Mannkynssaga

Mannkynssaga er saga mannkyns sem hefst á fornsteinöld, en jarðsaga er saga jarðarinnar, þar á meðal saga lífs áður en maðurinn kom til. Sá tími sem engar ritheimildir eru til um er kallaður forsögulegur tími en með skrift og rituðum heimildum hefst sögulegur tími. Forsögulegur tími hefst á fornsteinöld en upphaf nýsteinaldar markast af landbúnaðarbyltingunni (milli 8000 og 5000 f.o.t.) í frjósama hálfmánanum. Á bronsöld þróuðust stór menningarríki sem eru kölluð vagga siðmenningar: Mesópótamía, Egyptaland hið forna og Indusdalsmenningin.

Lógaritmískur skali sem sýnir mannfjöldaþróun á jörðinni frá upphafi nýsteinaldar.

Hefðbundin sagnaritun skiptir sögu ólíkra heimshluta í ólík tímabil. Til dæmis er algengt að notast við konungsættir til að afmarka söguleg tímabil eins og gert er í sögu Kína. Í mörgum heimshlutum eru til einhvers konar „klassísk“ tímabil, „miðtímabil“ og „nútími“, en þessi tímabil ná gjarnan yfir ólík tímaskeið. Í sögu Indlands nær til dæmis „klassíska“ tímabilið frá 230 f.o.t. til 1200 e.o.t., „miðtímabil“ frá 1200 til um 1600 og nýöld frá 1600 til okkar daga. Í sögu Ameríku nær „klassíska“ tímabilið frá 200 til 900 þegar Majar mynduðu stór menningarríki, en tímabilið frá 900 til upphafs landvinningatímans 1519 er kallað „síðklassíska“ tímabilið. Í samtímanum tvinnast saga ólíkra heimshluta saman vegna hnattvæðingarinnar.

Mannkynssagan nær yfir um 2,8 milljón ár, frá því ættkvíslin Homo kom fyrst fram á sjónarsviðið til okkar daga. Fyrir um 300.000 árum þróuðust nútímamenn og allar aðrar tegundir af ættkvíslinni dóu smám saman út. Landbúnaðarbyltingin átti sér stað fyrir um 12.000 árum og um 7.000 árum síðar tóku menn að notast við ritmál svo sögulegur tími er í raun agnarlítill hluti af mannkynssögunni í árum talið.

Fjölmargar vísindagreinar fást við rannsóknir á sögu mannsins. Meðal þeirra helstu eru sagnfræði, fornleifafræði, mannfræði, málvísindi og erfðafræði.

Forsögulegur tími

Aðalgrein: Forsögulegur tími

„Lucy“, fyrsta beinagrindin af Australopithecus afarensis sem fannst, var aðeins 1,06 metrar á hæð.

Þróun mannsins

Aðalgrein: Þróun mannsins

Fyrir 7-5 milljón árum síðan greindist ættkvíslin homininae frá mannöpum í Afríku. Eftir að tegundin greindist frá simpönsum þróaðist tvífætlingsstaða hjá fyrstu suðuröpum (Australopithecus), hugsanlega sem aðlögun að gresjulandslagi í stað skóga. Forverar manna tóku að nota frumstæð steinverkfæri fyrir um það bil 3,3 milljónum ára. Sumir steingervingafræðingar hafa stungið upp á 3,39 milljón árum, byggt á beinum frá Dikiki í Eþíópíu sem bera merki um skurði, þótt aðrir dragi það í efa. Það myndi þá marka upphaf fornsteinaldar, miklu fyrr en áður var talið.

Ættkvíslin Homo þróaðist frá ættkvísl suðurapa. Elstu minjar um ættkvíslina eru 2,8 milljón ára gömul bein (LD 350-1) frá Eþíópíu, og elsta manntegundin sem lýst hefur verið er Homo habilis sem kom fram fyrir 2,3 milljón árum. Helsti munurinn á Homo habilis og Australopithecus er að heili hinna fyrrnefndu var 50% stærri. H. erectus kom fram á sjónarsviðið fyrir 2 milljón árum og var fyrsta manntegundin sem ferðaðist út fyrir Afríku til Evrasíu. Hugsanlega fyrir 1,5 milljón árum, en örugglega fyrir 250.000 árum, tóku menn að kveikja elda til upphitunar og matreiðslu.

Fyrir um 500.000 árum greindist ættkvíslin Homo í margar tegundir frummanna, eins og neanderthalsmenn í Evrópu, denisovmenn í Síberíu, og hina smáu flóresmenn í Indónesíu. Þróun mannsins var ekki einfalt línulegt eða sundurgreint ferli, og fól í sér blöndun frummanna og nútímamanna. Erfðarannsóknir hafa sýnt fram á að blöndun tiltölulega aðgreindra manntegunda hafi verið algeng í þróunarsögu mannsins. Slíkar rannsóknir benda til þess að mörg gen úr neanderthalsmönnum sé að finna hjá nær öllum hópum fólks utan Afríku sunnan Sahara. Neanderthalsmenn og aðrar manntegundir, eins og denisovmenn, gætu hafa skilið eftir allt að 6% af erfðaefni sínu í nútímamönnum.

Elstu nútímamenn

Manntegundin Homo sapiens kom fram á sjónarsviðið í Afríku fyrir 300.000 árum. Hún þróaðist út frá tegundinni Homo heidelbergensis. Næstu árþúsund hélt þróunin áfram og fyrir um 100.000 árum voru menn farnir að nota skartgripi og okkur til að skreyta líkama sinn. Fyrir um 50.000 árum tóku menn að grafa hina látnu, nota kastvopn og ferðast um höf og vötn. Ein mikilvægasta breytingin (sem ekki er hægt að tímasetja með vissu) var þróun tungumálsins, sem bætti samskiptahæfni manna til mikilla muna. Elstu merki um listræna tjáningu er að finna í hellamálverkum og útskurði í bein, stein og tennur, sem hefur verið túlkað sem merki um andatrú eða sjamanisma. Elstu hljóðfæri sem fundist hafa (fyrir utan mannsröddina) eru beinflautur frá Júrafjöllum í Þýskalandi og eru um 40.000 ára gamlar. Steinaldarmenn voru veiðimenn og safnarar og lifðu flökkulífi.

Útbreiðsla mannsins um jörðina miðað við tilgátuna um suðræna dreifingu.

Flutningar nútímamanna frá Afríku áttu sér stað í nokkrum bylgjum fólksflutninga, sem hófust fyrir 194.000 til 177.000 árum. Viðtekin skoðun meðal fræðimanna er að fyrstu bylgjurnar hafi dáið út og að allir nútímamenn utan Afríku séu afkomendur sama hóps sem fluttist þaðan fyrir 70.000-50.000 árum síðan. H. sapiens fluttist til allra meginlandanna og stærri eyja og kom til Ástralíu fyrir 65.000 árum, Evrópu fyrir 45.000 árum, og Ameríku fyrir 21.000 árum. Þessir fólksflutningar áttu sér stað á síðustu ísöld, þegar mörg af þeim svæðum sem í dag eru hlýtempruð voru óbyggileg vegna kulda. Undir lok ísaldarinnar, fyrir um 12.000 árum, höfðu menn náð að breiðast út til nær allra svæða jarðar sem voru laus við ís. Útbreiðsla manna fór saman við fjöldaútdauðann á kvarter og útdauða neanderthalsmanna sem líklega stöfuðu af loftslagsbreytingum, athöfnum manna, eða blöndu af þessu tvennu.

