttastjórnandi. Hópur fólks fór gekk með blys frá Stjórnarráðinu á Austurvöll til að færa mótmælin nær þeim sem verið var að mótmæla. Lögregla var með viðbúnað og til átaka kom við mótmælendur sem ruddu sér leið inn á hótelið og kveiktu þar í reyksprengjum og blysum. Lögregla beitti piparúða á mótmælendur og þurftu nokkrir að leita aðhlynningar vegna þess. Grjóti var kastað í andlit eins lögreglumanns sem kjálkabrotnaði. Mótmælendur klipptu að lokum í sundur myndsnúru sem lá frá hótelinu að bíl fyrir utan og útsendingu var hætt. Seinna lýsti Arnar Rúnar Marteinsson varðstjóri því að það hversu mikil læti urðu þennan dag hafi komið lögreglu á óvart. Lögregla var fáliðuð þar sem meiri mannskapur hafði verið boðaður á vakt um kvöldið. Í skýrslu um aðgerðir lögreglu á þessum tíma kemur fram hjá ónefndum lögreglumanni sem var við störf þennan dag:

Hluti mótmælenda á þessum tíma var vissulega góðkunningjar lögreglunnar og ungt róttækt fólk. Stór hluti var þó „venjulegir“ borgarar sem dags daglega myndu ekki taka þátt í skemmdarverkum, ofbeldi eða svívirða lögreglumenn við skyldustörf. [...] Mér virðist söguskýringin ætla að verða sú að þeir sem komu illa fram í mótmælunum og gengu of langt hafi bara verið lítill hópur góðkunningja lögreglunnar. Ekkert er fjær sanni í mínum huga.

Þrettándi mótmælafundur, 3. janúar 2009

Þrettándi laugardagsfundurinn var haldinn 3. janúar 2009 undir yfirskriftinni „Breiðfylking gegn ástandinu“. Ræðumenn voru Halldóra Guðrún Ísleifsdóttir kennari og grafiskur hönnuður,, Einar Már Guðmundsson rithöfundur og Dagný Dimmblá Jóhannsdóttir, 8 ára nemandi í Ísaksskóla. Skipuleggjendur töldu að um 5.000 manns hefðu verið á Austurvelli, en lögregla taldi nokkuð færri.

• 
  Hörður Torfason.
• 
  Mótmælendur með skilti.
• 
  Einar Már Guðmundsson.
• 
  Mótmælandi með öryggisgleraugu og öryggishjálm.
• 
  Mótmælendur á Austurvelli.

Fjórtándi mótmælafundur, 10. janúar 2009

Fjórtándi laugardagsfundurinn var haldinn kl. 15:00 laugardaginn 10. janúar. Ræðumenn voru Þorvaldur Þorvaldsson trésmiður, Lilja Mósesdóttir hagfræðingur, og Lárus Páll Birgisson sjúkraliði. Skipuleggjendur töldu að um 4.000 manns hefðu mætt á Austurvöll.

• 
  Lilja Mósesdóttir
• 
  Mótmælandi með skilti með „Fjandafælu“ Jóns lærða.
• 
  Horft yfir mannfjöldann á Austurvelli.
• 
  Fánar mótmælenda.

Fimmtándi mótmælafundur, 17. janúar 2009

Fimmtándi laugardagsfundurinn fór fram 17. janúar 2009 kl. 15:00. Á fjórða þúsund manns mættu á Austurvöll. Ræðumenn voru Svanfríður Anna Lárusdóttir, sem var atvinnulaus, og Gylfi Magnússon dósent í viðskiptafræði við Háskóla Íslands. Mótmæli fóru fram á sex stöðum á landinu þennan dag: Reykjavík, Ísafirði, Akureyri, Dimmuborgum í Mývatnssveit, Selfossi og Egilsstöðum. Samtökin Nýjar raddir sem Ástþór Magnússon stofnaði til höfuðs Röddum fólksins, efndu til samkomu við Austurvöll sama dag klukkan 15:15. Þar áttu umræður að hefjast með stuttu ávarpi og þá átti orðið að vera laust. Lögreglan mætti á staðinn og fjarlægði sendiferðabíl og annan búnað Nýrra radda. Í framhaldi kærðu Nýjar raddir framgöngu lögreglu.

• 
  Hópur heilbrigðisstarfsfólks mótmælir niðurskurði vegna Bankahrunsins.
• 
  Mótmælaskilti þar sem má sjá skrifað „Helvítis fokking fokk!“ og „Ég er ekki þjóðin“.
• 
  Gylfi Magnússon.
• 
  Svanfríður Anna Lárusdóttir.
• 
  Súpueldhús á Austurvelli.

Mótmæli við Alþingishúsið, 20. janúar 2009

Þriðjudaginn 20. janúar kom Alþingi saman á ný eftir jólafrí og Raddir fólksins höfðu boðað mótmæli af því tilefni. Krafa mótmælenda var að boðað yrði til kosninga sem fyrst. Þingsetning var klukkan 13:00. Þá var hópur mótmælenda mættur á Austurvöll og fjölgaði eftir því sem leið á daginn. Mótmælendur slógu á trommur og hrópuðu slagorðið „Vanhæf ríkisstjórn“. Sturla Jónsson var með gasknúnar flautur sem gáfu frá sér mikinn hávaða. Lögreglumenn í óeirðabúningum skipuðu sér framan við Alþingishúsið og í Alþingisgarðinum til að varna mótmælendum inngöngu í Alþingishúsið. Um 20 manns voru handteknir í Alþingisgarðinum og fluttir í bílakjallara Alþingis. Mótmælendur á Austurvelli hentu reyksprengjum og súrmjólk á lögregluna sem beitti bæði kylfum og piparúða á mótmælendur. Margar rúður í Alþingishúsinu voru brotnar. Töluverður fjöldi mótmælenda hélt áfram trommuslætti eftir að þingmenn hurfu úr þinghúsinu, og um sjöleytið var kveiktur bálköstur norðan við Skálann, viðbyggingu Alþingishússins. Í blöðunum var mótmælunum lýst sem mestu mótmælum Íslandssögunnar frá 1949 og farið var að tala um þau sem „byltingu“.

Fyrr um kvöldið höfðu mótmælendur reynt að kveikja í Óslóartrénu þar sem það stóð en eldurinn hafði slokknað af sjálfu sér. Laust fyrir miðnætti gerðu nokkrir mótmælendur aðra atlögu að trénu með því að klippa á víra sem héldu því uppi. Eftir dágóða stund tókst að fella tréð. Mótmælendur drógu tréð fyrir framan Skálann á Austurvelli Gerðar voru nokkrar tilraunir til þess að kveikja í trénu en erfitt reyndist að fá það til að loga. Það hafðist þó að lokum og bálið logaði lengi þar sem mótmælendur bættu á það eldsmat af nærliggjandi byggingarsvæðum. Um tvöleytið hófu lögregla og slökkvilið að slökkva bálið og aðra elda sem mótmælendur höfðu kveikt á Austurvelli. Aðgerðum lögreglu lauk ekki fyrr en um klukkan 3 um nóttina.

Nokkrir eftirmálar urðu eftir þessi mótmæli, þar sem Geir Jón Þórisson hélt því fram í skýrslu lögreglu um mótmælin árið 2012 að þingmenn Vinstri grænna, Steingrímur J. Sigfússon og Álfheiður Ingadóttir, hefðu gagnrýnt störf lögreglu í þinghúsinu þennan dag. Hann hélt því líka fram að Álfheiður hefði verið í sambandi við mótmælendur í Alþingisgarðinum fyrr um daginn með farsíma úr þinghúsinu. Álfheiður vísaði því á bug að hún hefði stýrt mótmælunum við húsið. Þetta varð samt tilefni samsæriskenningar um að mótmælin hefðu í raun ekki verið sjálfsprottin heldur skipulögð af Vinstri grænum (sem voru í stjórnarandstöðu) og hafi lyktað með eins konar valdaráni.

• 
  Mótmælendur slá á fötur upp við lögreglumenn sem standa þétt upp við Alþingishúsið.
• 
  Reykur vegna blysa og reyksprengja yfir Austurvelli.
• 
  Lögregla ræðir við mótmælendur.
• 
  Fólk safnast við bálköstinn um kvöldið.

Mótmæli við Stjórnarráðið og Alþingishúsið, 21. janúar 2009

Daginn eftir þingsetningu mættu mótmælendur á Austurvöll klukkan eitt. Jarðarför átti að vera í Dómkirkjunni klukkan 3 og mótmælendur fluttu sig því að Stjórnarráðinu þar sem mótmælin héldu áfram. Stór hópur lögreglumanna í óeirðabúnaði þurfti að aðstoða ráðherra við að komast þaðan. Mótmælendur veittust að forsætisráðherra, Geir Haarde, þegar hann steig út í ráðherrabílinn og Hallgrímur Helgason rithöfundur barði með báðum hnefum á húddið á bílnum þegar hann ók frá Stjórnarráðinu í gegnum mannþröngina um klukkan tvö. Eftir það héldu mótmælin áfram nokkra stund en færðust svo aftur inn á Austurvöll. Þar var þögn meðan á jarðarförinni stóð. Dómkirkjuprestur hafði beðið mótmælendur um að hafa hljótt við kirkjuna. Mótmælin héldu svo áfram eftir 4. Lögreglan sló skjaldborg um Alþingishúsið líkt og daginn áður og varð fyrir eggjakasti. Innan dyra hafði boðaður þingfundur hins vegar verið felldur niður. Mótmælendur reyndu að kveikja bál á nokkrum stöðum á Austurvelli en þau voru slökkt jafnharðan.