Upphaf landbúnaðar

Aðalgrein: Nýsteinöld

Um 10.000 f.o.t. markar landbúnaðarbyltingin upphaf grundvallarbreytinga á lífsháttum manna á nýsteinöld. Landbúnaður hófst á mismunandi tímum á mismunandi svæðum og á sér minnst 11 upprunastaði. Kornrækt og húsdýrahald hófust í Mesópótamíu að minnsta kosti um 8500 f.o.t. og fólust í ræktun hveitis, byggs, kinda og geita. Menn tóku að rækta hrísgrjón við Yangtze-fljót í Kína um 8000-7000 f.o.t. og hirsi kann að hafa verið ræktað við Gulá um 7000 f.o.t. Svín voru mikilvægasta húsdýrið í Kína. Í Sahara í Afríku ræktaði fólk dúrru og aðrar jurtir á milli 8000 og 5000 f.o.t. og aðrar miðstöðvar landbúnaðar voru í hálendi Eþíópíu og regnskógum Vestur-Afríku. Ræktun nytjaplantna hófst í Indusdal um 7000 f.o.t. og tekið var að rækta nautgripi um 6500 f.o.t. Ræktun dvergkúrbíts í Suður-Ameríku byrjaði að minnsta kosti fyrir 8500 f.o.t. og örvarrót var ræktuð í Mið-Ameríku um 7800 f.o.t. Kartöflur voru fyrst ræktaðar í Andesfjöllum þar sem lamadýr voru gerð að húsdýrum. Sumir telja líklegt að konur hafi leikið lykilhlutverk í þróun nytjaplantna.

Útskorin súla frá Göbekli Tepe.

Ýmsar kenningar hafa verið settar fram um orsakir landbúnaðarbyltingarinnar. Sumar þeirra telja að fólksfjölgun hafi fengið fólk til að leita nýrra leiða til að afla matar. Samkvæmt öðrum kenningum var fólksfjölgun afleiðing fremur en orsök betri aðferða við öflun matvæla. Aðrir orsakaþættir sem hafa verið nefndir eru loftslagsbreytingar, skortur á úrræðum, og hugmyndafræði. Umbreytingin skapaði umframmagn matvæla sem hægt var að nota til að halda uppi fólki sem tók ekki beinan þátt í að afla þeirra. Þar með skapaðist grundvöllur fyrir þéttari byggð og fyrstu borgir og ríki urðu til.

Borgirnar urðu miðstöðvar fyrir viðskipti, iðnað og stjórnmál. Þær mynduðu gagnkvæm tengsl við sveitirnar í kring, þaðan sem þær fengu matvæli, en gáfu í staðinn afurðir iðnframleiðslu og stjórnsýslu. Elstu borgir sem fundist hafa eru Çatalhöyük og Jeríkó, sem gætu hafa orðið til á 10. eða 9. árþúsundinu f.o.t. Hirðingjasamfélög sem flökkuðu með hjarðir húsdýra þróuðust á þurrkastöðum sem hentuðu illa til jarðræktar, eins og á Evrasíusteppunni og Sahelsvæðinu í Norður-Afríku. Átök milli hirðingja og bænda með fasta búsetu hafa blossað upp með reglulegu millibili í mannkynssögunni. Nýsteinaldarmenn dýrkuðu forfeður, helgistaði eða goðmögn sem líktust mönnum. Hofbyggingarnar í Göbekli Tepe í Tyrklandi, frá 9500–8000 f.o.t., eru dæmi um trúarlega byggingarlist frá nýsteinöld.

Málmvinnsla kom fyrst fram með gerð verkfæra og skrautmuna úr kopar um 6400 f.o.t. Gull- og silfurvinnsla fylgdu í kjölfarið, aðallega sem efni í skartgripi. Elstu minjar um gerð brons, sem er málmblanda kopars og tins, eru frá því um 4500 f.o.t. Bronsvinnsla varð þó ekki algeng fyrr en á þriðja árþúsundinu f.o.t.

Fornöld

Aðalgrein: Fornöld

Vöggur siðmenningar

Píramídarnir í Gísa, Egyptalandi.

Á bronsöld þróuðust borgir og flókin siðmenningarsamfélög. Þau fyrstu risu í kringum stórfljót, fyrst í Mesópótamíu um 3300 f.o.t., milli ánna Tígris og Efrat. Þar á eftir kom Egyptaland hið forna við Níl um 3200 f.o.t. Caral-Supe-menningin í Perú kom fram um 3100 f.o.t. Indusdalsmenningin í Pakistan og Norður-Indlandi um 2500 f.o.t., og Kína til forna við Jangtse og Gulá um 2200 f.o.t.

Þessi samfélög áttu nokkur einkenni sameiginleg, eins og miðstýrt stjórnkerfi, flókið hagkerfi og félagslega lagskiptingu, og aðferðir til að halda skrár. Í þessum samfélögum þróaðist ný tækni eins og hjólið, stærðfræði, bronsvinnsla, seglskip, leirkerahjólið, ofin klæði, gerð stórbygginga, og ritmálið. Fjölgyðistrú þróaðist í kringum hofbyggingar, þar sem prestar framkvæmdu fórnarathafnir.

Áletrun með fleygrúnum frá Tyrklandi.

Skrift auðveldaði stjórnsýslu borga, tjáningu hugmynda, og varðveislu upplýsinga. Hún gæti hafa þróast með sjálfstæðum hætti að minnsta kosti á fjórum stöðum: í Mesópótamíu um 3300 f.o.t., Egyptalandi um 3250 f.o.t., Kína um 1200 f.o.t., og Mið-Ameríku um 650 f.o.t. Til eru eldri ummerki um frumskrift, en elsta þekkta ritkerfið eru fleygrúnir frá Mesópótamíu. Þær þróuðust út frá myndletri sem smám saman varð óhlutbundnara. Önnur útbreidd ritkerfi voru helgirúnir Egypta og indusskrift. Í Kína var fyrst tekið að nota ritmál á tímum Shang-veldisins, 1766-1045 f.o.t.

Árnar og höfin auðvelduðu flutninga, sem ýtti undir viðskipti með vörur, hugmyndir og nýja tækni. Ný hernaðartækni sem kom fram á bronsöld, eins og riddaralið á tömdum hestum, og stríðsvagnar, gerðu herjum kleift að færa sig milli staða hraðar en áður. Verslun varð sífellt mikilvægari og borgarsamfélög þróuðu iðnað sem reiddi sig á hráefni frá fjarlægum löndum. Til varð net verslunarleiða og hnattvæðing fornaldar hófst. Sem dæmi, þá notaðist bronsframleiðsla í Suðvestur-Asíu við innflutt tin sem gat borist þangað alla leið frá Englandi.

Vexti borga fylgdi oft stofnun ríkja og stórvelda. Egyptaland skiptist upphaflega í Efra- og Neðra-Egyptaland, en löndin tvö voru sameinuð í eitt ríki í öllum Nílardalnum um 3100 f.o.t. Um 2600 f.o.t. voru borgirnar Harappa og Mohenjo-daro reistar í árdal Indusfljótsins. Saga Mesópótamíu einkenndist af stríðum milli borgríkja, sem skiptust á að fara með forræði yfir landinu. Frá 25. til 21. aldar f.o.t. risu stórveldi Akkadíu og Súmer á þessu svæði. Mínóíska menningin kom fram á eynni Krít um 2000 f.o.t. og er sögð vera fyrsta siðmenningarsamfélagið í Evrópu.

Næstu árþúsundin risu samfélög af þessu tagi um allan heim. Um 1600 f.o.t. hóf Mýkenumenningin að þróast á Grikklandi. Hún blómstraði fram að Bronsaldarhruninu sem reið yfir mörg samfélög við Miðjarðarhaf milli 1300 og 1000 f.o.t. Undirstöður indverskrar menningar (meðal annars hindúasiður) voru lagðar á Vedatímabilinu, 1750-600 f.o.t. Frá um 550 f.o.t. urðu til mörg sjálfstæð konungsríki og lýðveldi á Indlandsskaga sem eru þekkt sem Mahajanapada-ríkin.

Risahöfuð frá tímum Olmeka.

Þjóðir sem töluðu bantúmál hófu að breiðast út um miðja og sunnanverða Afríku frá 3000 f.o.t. Þessi útþensla og samskipti þeirra við aðrar þjóðir urðu til þess að breiða út blandaðan búskap og járnvinnslu í Afríku sunnan Sahara, og leiddu til þróunar samfélaga eins og Nok-menningarinnar þar sem Nígería er nú um 500 f.o.t. Lapita-menningin varð til á Bismarck-eyjum nærri Nýju-Gíneu um 1500 f.o.t. og nam land á mörgum fjarlægum eyjum Eyjaálfu, allt að Samóa, fyrir 700 f.o.t.