Klukkan 8 um kvöldið hófst fundur Samfylkingarfélagsins í Reykjavík í Þjóðleikhúskjallaranum. Þangað hélt stór hópur mótmælenda og kveikt var bál utan við innganginn. Á fundinum ályktaði félagið að slíta bæri stjórnarsamstarfinu við Sjálfstæðisflokkinn. Eftir að fundinum lauk héldu mótmælendur aftur á Austurvöll þar sem lögregla varð fyrir grjótkasti og beitti piparúða til að dreifa mannfjöldanum. Piparúðinn kláraðist um miðnætti og tók lögreglan þá til þess bragðs að sprengja táragassprengjur í fyrsta sinn frá 1949. Ein örsaga frá þessu kvöldi sem er höfð eftir í bókinni Hrunið eftir Guðna Th. Jóhannesson er að svissneski listaverkasafnarinn Francesca Thyssen-Bornemisza hafi haldið kvöldverðarboð fyrir íslenska myndlistarmenn á veitingastaðnum Við Tjörnina og lyktin af táragasinu borist gestum sem stóðu og drukku kampavín á svölunum. Thyssen-Bornemisza var áberandi bakhjarl íslenskrar myndlistar á þessum tíma og árin eftir hrun.

Eftir að táragasinu var beitt færðu mótmælendur sig aftur að Stjórnarráðinu þar sem hópur lögreglumanna stóð fyrir framan húsið og varð fyrir töluverðu grjótkasti. Um klukkan 2 gerðist það hins vegar að hópur mótmælenda tók sér stöðu framan við lögreglumennina til að verja þá fyrir grjótkastinu og hvetja fólk til að hætta því. Eftir það róuðust mótmælin. Næstu daga var kallað eftir því að mótmælendur sýndu andstöðu við ofbeldi með því að auðkenna sig með appelsínugulum lit (sem var vísun í appelsínugulu byltinguna í Úkraínu 2004-5). Sjö lögreglumenn slösuðust í mótmælunum, aðallega út af grjótkasti.

• 
  Mótmæli við Stjórnarráðið.
• 
  Mótmælaskilti við Stjórnarráðið.
• 
  Hópur mótmælenda við Stjórnarráðið.
• 
  Lögreglumenn mynda skjaldborg við Alþingishúsið.

Mótmæli við Alþingishúsið, 22. janúar 2009

Mótmælendur slá á trommur.

Á fimmtudeginum var mótmælt sem fyrr og trommur barðar, en mótmælin voru mun friðsamlegri en dagana tvo þar á undan. Áætlað var að 400-500 manns hefðu mætt á Austurvöll. Sumir mótmælendur færðu lögreglumönnum blóm. Ýmis samtök sem höfðu tekið þátt í mótmælunum sendu frá sér yfirlýsingar þar sem ofbeldi gegn lögreglu var fordæmt. Raddir fólksins og ýmsir aðrir hópar boðuðu hlé á mótmælum föstudags- og laugardagskvöld þar sem áfengi og mótmæli færu ekki saman. Margir mótmælendur auðkenndu sig með appelsínugulum borðum og tóku sér sumir stöðu með lögreglu við þinghúsið. Seinna um kvöldið var lögreglumönnum í óeirðabúnaði skipt út fyrir lögreglumenn í hefðbundnum einkennisbúningi. Mótmælin stóðu engu að síður fram yfir 11 um kvöldið.

Þrátt fyrir meiðsl á fólki, beinbrotna mótmælendur eftir barsmíðar lögreglu, þrátt fyrir að táragasi hafi verið beitt til að sundra mótmælendum og lögreglumaður dvalið á sjúkrahúsi í skammtímalegu eftir miðvikudaginn létu mótmælendur ekki bilbug á sér finna og mættu aftur í gær, fimmtudaginn 22. janúar, til aðgerða á Austurvelli. Lögreglan virðist spila good cop-bad cop að hætti bíómynda: nú var Geir Jón á svæðinu og fór þá allt friðsamlega fram. Grímuklæddir og grímulausir höfðu hátt saman, í ró og spekt. Mótmælendur færðu lögreglumönnum blóm og heitt kakó. Einn og einn var tekinn af lögreglu, en það var að mestu gert ofstopalaust. - Nei.