Í Ameríku kom Norte Chico-menningin fram í Perú um 3100 f.o.t. sem reisti stórbyggingar í borginni Caral, frá 2627-1977 f.o.t. Chavín-menningin er stundum talin vera fyrsta Andesríkið, með miðstöð við hofbyggingarnar í Chavín de Huantar. Önnur mikilvæg ríki sem urðu til á þessum slóðum eru Moche-menningin sem lýsti athöfnum daglegs lífs með leirmyndum, og Nazca-menningin, sem gerði risavaxnar dýramyndir á yfirborð Nazca-eyðimerkurinnar (Nazca-línurnar). Um 1200 f.o.t. kom ríki Olmeka fram í Mið-Ameríku. Það er þekkt fyrir stór steinhöfuð sem Olmekar hjuggu út í basalt. Olmekar þróuðu líka fyrsta miðameríska dagatalið sem seinni tíma menningarríki, eins og Majar og Astekar, tóku upp. Í Norður-Ameríku þróuðust samfélög veiðimanna og safnara þar sem ríkti meiri jöfnuður. Þessi samfélög ræktuðu líka nytjajurtir eins og sólblóm í smáum stíl. Þau reistu stóra moldarhauga, eins og Watson Brake (4000 f.o.t.) og Poverty Point (3600 f.o.t.) í Louisiana.

Öxulöld

Standandi Búdda frá Gandhara, 2. öld.

Tímabilið frá 800 til 200 f.o.t. var nefnt öxulöld af þýska heimspekingnum Karl Jaspers með vísun í það hversu margar mikilvægar heimspekilegar og trúarlegar hugmyndir komu fram á þeim tíma, á ólíkum stöðum að mestu óháð hver annarri. Konfúsíusismi í Kína, búddatrú og jainismi á Indlandi, og eingyðistrú gyðinga, hófust allar á þessu tímabili. Sóróismi hófst fyrr í Persíu (hugsanlega um 1000 f.o.t.), en varð að formlegum trúarbrögðum í ríki Akkamenída á öxulöld. Ný heimspeki kom fram á Grikklandi á 5. öld f.o.t. með hugsuðum á borð við Platon og Aristóteles. Fyrstu Ólympíuleikarnir voru haldnir árið 776 f.o.t. og marka upphaf klassískrar fornaldar. Árið 508 f.o.t. var lýðræðisleg stjórnskipun tekin upp í fyrsta sinn, í Aþenu.

Þær hugmyndir sem komu fram á öxulöld mótuðu hugmynda- og trúarbragðasögu heimsins. Konfúsíusismi var einn af þremur skólum sem urðu ríkjandi í kínverskri hugmyndasögu, ásamt daóisma og löghyggju. Konfúsíska hefðin leitaðist við að þróa stjórnvisku byggða á hefðum fremur en ströngum lögum. Konfúsíusismi breiddist síðar út til Kóreu og Japans. Búddatrú náði til Kína á 1. öld og breiddist hratt út. Á 7. öld voru 30.000 búddahof í Norður-Kína. Búddatrú varð ríkjandi trúarbrögð í stórum hluta Suður-, Suðaustur- og Austur-Asíu. Gríska heimspekin breiddist út um Miðjarðarhafið, og náði allt til Indlands, frá 4. öld f.o.t., eftir landvinninga Alexanders mikla frá Makedóníu. Bæði kristni og íslam þróuðust síðar út frá gyðingdómi.

Staðbundin stórveldi

Á þúsund ára tímabili milli 500 f.o.t. og 500 e.o.t. risu nokkur ríki sem náðu meiri stærð en áður þekktist. Þjálfaðir atvinnuhermenn, hugmyndafræði og þróuð stjórnsýsla gerðu keisurum kleift að stýra stórum ríkjum þar sem fjöldi íbúa gat náð tugum milljóna. Á sama tíma þróuðust langar verslunarleiðir, sérstaklega siglingaleiðir í Miðjarðarhafi, Indlandshafi og Silkivegurinn um Asíu.

Lágmynd af persneskum og medískum hermönnum í Persepólis, Akkamenídaríkinu, á 5. öld f.o.t.

Medar áttu þátt í falli Assýríu ásamt Skýþum og Babýlónum. Höfuðborg Assýríu, Níneve, var rænd af herjum Meda árið 612 f.o.t. Í kjölfar Medaveldisins fylgdu nokkur írönsk ríki, þar á meðal ríki Akkamenída (550-330 f.o.t.), Parþaveldið (247 f.o.t.-224 e.o.t.), og ríki Sassanída (224–651).

Tvö stórveldi risu þar sem nú er Grikkland. Seint á 5. öld f.o.t. stöðvuðu nokkur grísk borgríki framrás Akkamenída inn í Evrópu í Persastríðunum. Gullöld Aþenu fylgdi í kjölfarið þar sem lagðar voru margar af undirstöðum vestrænnar siðmenningar. Meðal þess var gríska leikhúsið. Stríðin leiddu til stofnunar Delosbandalagsins árið 477 f.o.t. Aþena varð stórveldi 454-404 f.o.t. en beið ósigur fyrir bandalagi annarra ríkja undir forystu Spörtu í Pelópsskagastríðinu. Filippus Makedóníukonungur sameinaði grísku borgríkin í Kórintubandalaginu og sonur hans, Alexander mikli (356-323 f.o.t.), stofnaði heimsveldi sem náði allt til Indlands. Veldi Alexanders klofnaði í nokkur ríki undir stjórn díadóka eftir lát hans. Í þessum ríkjum breiddist hellensk menning út. Hellenska tímabilið stóð frá 323 f.o.t. til ársins 31 f.o.t. þegar Egyptaland Ptólemaja féll í hendur Rómverja.

Rómverska lýðveldið var stofnað í Evrópu á 6. öld f.o.t. og hóf útþenslu sína á 3. öld f.o.t. Lýðveldið breyttist í rómverska keisaradæmið undir stjórn Ágústusar keisara. Á þeim tíma höfðu Rómverjar náð yfirráðum yfir nær öllu Miðjarðarhafi. Rómaveldi hélt útþenslu sinni áfram og náði hátindi sínum í valdatíð Trajanusar (53-117) þegar ríkið náði frá Englandi til Mesópótamíu. Á eftir fylgdu tvær aldir sem kenndar eru við Rómarfrið þar sem þær einkenndust af friði, velmegun og stöðugleika í stórum hluta Evrópu. Kristni varð lögleg í valdatíð Konstantínusar 1. árið 313, eftir þriggja alda ofsóknir gegn kristnum mönnum í Rómaveldi. Árið 380 varð kristni einu löglegu trúarbrögðin í keisaradæminu. Þeódósíus 1. bannaði heiðin trúarbrögð 391-392.

Chandragupta Maurya stofnaði Maurya-veldið í Suður-Asíu (320–185 f.o.t.) sem blómstraði undir stjórn Ashoka mikla. Frá 4. öld til 6. aldar var Guptaveldið við lýði á tíma sem nefndur hefur verið gullöld Indlands til forna. Á þeim tíma ríkti stöðugleiki þar sem menning hindúa og búddatrúarmanna blómstraði. Á sama tíma urðu framfarir í vísindum og stærðfræði. Þrjú Dravídaríki komu fram á Suður-Indlandi: Chera-veldið, Chola-veldið og Pandya-veldið.

Súlur Ashoka reistar af keisara Maurya-veldisins á Indlandi.

Í Kína batt Qin Shi Huang enda á öld hinna stríðandi ríkja með því að sameina Kína í Qin-veldið (221-206 f.o.t.). Qin Shi Huang aðhylltist löghyggjuskólann og kom á áhrifaríku stjórnkerfi með hæfum embættismönnum í stað aðalsins. Harka Qin-veldisins leiddi til uppreisna og falls keisaradæmisins. Á eftir því kom Hanveldið (202 f.o.t.-220 e.o.t.) sem sameinaði löghyggjuna og konfúsíusisma. Hanveldið var sambærilegt að stærð og áhrifum við Rómaveldi á hinum enda Silkivegarins. Efnahagsuppgangur leiddi til landvinninga í Mongólíu, Mið-Asíu, Mansjúríu, Kóreu og Norður-Víetnam. Líkt og hjá öðrum stórveldum fornaldar urðu miklar framfarir í stjórnsýslu, menntun, vísindum og tækni í Kína Hanveldisins. Á þeim tíma tók fólk að nota leiðarsteina (forvera áttavitans) og pappír (tvær af kínversku uppfinningunum fjórum).