Sextándi mótmælafundur, 24. janúar 2009

Sextándi laugardagsfundurinn fór fram 24. janúar klukkan 3 á vegum Radda fólksins. Ræðumenn voru Magnús Björn Ólafsson blaðamaður, Hildur Helga Sigurðardóttir blaðamaður, Jakobína Ingunn Ólafsdóttir stjórnsýslufræðingur og Guðmundur Andri Thorsson rithöfundur. Um það bil 6000 manns tóku þátt í mótmælunum. Samkvæmt dagbók lögreglu fóru mótmælin vel fram og mun jákvæðari andi en dagana á undan. Margir auðkenndu sig með appelsínugulum lit til að sýna andstöðu við ofbeldi. Aðgerðum lögreglu lauk fyrir 7.

• 
  Trommað við Alþingishúsið.
• 
  Þorvaldur Þorvaldsson trésmiður syngur.
• 
  Magnús Björn Ólafsson með appelsínugulan borða.
• 
  Mótmælaskilti í líki umferðarskiltis.
• 
  Mótmælendur á Austurvelli. Appelsínugulur litur er áberandi.

Stjórnarslit, 26. janúar 2009

Föstudaginn 23. janúar hafði Geir H. Haarde, forsætisráðherra, boðað til blaðamannafundar í Valhöll þar sem hann sagði frá því að hann hefði greinst með krabbamein og hygðist segja af sér formennsku í flokknum. Samfylkingin brást við því með tilboði um þjóðstjórn undir forsæti Jóhönnu Sigurðardóttur, þáverandi félagsmálaráðherra. Þetta þótti Sjálfstæðismönnum óaðgengilegt skilyrði og töluðu um ístöðuleysi samstarfsflokksins eftir brotthvarf formannsins, Ingibjargar Sólrúnar Gísladóttur, sem greindist með krabbamein í höfði í september 2008.

Sunnudaginn 25. janúar, tilkynnti þáverandi viðskiptaráðherra, Björgvin G. Sigurðsson, um afsögn sína. Sama dag var tilkynnt að þáverandi forstjóri fjármálaeftirlitsins Jónas Fr. Jónsson og stjórn þess myndu segja af sér. Með þessu kvaðst Björgvin vera að axla pólitíska ábyrgð sem viðskiptaráðherra á bankahruninu. Mánudaginn 26. janúar sagði Jón Sigurðsson sig úr bankaráði Seðlabankans.

Mánudaginn 26. janúar 2009, funduðu Geir H. Haarde og Ingibjörg Sólrún Gísladóttir í Alþingishúsinu. Á þeim fundi var ákveðið að slíta ríkisstjórnarsamstarfi flokkanna. Að fundi loknum gekk Geir H. Haarde á fund forseta Íslands, Ólafs Ragnars Grímssonar, á Bessastöðum og baðst lausnar fyrir hönd ráðuneytis síns og ríkisstjórnarinnar.

Lítill hópur mótmælenda fagnaði stjórnarslitunum með trommuslætti á Austurvelli. Nokkru áður var farið að nota heitið „búsáhaldabyltingin“ um mótmælin dagana á undan og eftir stjórnarslitin festist sú orðanotkun í sessi. Dagana á eftir var mynduð minnihlutastjórn undir forsæti Jóhönnu Sigurðardóttur með þátttöku Vinstri grænna. Framsóknarflokkurinn féllst á að verja stjórnina falli með því skilyrði að boðað yrði til kosninga um vorið. Alþingiskosningar 2009 voru svo haldnar í apríl. Eitt nýtt framboð, Borgarahreyfingin, spratt beinlínis upp úr mótmælunum á Austurvelli og fékk fjóra þingmenn í kosningunum.

• 
  Mótmælandi á Austurvelli.
• 
  Sjónvarpsfólk bíður komu forsætisráðherra til Bessastaða.
• 
  Geir H. Haarde kemur til Bessastaða.
• 
  Geir H. Haarde tilkynnir fjölmiðlum afsögn sína.

Sautjándi mótmælafundur, 31. janúar 2009

Sautjándi laugardagsfundur Radda fólksins var haldinn 31. janúar og kynntur sem „sigurhátíð“. Um 2000 manns mættu á fundinn. Þjóðkórinn söng ættjarðarlög. Ræðumenn voru Viðar Hreinsson bókmenntafræðingur, Katrín Snæhólm Baldursdóttir myndlistarkona og Viðar Þorsteinsson heimspekingur. Um kvöldið voru tónleikar á skemmtistaðnum NASA við Austurvöll undir yfirskriftinni „Búsáhaldaboogie“. Þar komu fram Mug­i­son, Sudd­en We­ather Change, Reykjavík, XXX Rottweilerhundar og Jeff Who.

• 
  Þjóðkórinn.
• 
  Katrín Snæhólm Baldursdóttir.
• 
  Hörður Torfason í hópi mótmælenda.