Axúmóbeliskan í Eþíópíu.

Konungsríkið Kús blómstraði í Norðaustur-Afríku vegna viðskipta við Egypta og þjóðir sunnan Sahara. Það ríkti yfir Egyptalandi sem tuttugasta og fimmta konungsættin frá 712 til 650 f.o.t. og hélt svo velli sem verslunarveldi í kringum borgina Meróe fram á fjórðu öld. Á 1. öld var konungsríkið Aksúm stofnað þar sem Eþíópía er nú og myndaði stórt verslunarveldi við Rauðahaf sem náði yfir bæði Suður-Arabíu og Kús. Konungar Aksúm slógu peninga og reistu gríðarstóra einsteinunga yfir grafir keisara.

Í Ameríku urðu líka til staðbundin stórveldi allt frá 2500 f.o.t. Í Mið-Ameríku þróuðust stór þjóðfélög eins og ríki Sapóteka (700 f.o.t.-1521 e.o.t.) og Maja, sem náði hátindi sínum á klassíska tímabilinu (um 250-900), og hélt velli út allt síðklassíska tímabilið. Borgríki Maja urðu smám saman fleiri og stærri og menning þeirra breiddist út um Júkatanskaga og til nærliggjandi svæða. Majar þróuðu ritmál og notuðust við núll í útreikningum. Vestan við Maja, í miðhluta Mexíkó, blómstraði stórborgin Teotihuacan sem stýrði verslun með hrafntinnu. Veldi hennar var mest um 450 e.o.t. þegar íbúar voru milli 125 og 150.000 og borgin því ein sú stærsta í heimi.

Þróun tækni í fornöld gekk í bylgjum. Oft komu tímabil þar sem tækniþróun var mjög hröð, eins og grísk-rómverska tímabilið við Miðjarðarhafið. Talið er að grísk vísindi, tækni og stærðfræði hafi náð hátindi sínum á helleníska tímabilinu. Frá þeim tíma eru tæki eins og Antikyþera-sólkerfislíkanið. Á milli komu tímabil hnignunar, eins og þegar Rómaveldi tók að hnigna. Tvær mikilvægustu tækninýjungar þessa tíma voru pappír (Kína á 1. og 2. öld) og ístaðið (Indland á 2. öld f.o.t. og Mið-Asía á 1. öld). Báðar þessar nýjungar breiddust hratt um heiminn. Í Kína tók fólk að gera silki og Kínverjar réðust í stórar byggingaframkvæmdir eins og Kínamúrinn og Kínaskurðinn. Rómverjar voru líka mikilhæfir steinsmiðir. Þeir fundu upp steinsteypu, fullkomnuðu aðferðir við gerð boga og reistu kerfi áveita til að flytja vatn til borga sinna.

Í flestum fornaldarsamfélögum var þrælahald stundað. Þetta var sérstaklega áberandi í Aþenu og Rómaveldi þar sem þrælar voru stórt hlutfall íbúa og undirstaða efnahagslífsins. Algengt var að samfélagsskipanin byggðist á feðraveldi þar sem karlar höfðu meiri völd en konur.

Hnignun, fall og endurreisn

Algeng vandamál sem stórveldi fornaldar stóðu frammi fyrir voru viðhald stórra herja og miðlægrar stjórnsýslu. Í Róm og Kína Hanveldisins tók ríkinu að hnigna og árásir barbara við landamærin flýttu fyrir upplausn innanlands. Borgarastyrjöld braust út í Hanveldinu árið 220 og leiddi til þriggja ríkja tímabilsins, meðan Rómaveldi skiptist um sama leyti í þriðju aldar kreppunni. Evrasískir hirðingjar á hestum ríktu yfir stórum hlutum evrasíska meginlandsins. Ístaðið og bogaskyttur á hestbaki gerðu þeim kleift að ógna samfélögum sem byggðust á fastri búsetu.

Á 4. öld klofnaði Rómaveldi til frambúðar í vestur- og austurhluta undir sitt hvorum keisaranum. Vestrómverska keisaradæmið féll í hendur Germana undir forystu Ódóakers árið 476. Austrómverska keisaradæmið, þekkt sem Býsantíum, stóð miklu lengur. Keisaraveldin í Kína risu og hnigu með reglulegu millibili, en ólíkt stórveldunum við Miðjarðarhafið, var landið alltaf sameinað á ný. Eftir fall Austur-Hanveldisins og hrun ríkjanna þriggja, gerðu hirðingjar innrás úr norðri og hröktu marga kínverska þjóðflokka á flótta til suðurs.

Síðklassíska tímabilið

Ægisif í Istanbúl er tákn fyrir menningu Austrómverska ríkisins.

Frá því seint á 20. öld hefur verið vaxandi tilhneiging til að notast við hugtök á borð við „síðklassíska tímabilið“ yfir tímabilið frá um 500 til um 1500, til að forðast hugtakið „miðaldir“, sem tengist fyrst og fremst sögu Evrópu. Áður hefur síðfornöld verið notað um tímabil í sögu Evrópu sem nær frá um 250 til 600. Upphaf tímabilsins markast af hruni nokkurra stórvelda fornaldar, eins og Hanveldisins í Kína (220), Vestrómverska keisaradæmisins í Evrópu (476), Guptaveldisins á Indlandi (543) og Sassanída í Íran (651).

Frá 10. öld til 13. aldar stóð hlýskeið miðalda á norðurhveli jarðar, sem leiddi til fólksfjölgunar í Evrópu og Asíu. Litla ísöldin fylgdi í kjölfarið og svarti dauði sem olli mikilli fólksfækkun. Á þessum tíma var byssupúður fundið upp í Kína og prentun breiddist út í Asíu.

Síðklassíska tímabilið nær yfir landvinninga múslima, gullöld íslam og upphaf og útbreiðslu þrælaverslunar Araba. Á eftir fylgdu innrásir Mongóla og stofnun Tyrkjaveldis í Vestur-Asíu. Þetta er tímabil indversku miðríkjanna fyrir stofnun íslömsku ríkjanna í Suður-Asíu.

Í Vestur-Afríku risu Malíveldi og Songhaíveldið og auðguðust á Saharaversluninni. Arabar stofnuðu borgir meðfram strönd Austur-Afríku þar sem verslun blómstraði með gull, perlur, krydd og þræla. Svahílí þróaðist vegna tengsla Afríku við verslun á Indlandshafi.

Í Kína komu á þessum tíma upp Suiveldið, Tangveldið, Songveldið, Júanveldið og Mingveldið. Verslunarleiðir um Indlandshaf og Silkivegurinn um Góbíeyðimörkina viðhéldu tengslum Austur- og Suðaustur-Asíu við Evrópu. Á sama tíma náðu menningarríki í Norður-Ameríku, eins og Mississippimenningin, Astekar, Majar og Inkar, hátindi sínum.

Vestur- og Mið-Asía

Ajloun-kastali, Jórdaníu.

Fyrir útbreiðslu íslam á 7. öld ríktu Austrómverska keisaradæmið og Sassanídar yfir Mið-Austurlöndum og tókust þar á um yfirráð yfir umdeildum landsvæðum. Átökin voru jafnframt menningarleg, þar sem kristin menning Býsantíum, tókst á við sóróíska menningu Persa. Með uppgangi íslam kom nýr samkeppnisaðili til sögunnar, sem brátt varð voldugri en bæði keisaraveldin.

Múhameð, stofnandi íslam, hóf landvinninga múslima á 7. öld. Hann stofnaði nýtt sameinað ríki á Arabíuskaga sem stækkaði hratt undir stjórn Rasídúna og Úmajada. Þessir landvinningar náðu hámarki þegar yfirráð múslima náðu yfir þrjár heimsálfur (Asíu, Afríku og Evrópu) árið 750. Á tímum Abbasída stóð gullöld íslam sem einkenndist af menntun, vísindum og tækniframförum, þar sem íslömsk heimspeki, íslömsk myndlist og íslamskar bókmenntir blómstruðu. Íslamskir menntamenn varðveittu og þróuðu áfram þekkingu og tækni Grikkja og Persa, lærðu pappírsframleiðslu af Kínverjum og tóku upp tugakerfið frá Indlandi. Á sama tíma gerðu þeir nýjar uppgötvanir á mörgum sviðum, eins og með algebru Al-Khwarizmis og heimspeki Avicenna. Íslömsk siðmenning breiddist út með landvinningum og verslun. Kaupmenn áttu þátt í að breiða út íslam í Kína, Indlandi, Suðaustur-Asíu og Afríku.