Fleiri mótmælafundir í kjölfar Bankahrunsins

Aðalgrein: Listi yfir mótmæli og óeirðir á Íslandi

Næstu mánuði héldu laugardagsfundir áfram á vegum Radda fólksins, þótt mun færri mættu á flesta þeirra en áður. Krafa mótmælenda var að stjórn Seðlabanka Íslands myndi víkja. Þetta breyttist þegar fyrstu samningarnir vegna Icesave-reikninganna litu dagsins ljós, en fjölmenn mótmæli vegna þeirra voru sumarið 2009, meðal annars á vegum aðgerðahópsins InDefence. Alls urðu laugardagsfundir Radda fólksins fleiri en 30. Allt árið 2010 var mótmælt vegna uppgjörs húsnæðislána og gengislána almennings. Þessi mótmæli náðu hámarki 4. október 2010 þegar allt að 7.000 mættu á Austurvöll, bál voru kveikt og flugeldar sprengdir.

Mótmælendur

Mannfjöldi á Austurvelli 15. nóvember 2008 þegar talið var að 6.000 manns hefðu mætt til að mótmæla.

Þótt mótmælaaðgerðir frá hausti 2008 fram að falli ríkisstjórnarinnar í janúar 2009 hafi verið misvel sóttar, er ljóst að mörg þúsund manns tóku þátt í mótmælum um allt land þessa mánuði. Mótmælendur voru síður en svo einsleitur hópur og margir nefndu að þarna hefði komið saman þverskurður af þjóðinni. Margir höfðu tapað sparnaði við fall bankanna og sáu myntkörfulán sín margfaldast, margt starfsfólk í byggingageiranum og fjármálageiranum missti vinnuna þegar leið á haustið, og heilbrigðisstarfsfólk sá fram á stórfelldan niðurskurð. Allt gaf þetta fólki tilefni til að mæta á Austurvöll og láta í sér heyra. Mótmælin urðu líka vettvangur til þess að afla sér upplýsinga um Bankahrunið þegar efnahagsleg óvissa var áberandi og landsmenn kölluðu á frekari skýringar.

Samkvæmt íslensku kosningarannsókninni sem var gerð eftir Alþingiskosningar 2009, sögðust 17% svarenda hafa tekið þátt í mótmælum í kjölfar Bankahrunsins og 70% sögðust hafa verið hlynnt mótmælunum. Rannsóknin sýndi að ekki var mikill munur á þeim sem tóku þátt og þeim sem ekki tóku þátt hvað varðar menntun og tekjur, en hvatar á borð við áhuga á stjórnmálum, að telja sig vinstra megin við miðju í stjórnmálum og að telja mikla hagsmuni vera í húfi, voru lykilástæður þátttöku.

Önnur rannsókn sem var gerð á handahófskenndu 609 manna úrtaki á höfuðborgarsvæðinu sýndi að 25% eða fjórðungur íbúa tók þátt í einhverjum mótmælum á Austurvelli í janúar 2009. Niðurstöður sýndu að fólk sem var óánægt með lýðræðið og taldi vera spillingu í stjórnmálum, sérstaklega vinstrisinnað fólk, var mun líklegra til að mæta og taka þátt í mótmælunum. Þau sem að höfðu neikvæðar væntingar um framtíðarstöðu sína og lífskjör voru 15 sinnum líklegri til að sækja mótmælin reglulega, burtséð frá því hver þáverandi lífskjör þeirra voru. Þeir landsmenn sem skilgreindu sig lengst til vinstri voru 50 sinnum líklegri til þess að mæta ítrekað á mótmælin en þeir sem skilgreindu sig lengst til hægri. Vantraust á stjórnmálakerfinu hafði líka áhrif; fólk sem bar lítið traust til stjórnmálakerfisins var 6 sinnum líklegra til að mæta á mótmælin. Fólk sem taldi að það væru ójöfn tækifæri í landinu vegna spillingar var miklu líklegra til þess að taka ítrekað þátt í mótmælunum á Austurvelli. Ef hámarks- og lágmarksgildi í mælingunni eru skoðuð, voru þau sem mældust hæst 150 sinnum líklegri til þess að mæta ítrekað en þau sem mældust lægst.

Aðgerðahópar

Trommusláttur við Alþingishúsið 20. janúar 2009 með Sigurð Harðarson úr Andspyrnu fremstan í flokki. Mótmælaskilti frá Neyðarstjórn kvenna eru áberandi.

Í kjölfar efnahagshrunsins urðu til hópar fólks sem hafði áhyggjur af ástandinu og vildu leggja sitt af mörkum til að freista þess að hafa áhrif. Búsáhaldabyltingin, efnahagskreppan og viðbrögð hinna ýmsu ríkisstjórna við henni, höfðu þau áhrif að fjöldi nýrra grasrótarhreyfinga og stjórnmálaflokka varð til næstu ár á eftir.