Yfirráð Araba í Mið-Austurlöndum tóku enda um miðja 11. öld þegar Seljúkar, tyrkísk þjóð sem fluttist suður á bóginn frá Mið-Asíu, kom til skjalanna. Vegna landvinninga Seljúka í Litlu-Asíu og Botnalöndum hófu Evrópubúar krossferðir gegn þeim. Krossferðirnar voru nokkrar skipulegar herfarir gerðar í þeim tilgangi að endurheimta landsvæði úr höndum múslima, sérstaklega Landið helga. Á endanum mistókst ætlunarverkið, en krossferðirnar veiktu Austrómverska ríkið verulega, sérstaklega rán Konstantínópel árið 1204. Snemma á 13. öld gerði nýr innrásarher, Mongólar, árásir á Mið-Austurlönd. Árásirnar bundu enda á gullöld íslam, en að lokum tóku Tyrkir við og stofnuðu Tyrkjaveldi þar sem Tyrkland er nú, um 1299.

Stórmoskan í Kairouan, Túnis, stofnuð árið 670.

Steppuhirðingjar frá Mið-Asíu ógnuðu enn kyrrsetusamfélögum á síðklassíska tímabilinu, en stóðu líka frammi fyrir innrásum Araba og Kínverja. Á tímum Sui-veldisins (581–618) stækkaði Kína og náði inn í Mið-Asíu. Kínverjar mættu þar tyrkískum þjóðum sem voru þá orðnar ríkjandi í þeim heimshluta. Í byrjun einkenndust samskiptin af samvinnu, en árið 630 hóf Tangveldið hernað gegn Tyrkjum með því að leggja undir sig hluta Ordoseyðimerkurinnar. Á 8. öld barst íslam til svæðisins og varð brátt eina trú flestra íbúa, þótt búddatrú héldi enn stöðu sinni í austri. Frá 9. öld til 13. aldar skiptist Mið-Asía milli nokkurra öflugra ríkja eins og Samanída, Seljúka, og Khwarazm-veldisins. Öll þessi ríki féllu undir stjórn Mongóla á 13. öld. Árið 1370 náði tyrkísk-mongólski herforinginn Tímúr að leggja svæðið undir sig og stofna Tímúrveldið. Þetta heimsveldi hrundi skömmu eftir lát Tímúrs, en afkomendur hans héldu völdum á litlu kjarnasvæði í Mið-Asíu og Íran. Þar átti Tímúrendurreisnin í myndlist og byggingarlist sér stað.

Evrópa

Aðalgrein: Miðaldir

Gotneska dómkirkjan Notre-Dame de Paris í Frakklandi.

Ármiðaldir í Evrópu einkenndust af fólksfækkun, dreifbýlisvæðingu og árásum barbara, sem allt hófst í síðfornöld. Barbarar stofnuðu ný ríki þar sem Vestrómverska ríkið stóð áður. Þrátt fyrir miklar samfélagslegar og stjórnarfarslegar breytingar, nýttu flest nýju konungsríkin sér stofnanir frá tímum Rómaveldis. Kristni breiddist út um Vestur-Evrópu, og klausturlífi voru stofnuð. Allt frá því á 4. öld hefur kristni leikið stórt hlutverk við að móta menningu, gildi og stofnanir vestrænnar siðmenningar. Á 8. öld stofnuðu Frankar Karlungaveldið sem náði yfir megnið af Vestur-Evrópu. Karlungaveldið stóð til 9. aldar þegar nýir innrásarherir Víkinga, Magýara og Araba, tóku að herja á það. Á Karlungatímabilinu þróaðist nótnaskrift (neume) í kirkjum og varð grundvöllur nútímanótnaskriftar. Garðaríki stækkaði frá höfuðstaðnum Kænugarði og varð stærsta Evrópuríkið seint á 10. öld. Árið 988 tók Valdimar gamli upp kristinn rétttrúnað sem ríkistrú.

Lýstur upphafsstafur úr frönsku handriti frá 13. öld sem sýnir þrjár stéttir miðalda: klerka, riddara og bændur.

Hámiðaldir hófust eftir árþúsundaskiptin 1000. Á þeim tíma jókst íbúafjöldi Evrópu þar sem framfarir í samgöngutækni og landbúnaðarframleiðslu leiddu til aukinnar verslunar og uppskeru. Komið var á lénskerfi sem hafði mikil áhrif á samfélagið. Landeigendur reistu herragarða, en bændur urðu leiguliðar sem bjuggu í þorpum og greiddu leigu og inntu af hendi vinnu fyrir landeigendur. Riddarar og annar lágaðall voru bundnir hærra settum aðalsmönnum með lénsskyldu þar sem þeir inntu af hendi herskyldu fyrir réttinn til að innheimta leigu af tilteknu landi. Konungsríki urðu stærri og miðstýring jókst á ný, eftir valddreifingu sem fylgdi upplausn Karlungaveldisins. Árið 1054 átti kirkjusundrungin sér stað, þar sem kristin kirkja klofnaði í vestræna kaþólska kirkju og austræna rétttrúnaðarkirkju, sem jafnframt fól í sér menningarlegan klofning í Vestur- og Austur-Evrópu. Krossferðirnar, herfarir kristinna manna til að vinna Landið helga af múslimum, leiddu til stofnunar nokkurra Krossfararíkja í Mið-Austurlöndum. Ítalskir kaupmenn fluttu inn þræla til að starfa við heimilisstörf eða við sykurvinnslu. Skólaspeki var ríkjandi stefna í heimspeki og háskólar voru stofnaðir. Bygging dómkirkja í gotneskum stíl er eitt af því sem helst einkennir byggingarlist þessa tímabils í Evrópu. Á miðöldum hófst þéttbýlisvæðing í Norður- og Vestur-Evrópu, sem hélt áfram til upphafs árnýaldar á 16. öld.

Innrásir Mongóla í Evrópu hófust árið 1236. Mongólar lögðu Garðaríki undir sig og réðust stuttlega inn í Pólland og Ungverjaland. Stórhertogadæmið Litáen gerðist bandamaður Mongóla, en hélt sjálfstæði sínu og myndaði konungssamband við Pólland seint á 14. öld. Síðmiðaldir einkenndust af erfiðleikum og áföllum. Farsóttir og stríð urðu til þess að íbúafjöldi Vestur-Evrópu hrundi. Talið er að svartidauði einn og sér hafi leitt til dauða 75 til 200 milljóna á aðeins þremur árum, frá 1347 til 1350. Svartidauði var ein af mannskæðustu farsóttum mannkynssögunnar. Hann hófst í Asíu og náði Miðjarðarhafi og Vestur-Evrópu seint á 5. áratug 14. aldar. Þar olli hann dauða tugmilljóna á sex árum. Talið er að fjórðungur til þriðjungur íbúafjöldans hafi dáið úr farsóttinni.

Afríka

Á 7. öld hvarf Austrómverska veldið frá Norður-Afríku og Berbaríkin féllu í hendur múslima. Frá 10. öld féllu lönd Araba í Afríku undir kalífadæmi Fatímída sem ríktu frá Egyptalandi. Á 12. öld tóku Ajúbídar við og enn síðar Mamlúkaveldið á 13. öld. Í Magreb og Vestur-Sahara ríktu Almoravídar frá 11. öld þar til Almóhadar lögðu svæðið undir sig á 12. öld. Þegar veldi Almóhada hrundi tóku Marínídar við í Marokkó, konungsríkið Tlemcen í Alsír og Hafsídar í Túnis. Í Núbíu tóku kristnu ríkin Makúría, Alodía og Nobatía við af fornaldarríkinu Kús. Á 7. öld lagði Makúría Nobatíu undir sig og varð ríkjandi á svæðinu. Ríkið stóð af sér innrás múslima. Síðar tók ríkinu að hnigna og við tók borgarastríð og fólksflutningar Araba til Súdan. Á 15. öld hafði ríkið leyst upp, en Soldánsdæmið Funj tók við.

Ein af ellefu klettakirkjum sem gerðar voru í tíð Zagwe-ættar í Eþíópíu.

Við Horn Afríku breiddist íslam út meðal Sómala, meðan konungsríkinu Aksúm hnignaði frá 7. öld eftir að múslimar lögðu verslun á Rauðahafi undir sig. Aksúm féll á 10. öld. Á 12. öld komst Zagwe-ætt til valda og tókst á við Soldánsdæmið Shewa og Konungsríkið Damot. Á 13. öld varpaði Salómonsætt Zagwe-ætt af stóli og Shewa vék fyrir Walashma-ætt og Soldánsdæminu Ifat. Eþíópía sigraði Ifat og lagði múslimaríkin undir sig. Soldánsdæmið Ajuran kom upp á austurströnd Horns Afríku og lagði undir sig verslun á Indlandshafi. Soldánsdæmið Adal tók við af Ifat og lagði undir sig mikið af löndum múslima.

Í Vestur-Afríku myndaðist Ganaveldið á 3. öld, en frá 7. öld ríkti Gaóveldið austan við það. Eftir að Almóravídar lögðu undir sig höfuðborgina Aoudaghost snerist Gana til íslam á 11. öld. Innrásir Almóravída og loftslagsbreytingar leiddu til þess að Sosso-veldið lagði Ganaveldið undir sig á 13. öld. Skömmu síðar lagði Malíveldi Sosso undir sig og auðgaðist á Saharaversluninni. Mossi-ríkin voru stofnuð sunnan við það. Í austri ríkti Kanem-Bornúveldið frá 6. öld og teygði áhrif sín yfir Hausa-ríkin. Á 15. öld hrundi Malíveldið og Songhaíveldið með höfuðborg í Gao varð ráðandi á svæðinu.

Bronsmynd frá Benín í Nígeríu.

Mörg konungsríki og keisaradæmi blómstruðu við strönd Vestur-Afríku, eins og ríki Jórúba, Ife-veldið og Oyo-veldið, ríki Igbóa Konungsríkið Nri, ríki Edóa Benínveldið (þekkt fyrir fagrar bronsmyndir), ríki Dagomba konungsríkið Dagbon, og ríki Akana Bonoman. Þessi ríki komust í samband við Portúgala á 15. öld sem markar upphaf þríhyrningsverslunarinnar með þræla á Atlantshafi.

Í árdal Kongófljóts voru þrjú stór ríkjabandalög ráðandi á 13. öld: Sjö ríki Kongo dia Nlaza, Mpemba og eitt undir forræði Vungu. Á 14. öld varð Konungsríkið Kongó ríkjandi á svæðinu. Austan við það var Lubaveldið stofnað í Upembalægðinni á 15. öld. Norðan við Stóru vötnin kom Kitaraveldið upp á 11. öld. Það er þekkt fyrir algjöran skort á ritheimildum. Það hrundi á 15. öld eftir að Lúóar hófu að flytjast til svæðisins.

Á Svahílíströndinni blómstruðu borgríki sem lifðu af Indlandshafsversluninni. Þau tóku smám saman upp íslamstrú og þar kom Soldánsdæmið Kilwa upp á 10. öld. Ástrónesar settust að á Madagaskar frá 5. öld til 7. aldar og byggðu samfélög sín á hugmyndinni um hasina. Í árdal Sambesífljóts var Konungsríkið Mapungubwe stofnað á 11. öld. Konungsríkið Simbabve tók við af því á 13. öld og síðan Mútapaveldið á 15. öld.

Suður-Asía

Chennakeshava-hofið, Belur í Karnataka.

Eftir fall Guptaveldisins árið 550, skiptist Norður-Indland milli nokkurra minni ríkja. Fyrstu innrásir múslima á Indlandsskaga enduðu með því að Umayya-kalífadæmið lagði undir sig mest af því svæði sem í dag er Pakistan. Framsókn Araba stöðvaðist þar, en íslam breiddist út með arabískum kaupmönnum meðfram vesturströnd Indlands. Á 9. öld hófust átök um stjórn Norður-Indlands milli Gurjara-Pratihara-ættar, Palaveldisins og Rashtrakuta-ættar.

Síðklassísk konungsveldi á Suður-Indlandi töldu meðal annars Chalukya-ætt, Hoysala-veldið og Chola-veldið. Bókmenntir, byggingarlist, höggmyndalist og málaralist blómstruðu við hirðir konunganna. Meðal annarra ríkja sem komu fram á Suður-Indlandi á þessum tíma voru Bahmani-soldánsdæmið og Vijayanagara-veldið.

Eyjaálfa

Afkomendur Lapítamenningarinnar, Pólýnesar, námu land á stórum hluta Fjarlægu Eyjaálfu frá um 1000. Þeir sigldu á tvíbytnum sem voru allt að 37 metrar á lengd og báru allt að 50 manns auk búsmala. Þeir settust að á hundruðum eyja, eins og Markgreifaeyjum, Hawaii, Páskaeyju og Nýja-Sjálandi.

Tu'i Tonga-veldið var stofnað á 10. öld og hóf útþenslu eftir 1250. Tongversk menning, tungumál og yfirráð breiddust út um austurhluta Melanesíu, Míkrónesíu og miðhluta Pólýnesíu á þessum tíma. Hún hafði áhrif á 'Uvea, Rotuma, Fútúna, Samóaeyjar, og Niue, auk einstakra eyja og hluta af Míkrónesíu, Vanúatú og Nýju-Kaledóníu. Vísbendingar eru um verslun milli Makassara og frumbyggja í Norður-Ástralíu fyrir komu Evrópubúa. Samfélög frumbyggja Ástralíu byggðust á áunnum stöðum, meðan samfélög Pólýnesa voru höfðingjadæmi sem gengu í arf.

Austur-Asía

Eftir sundrungartímabil var Kína sameinað á ný undir Sui-veldinu árið 589. Þegar Tangveldið (618–907) tók við hófst gullöld sem einkenndist af pólitískum stöðugleika og efnahagsuppgangi, þar sem bókmenntir og listir blómstruðu. Frá þeim tíma eru Tangljóðin eftir Li Bai og Du Fu. Sui-veldið og Tangveldið komu á keisaralegum prófum þar sem stjórnunarstöður voru veittar mönnum sem stóðust erfitt próf í konfúsískri hugsun og klassískum kínverskum bókmenntum. Kína átti í samkeppni við Tíbetveldið (618-842) um yfirráð yfir svæðum í Innri-Asíu. Tangveldið klofnaði að lokum og við tók tími fimm konungsætta og tíu konungsríkja sem stóð í hálfa öld þar til Songveldið sameinaði stóran hluta landsins á ný. Þrýstingur frá hirðingjum í norðri fór vaxandi. Um 1127 var Norður-Kína undir stjórn Jurchena eftir Jin-Song-stríðin og Mongólar lögðu síðan allt Kína undir sig árið 1279. Eftir um eina öld af yfirráðum Mongóla tóku Kínverjar aftur völdin þegar Mingveldið var stofnað árið 1368.

Orrusta í innrás Mongóla í Japan árið 1281.

Keisaraveldi Japan var komið á á 3. öld og miðstýrt ríki þróaðist á Yamato-tímabilinu (um 300-710). Búddatrú barst til landsins þar sem áherslan var á að taka upp kínverska menningu og konfúsíusisma. Á Naratímabilinu (710-794) komu fram sérstakar japanskar bókmenntir auk myndlistar og byggingarlistar sem kennd eru við Nara. Á Heian-tímabilinu (794–1185) náði keisaraveldið hátindi sínum, en í kjölfarið risu aðalsættir sem héldu einkaheri og samúræja. Á Heian-tímabilinu skrifaði Murasaki Shikibu Sögu Genji sem er stundum talin fyrsta skáldsaga heims. Frá 1185 til 1868 ríktu öflugir héraðshöfðingjar (daimyo) og herstjórar (sjógun) eins og Ashikaga-veldið og Tokugawa-veldið. Á þessum tíma voru raunveruleg völd keisarans nær engin. Kaupmenn efldust á sama tíma. Á þessum tíma kom fram listastefnan ukiyo-e með prentmyndum úr viði sem upphaflega voru af frægum hirðmeyjum.