• Raddir fólksins voru samtök sem vildu ná saman fólki til þess að mótmæla á friðsaman hátt. Samtökin, með Hörð Torfason í broddi fylkingar, héldu vikuleg mótmæli á Austurvelli frá 11.október til og með 27.júní 2009 auk annarra funda þar sem fjöldi ólíkra ræðumanna kom fram.
• Mótmælasamtökin Nýir tímar voru undir forystu Kolfinnu Baldvinsdóttur og stóðu að fyrstu mótmælunum á Austurvelli ásamt Röddum fólksins, og fyrsta „þjóðfundinum“ á Arnarhóli 1. desember, ásamt Borgarahreyfingunni.
• Neyðarstjórn kvenna var femínískur aðgerðahópur sem var stofnaður í október 2008. Þær stóðu fyrir ýmsum aðgerðum sem voru áberandi í mótmælunum á Austurvelli.
• Andspyrna var hreyfing anarkista stofnuð af Sigurði Harðarsyni seint á 10. áratugnum. Hreyfingin stóð fyrir fjölbreyttum aðgerðum auk virkrar þátttöku í mótmælunum á Austurvelli.
• Borgarahreyfingin - þjóðin á þing var upphaflega regnhlífarsamtök ýmissa hópa sem höfðu tekið þátt í mótmælunum. Árið 2009 var stofnaður stjórnmálaflokkur með sama nafni upp úr hreyfingunni. Merki flokksins var appelsínugul slaufa, sem var vísun í tákn andstöðu við ofbeldi í mótmælunum í janúar það ár.
• InDefence voru samtök sem stofnuð voru í kjölfar þess að ríkisstjórn Bretlands kyrrsetti eignir Landsbankans í Bretlandi til að tryggja innistæður breskra sparifjáreigenda 8. október 2008. Samtökin höfðu sig mest í frammi í mótmælum vegna Icesave-samninganna sumarið 2009.
• Hagsmunasamtök heimilanna voru stofnuð 15.janúar 2009. Markmið þeirra var að taka á brýnum fjárhagsvanda heimilanna sem skapaðist í kjölfar efnahagshrunsins og að forða heimilunum í landinu frá ósanngjarnri eignaupptöku, óbærilegum skuldaklyfjum og upplausn. Samtökin voru áberandi í mótmælum gegn lögum um uppgjör lána árið 2010.

Aðgerðir lögreglu

Lögreglumenn í óeirðabúningum við Stjórnarráðið 21. janúar 2009.

Lögreglan á Íslandi fékk sérhannaðan óeirðabúnað árið 2002 í tengslum við NATO-fund á Íslandi þar sem var búist við mótmælum. Verklagsreglur um mannfjöldastjórnun voru gefnar út í apríl 2002. Ekki reyndist þörf á þeim viðbúnaði, en lögreglan ákvað að viðhalda þeirri þjálfun sem fram hafði farið og halda áfram að verða sér úti um nauðsynlegan búnað. Íslenska lögreglan þurfti lítið að beita sér vegna mótmæla fyrr en árið 2005 þegar vörubílstjórar mótmæltu olíugjöldum og sköttum. Í mars 2008 brutust aftur út mótmæli vörubílstjóra þar sem óeirðabúnaður var notaður, meðal annars piparúði.

Þegar bankakerfið á Íslandi hrundi var búist við því að almenningur myndi gera áhlaup á bankana og að mögulega gætu brotist út óeirðir. Stefán Eiríksson lögreglustjóri lögreglu höfuðborgarsvæðisins (LRH) kallaði saman yfirlögregluþjóna og aðstoðarlögreglustjóra sunnudaginn eftir Bankahrunið. Þar ræddu þeir meðal annars um það sem gæti komið upp; til dæmis viðbrögð almennings ef greiðslukortafyrirtæki lokuðu og mögulega seðlaþurrð hjá bönkunum. Yfirstjórn LRH ákvað að lögreglan skyldi forðast valdbeitingu við að halda aftur af mótmælendum, og reyna heldur að ræða við skipuleggjendur mótmælanna. Handtökur yrðu ekki framkvæmdar nema ómögulegt væri að koma ró á mannskapinn og þá ef líkamlegu ofbeldi væri beitt gegn lögreglumönnum eða öðrum.

Skýrsla um aðgerðir lögreglu í mótmælunum

Geir Jón Þórisson skrifaði árið 2012 skýrsluna „Samantekt á skipulagi lögreglu við mótmælin 2008-2011“ að beiðni Stefáns Eiríkssonar. Á þessu tímabili var Geir Jón starfandi yfirlögregluþjónn og kom að undirbúningi aðgerða. Skýrslan er ein mikilvægasta heimildin um aðgerðir lögreglu í mótmælunum. Skýrslan rekur stefnu og ákvarðanatöku lögreglustjóra höfuðborgasvæðisins sem og samantekt á einstaka mótmælum. Í lok skýrslunnar koma svo tölfræðiupplýsingar sem sýna meðal annars fjölda lögreglumanna sem tóku þátt í starfi á vettvangi mótmælanna. Skýrslan byggist aðallega á gögnum og skráningum úr dagbók lögreglu fyrir hvern dag sem mótmæli voru. Farið var yfir umfjöllun fjölmiðla og þannig aflað upplýsinga um gagnrýni á lögregluna.

Varðandi skipulagið kom fram að lögreglumönnum var raðað í átta manna flokka undir stjórn flokkstjóra. Fjöldi aðgerðahópa tók mið af áætluðum fjölda mótmælenda og því hvort menn töldu að átök myndu brjótast út. Notast var við aðferðafræði mannfjöldastjórnunar; því var einstaklingsframtak lögreglumanna ekki fyrir hendi og auðveldara að tryggja öguð og markviss vinnubrögð. Í skýrslunni kemur vel fram það mikla álag sem var á lögreglumönnum vegna mótmælanna. Þá kom líka fram að lögregla var stundum of fáliðuð og vanmat umfang væntanlegra mótmæla, til dæmis á gamlársdag 2008.

Helsta tölfræði sem kom fram í skýrslunni var eftirfarandi:

• Fjöldi aðgerða lögreglu vegna mótmæla sem er lýst í skýrslunni voru 138.
• Samtals störfuðu 4.714 lögreglumenn í öllum mótmælunum, margir komu við sögu oftar en einu sinni.
• Ætla má að heildartímafjöldi sem lögregla var við störf tengdum mótmælum hafi verið um 26.656,5 klst.
• Áætlaður kostnaður LRH vegna mótmæla á fyrrgreindu tímabili er 65-70 milljónir króna.

Einn mótmælenda sem nefndur er í skýrslunni, Eva Hauksdóttir, óskaði eftir að fá aðgang að henni. Eftir nokkra rekistefnu kvað úrskurðarnefnd upplýsingamála upp úr með að skýrslan skyldi afhent. Skýrslan var afhent fjölmiðlum 24. október 2014. Ein­tökin voru síðar inn­kölluð eftir að í ljós kom að hægt var að sjá afmáðan text­a. Skýrslan inniheldur viðkvæmar persónuupplýsingar um 75 einstaklinga. Alls kvörtuðu fimm til Persónuverndar vegna birtingar skýrslunnar og einn aðili kærði Geir Jón Þórisson vegna ummæla í henni.

Eftirmæli

Búsáhaldabyltingin hefur þótt umdeilt viðfangsefni. Fræðimenn hafa ólíkar skoðanir, deilt um mikilvægi hennar, arfleið og afleiðingar. Hún hefur einnig verið bitbein í pólítískri umræðu á ýmsum vettvangi.

Opinber umræða

• Una Sighvatsdóttir fréttamaður skrifaði grein í Morgunblaðið í október 2009 sem bar heitið „Búsáhaldabylting í andarslitrunum“ þar sem hún sagði frá byltingunni og stiklaði á stóru um helstu vendipunkta í atburðarrásinni sem átti sér fyrri hluta árs 2009.
• Í maí 2012 gerð Árni Johnsen lítið úr Búsáhaldabyltingunni og sagði í umræðu á Alþingi um þjóðaratkvæðagreiðslu um nýja stjórnaskrá:

Hér varð engin búsáhaldabylting og það vita allir sem fylgdust með. Hér varð bylting þar sem þingmenn úr hópi Vinstri grænna höfðu samið við þingmenn úr hópi Samfylkingar um að skapa upplausn til að Samfylkingin gæti vikið úr ríkisstjórn með Sjálfstæðisflokki og farið undir sæng með Vinstri grænum.

• Egill Helgason bloggaði í október 2012 um Reykjavíkurbréf Morgunblaðsins þar sem lítið var gert úr búsáhaldabyltingunni og aðdraganda hennar. Hann var afar ósáttur eftir lestur bréfsins sem hann taldi vera tilraun til að endurskrifa söguna.
• Á tíu ára afmæli Bankahrunsins skrifaði Sunna Kristín Hilmarsdóttir fréttaskýringu sem nefnist „Tíu ár frá hruni: Sáu í hvað stefndi eftir Kryddsíldarmótmælin“ á Vísi.is. Þar ræddi hún við Jón Gunnar Bernburg félagsfræðing, Sólveigu Önnu Jónsdóttur formann Eflingar, og Arnar Rúnar Marteinsson varðstjóra hjá lögreglunni.
• Á tíu ára afmæli falls ríkisstjórnar Samfylkingar og Sjálfstæðisflokks birti Ríkisútvarpið fréttaskýringu eftir Brynjólf Þór Guðmundsson undir yfirskriftinni „Tíu ár liðin frá búsáhaldabyltingunni“.