Saga Kóreu á síðklassíska tímabilinu einkennist af endalokum þriggja konungsríkja Kóreu, þar sem ríkin Goguryeo, Baekje og Silla börðust um yfirráð. Þessu tímabili lauk þegar Silla lagði Baekje undir sig árið 660 og sigraði Goguryeo árið 668. Þetta markar upphaf tímabils norðurríkja og suðurríkja, með sameinað Silla í suðri og Balhae (arftaka Goguryeo) í norðri. Árið 892 hófst tími síðari konungsríkjanna þriggja þar sem Goryeo kom fram sem öflugasta ríkið og sameinaði allan skagann undir sinni stjórn árið 936. Konungsættin Goryeo ríkti til 1392, en þar á eftir tók við Jóseonætt sem ríkti yfir skaganum næstu 500 ár.

Í Mongólíu sameinaði Djengis Khan hina ýmsu mongólsku og tyrkísku ættflokka undir einu merki árið 1206. Mongólaveldið stækkaði þar til það náði yfir allt Kína og Mið-Asíu, auk stórra hluta Rússlands og Mið-Austurlanda. Það varð stærsta samfellda heimsveldi sögunnar. Eftir lát Möngke Khan árið 1259 skiptist Mongólaveldið í fjögur ríki: Júanveldið í Kína, Chagatai-kanatið í Mið-Asíu, Gullnu horduna í Austur-Evrópu og Rússlandi, og Ilkanatið í Íran.

Ameríka

Stjörnuskoðunarstöð frá tímum Maja í Chichen Itza, Mexíkó.

Á þessum tíma reis Mississippi-menningin í Norður-Ameríku þar sem Bandaríkin eru nú, um árið 950. Einkenni þess menningarskeiðs er stórt þéttbýli í Cahokia. Forn-Púeblóar og forverar þeirra á 9.-13. öld reistu sér stóra varanlega bæi, þar á meðal steinbyggingar sem voru stærstu steinmannvirki Norður-Ameríku fram á 19. öld.

Í Mið-Ameríku hrundi samfélagið í kringum borgina Teotihuacan og Majahrunið átti sér stað. Astekaveldið lagði síðar undir sig stóra hluta Mið-Ameríku á 14. og 15. öld.

Á 15. öld reis Inkaveldið í Suður-Ameríku. Höfuðborgin var í Cusco, en ríkið náði yfir Andesfjöll og var stærsta stórveldi sögu Ameríku fyrir komu Evrópumanna. Ríki Inka einkenndist af velmegun og tækniþróun, útbreiddu vegakerfi og þróaðri steinsmíði.

Árnýöld

Aðalgrein: Árnýöld

Árnýöld er tímabilið sem fylgir miðöldum í sögu Evrópu og nær ýmist til 1789 eða 1800, eftir því hvort miðað er við frönsku byltinguna eða upphaf iðnbyltingar. Algengt er að miða upphaf tímabilsins við ýmis ártöl á bilinu frá 1450 til 1500 sem markast af tilteknum stórviðburðum. Meðal þeirra eru fall Konstantínópel í hendur Tyrkjaveldis, útbreiðsla prentunar, og landkönnun Evrópumanna í Ameríku og meðfram strönd Afríku. Á þessum tíma breyttist hernaður, og stærð herja á landi og sjó fór vaxandi, auk þess sem notkun byssupúðurs breiddist út. Á árnýöld var sáð fræjum hnattvæðingar, fram komu miðstýrð skrifræðisríki, og kapítalismi í sinni elstu mynd. Evrópuveldin hófu að leggja undir sig stóra hluta heimsins og stofnuðu sjóveldi: fyrst portúgalska heimsveldið og spænska heimsveldið; og síðar franska heimsveldið, breska heimsveldið og hollenska heimsveldið. Skoðanir eru skiptar milli sagnfræðinga um ástæðurnar fyrir uppgangi Evrópu, sem bandaríski sagnfræðingurinn Samuel Huntingdon nefndi „aðgreininguna miklu“ árið 1996.

Japönsk mynd af portúgölskum karkara, skipsgerð sem varð undirstaða heimsverslunar á höfunum.

Á árnýöld komu fram fyrstu kapítalísku hagkerfin, fyrst í norðurítölsku lýðveldunum og asískum hafnarborgum. Evrópuríkin tóku upp hagstjórn byggða á merkantílisma sem átti að efla móðurlandið á kostnað nýlendanna. Undir lok 15. aldar komu Portúgalar sér upp verslunarstöðum við strendur Afríku, Asíu og í Brasilíu, þar sem þeir keyptu gull, krydd og þræla. Á 17. öld voru stofnuð evrópsk verslunarfélög eins og Breska Austur-Indíafélagið árið 1600 og Hollenska Austur-Indíafélagið árið 1602. Á sama tíma dró úr bændaánauð í Evrópu og áhrif kaþólsku kirkjunnar minnkuðu.

Landafundatímabilið var fyrsta tímabilið í mannkynsssögunni þar sem umfangsmikil menningarleg, efnisleg og líffræðileg skipti milli gamla heimsins og nýja heimsins áttu sér stað. Þetta hófst seint á 15. öld þegar Portúgal og Kastilía sendu fyrstu könnunarleiðangrana til Ameríku. Kristófer Kólumbus kom þangað fyrstur árið 1492. Kólumbíuskiptin og hnattrænn samruni héldu áfram með landvinningum Evrópubúa í Ameríku. Þau fólu í sér umfangsmikla flutninga á jurtum, dýrum, matvælum, fólki (þrælum þar á meðal), smitsjúkdómum og menningu milli austurhvels jarðar og vesturhvels jarðar. Kólumbíuskiptin voru einn afdrifaríkasti viðburður heimssögunnar og höfðu víðtæk áhrif á bæði vistkerfi og landbúnað. Nytjajurtir sem bárust frá Ameríku með evrópskum sæförum ollu fólksfjölgun um allan heim.

Vestur- og Mið-Asía

Tyrkjaveldi náði brátt völdum um öll Mið-Austurlönd eftir að það lagði Konstantínópel undir sig árið 1453. Sá atburður markar endalok Austrómverska ríkisins og þar með hins eiginlega Rómaveldis. Safavídar náðu völdum í Persíu árið 1501. Árið 1736 tóku Afsjarídar við af þeim; svo Zand-ætt árið 1751 og Qajar-ætt árið 1794. Safavídar gerðu sjía íslam að ríkistrú Persíu og greindu landið þar með trúarlega frá nágrannaríkjum sem aðhylltust súnní íslam. Tyrkjaveldi, Safavídar og Mógúlveldið á Indlandi eru þekkt sem púðurveldin af því þau tóku snemma að hagnýta skotvopn í hernaði. Á 16. öld lögðu Tyrkir undir sig alla Norður-Afríku, fyrir utan Marokkó þar sem Saadi-ætt náði völdum á sama tíma, og síðan Alawi-ætt á 17. öld. Undir lok 18. aldar hóf Rússneska keisaradæmið að leggja Kákasus undir sig. Úsbekakanatið tók við af Tímúrveldinu sem ríkjandi stórveldi í Mið-Asíu.

Evrópa

Flórens er fæðingarborg ítölsku endurreisnarinnar.

Árnýöld í Evrópu einkenndist af mikilli hugmyndafræðilegri gerjun. Endurreisnin, „endurfæðing“ menningar klassískrar fornaldar, hófst á Ítalíu á 14. öld og stóð fram á 16. öld. Endurreisnin fól í sér enduruppgötvun vísinda, menningar og tækni fornaldar, á sama tíma og Evrópa efldist efnahagslega. Þetta tímabil er aðallega þekkt fyrir framfarir í listum, arkitektúr og verkfræði. Nokkur af helstu verkum endurreisnarinnar eru kvæði Petrarcas, Tídægra Giovanni Boccaccio; og málverk, höggmyndir og prentmyndir Leonardo da Vinci og Albrecht Dürer (sem tilheyrir norrænu endurreisninni). Siðbótin fylgdi í kjölfar endurreisnarinnar með umbótum Lúthers. Siðbótin varð til þess að mótmælendatrú breiddist út um Norður-Evrópu.