Bækur

Skrifaðar hafa verið þó nokkrar bækur sem fjalla um búsáhaldabyltinguna. Bækurnar eru að mörgu leyti ólíkar og fjalla um hinar ýmsu hliðar byltingarinnar þrátt fyrir að þær fjalli í grunninn um sama efni.

• Búsáhaldabyltingin – sjálfsprottin eða skipulögð? kom út árið 2013 og er höfundur hennar Stefán Gunnar Sveinsson sagnfræðingur og blaðamaður. Höfundur reynir að skýra hvernig mótmælin komu til. Bókin er byggð á skýrslum og og viðtölum fremur en fræðilegum kenningum. Að lokum reynir höfundur að svara spurningunni sem varpað er fram í titli bókarinnar.
• Útistöður er skrifuð af Margréti Tryggvadóttir bókmenntafræðingi og kom út árið 2014. Í bókinni lýsir hún eigin þátttöku í mótmælunum sem leiddu svo til setu hennar á Alþingi vorið 2009. Í bókinni er atburðarrásin rakin frá bankahruninu eins og höfundur upplifði þann tíma. Bókin er fjölbreytt og tekur á mörgum af hitamálunum í íslenskri pólitík eins og Icesave og umsókn um aðild Íslands að ESB.
• Economic Crisis and Mass Protest – The Pots and Pans Revolution in Iceland er bók eftir Jón Gunnar Bernburg, prófessor í félagsfræði við Háskóla Íslands sem kom út 2016. Í bókinni skýrir höfundur frá því hvernig efnahagskreppan leiddi til fjöldamótmæla á árunum 2008 og 2009. Bókina byggir höfundur á þriggja ára rannsóknarvinnu þar sem hann tók viðtöl mótmælendur, skoðaði orðræðu í samfélaginu ásamt því að skoða gögn lögreglu. Þá eru mótmælin sett í samhengi við önnur nýleg fjöldamótmæli sem hafa átt sér stað víða um heim.

Fræðigreinar

• Árið 2010 gáfu Jón Gunnar Bernburg, Berglind Hólm Ragnarsdóttir og Sigrún Ólafsdóttir út greinina „Hverjir tóku þátt í Búsáhaldabyltingunni?“ byggða á könnun á þátttöku í mótmælunum.
• Ingólfur V. Gíslason skrifaði greinina „Lögreglan og Búsáhaldabyltingin“ sem kom út árið 2014. Í greininn leitar hann skýringa á því hversu friðsamleg mótmælin voru miðað við stærðargráðu þeirra. Hann tók viðtal við 13 lögreglumenn sem stóðu vaktina í mótmælunum.
• Njörður Sigurjónsson gaf út árið 2015 greinina „Hávaði búsáhaldabyltingarinnar“ um aðferðir sem mótmælendur beittu í Búsáhaldabyltingunni. Greinin kom út í Ritinu - tímariti Hugvísindastofnunar.
• Árið 2016 kom út greinin „The "Pots and Pans" protests and requirements for responsiveness of the authorities“ eftir Evu Heiðu Önnudóttur sem fjallaði um viðbrögð stjórnvalda við kröfum mótmælenda.

Ýmislegt

Árið 2010 sendi þjóðháttadeild Þjóðminjasafns Íslands út spurningaskrána „Kreppan, hrunið og Búsáhaldabyltingin“. Tæplega 100 svör bárust.

Árið 2012 var höggmyndin „Svarta keilan, minnisvarði um borgaralega óhlýðni“ eftir spænska myndlistarmanninn Santiago Sierra, sett upp á Austurvelli, gegnt Alþingishúsinu. Verkið á að minna á mikilvægi borgaralegra réttinda, en sumir hafa kosið að túlka það sem eins konar minnisvarða um Búsáhaldabyltinguna. Margir stjórnmálamenn hafa lýst sig andvíga staðsetningu verksins, meðal annars Sturla Böðvarsson sem þá var forseti Alþingis sem taldi það reist Alþingi til háðungar, og Bergþór Ólason þingmaður Miðflokksins sem taldi það merki um sundrungu.

Tenglar

• Hrunið, þið munið - Ráðstefnuvefur og gagnabanki
• Þjóðháttasafn Þjóðminjasafns Íslands; Spurningaskrá 2010-1: Kreppan, hrunið og Búsáhaldabyltingin