Endurreisnin leiddi til aukins áhuga á rannsóknum á manninum og náttúrunni (húmanisma). Skömmu síðar hófst vísindabyltingin með áherslu á rannsóknir með beinum athugunum og tilraunum. Hin nýju raunvísindi urðu innblástur fyrir nýjar nálganir í félagsmálum og stjórnmálum hjá hugsuðum upplýsingarinnar eins og John Locke og Immanuel Kant. Samhliða þessari þróun dró úr áhrifum kirkjunnar. Prentunin sem hófst í Evrópu árið 1440 átti stóran þátt í útbreiðslu nýrra hugmynda.

Wittenberg þar sem siðbótin hófst.

Auk þeirra samfélagsbreytinga sem fylgdu kapítalisma og nýlendustefnu, upplifðu Evrópubúar árnýaldar aukið vald ríkisins. Einvaldir konungar í Frakklandi, Rússlandi, ríki Habsborgara, og Prússlandi komu á miðstýrðum ríkjum, með öflugum herjum og skrifræði undir stjórn konungsins. Ívan grimmi var fyrsti tsar Rússlands. Hann lagði undir sig kanöt tyrkískra þjóðflokka í austri og breytti Rússlandi þannig í stórveldi sem að lokum tók við af Pólsk-litáíska samveldinu sem öflugasta ríki Austur-Evrópu. Ríki Vestur-Evrópu háðu harða samkeppni á sviði verslunar og hernaðar og áttu í nær stöðugu innbyrðis stríði. Helstu styrjaldir þessa tímabils voru þrjátíu ára stríðið, spænska erfðastríðið, sjö ára stríðið og frönsku byltingarstríðin. Franska byltingin sem hófst árið 1789 lagði grunninn að frjálslyndu lýðræði með því að steypa konunginum af stóli. Hún var undanfari valdatöku Napóleons og Napóleonsstyrjaldanna í byrjun 19. aldar.

Afríka sunnan Sahara

Við Horn Afríku hófst útþensla Orómóa á 16. öld, sem veikti Eþíópíska keisaradæmið og olli hruni Adal-soldánsdæmisins. Geledi-soldánsdæmið tók við af Ajuran-soldánsdæminu. Seint á 19. öld og í byrjun 20. aldar stækkaði Eþíópía hratt.

Í Vestur-Afríku gerði Marokkó innrás í Songhæveldið seint á 16. öld. Bamanaveldið tók við af Songhæ. Uppreisnir Fúlana hófust á 18. öld og leiddu til stofnunar Sokoto-kalífatsins, Massínaveldisins og Tukulorveldisins. Í regnskógabeltinu var Asanteveldið stofnað þar sem nú er Gana. Milli 1515 og 1800 voru milljónir Afríkubúa hnepptar í þrældóm og fluttar yfir hafið í Atlantshafsversluninni.

Í árdal Kongófljóts háði Konungsríkið Kongó þrjár styrjaldir gegn Portúgölum sem hófu að leggja Angóla undir sig. Því lyktaði með hernámi Ndongo á 17. öld. Austan við það reis Lundaveldið sem ríkjandi afl á svæðinu. Það féll í hendur Chokwe-a á 19. öld. Norðan við Stóru vötnin stóðu konungsríkin Bunyoro-Kitara, Búganda og Konungsríkið Rúanda meðal annarra.

Portúgalar lögðu líka undir sig Soldánsdæmið Kilwa á 16. öld þegar þeir hófu hernám Mósambíkur. Þeir biðu ósigur gegn Ómanveldinu sem lagði Svahílíströndina undir sig. Frá 16. öld komu Imerina og ríki Betsileóa og Sakalava fram á Madagaskar. Imerina lagði megnið af eyjunni undir sig á 19. öld. Í árdal Sambesífljóts tók Rozvi-veldið við af Mútapaveldinu, en ríkið Maravi stóð við Malavívatn norðan við það. Mthwakazi tók svo við af Rozvi. Miklu sunnar hófu Hollendingar landnám í sunnanverðri Afríku á 16. öld, en misstu það síðar til Breta. Á 19. öld mynduðu Hollendingar nokkur Búalýðveldi á sama tíma og styrjaldir og fólksflutningar einkenndu sögu innfæddra þjóða á tímabili sem nefnist Mfecane og leiddu til stofnunar nýrra afrískra konungsríkja.

Suður-Asía

Taj Mahal á Indlandi var reist á fyrri hluta 17. aldar.

Á Indlandsskaga var Mógúlveldið stofnað af Babúr árið 1526. Það stóð í tvær aldir eftir það. Það ríkti í fyrstu yfir norðvesturhlutanum, en lagði svo nær allt meginlandið undir stjórn múslima seint á 17. öld. Aðeins syðstu héruðin héldu sjálfstæði sínu. Árið 1674 hóf Marattaveldið á vesturströndinni baráttu gegn Mógúlveldinu undir stjórn Shivajis. Marattaveldið vann smám saman stærra landsvæði af Mógúlveldinu, sérstaklega eftir stríð Mógúlveldisins og Marattaveldisins 1680-1707.

Undir lok 15. aldar kom síkismi fram, byggður á kenningum tíu síkagúrúa. Árið 1799 stofnaði Ranjit Singh Síkaveldið í Púnjab.

Austur-Asía

Hluti Kínamúrsins.

Árið 1644 tók Tjingveldið við af Mingveldinu. Tjingveldið var síðasta kínverska keisaraveldið og stóð til 1912. Í Japan stóð Azuchi–Momoyama-tímabilið frá 1568 til 1600, en þar á eftir kom Edótímabilið sem stóð til 1868. Á þessum tíma var kóreska Jóseonættin við völd og ríkti til 1910. Á 16. og 17. öld hrundu Kóreumenn innrásum frá bæði Japan og Kína. Aukin verslun við Evrópuveldin hafði mikil áhrif á samfélag í Kína og Japan á þessum tíma, sérstaklega verslun við Portúgala í Maká og Hollendinga í Nagasaki. Bæði löndin tóku síðar upp einangrunarstefnu til að takmarka erlend áhrif.

Suðaustur-Asía

Árið 1511 unnu Portúgalir sigur á Malakka þar sem nú eru Malasía og Súmatra í Indónesíu. Portúgalir náðu þannig mikilvægri verslunarleið við Malakkasund þar til Hollendingar sigruðu þá árið 1641. Soldánsdæmið Johor á suðurodda Malakkaskaga varð stærsta verslunarveldi þessa heimshluta.

Nýlendur Evrópubúa í Suðaustur-Asíu stækkuðu jafnt og þétt þegar Hollendingar tóku að leggja Hollensku Austur-Indíur undir sig, Portúgalir náðu völdum á Tímor og Spánverjar á Filippseyjum.

Eyjaálfa

Lönd Eyjaálfu urðu líka fyrir áhrifum vegna siglinga Evrópubúa þangað, allt frá hnattsiglingu Ferdinand Magellan 1519-1522 sem kom að landi á Maríanaeyjum og fleiri Kyrrahafseyjum. Abel Tasman sigldi til Ástralíu, Nýja-Sjálands og nærliggjandi eyja frá 1642 til 1644. James Cook náði fyrstur Evrópubúa, svo vitað sé, til Hawaii í leiðöngrum sínum milli 1768 og 1779 Árið 1788 var fyrsta nýlenda Breta í Ástralíu stofnuð.

Ameríka

Mörg Evrópuveldi kepptust um að leggja Ameríku undir sig. Í mörgum tilvikum voru innfæddir íbúar myrtir eða hraktir á brott og Evrópumenn lögðu stórveldi Asteka og Inka undir sig. Sjúkdómar sem Evrópubúar báru með sér til Nýja heimsins ollu miklum hörmungum í samfélögum Ameríku. Sumir sagnfræðingar telja að 60-90 milljónir hafi látist fyrir 1600 og íbúafjöldinn hafi dregist saman um 90-95%. Í sumum tilvikum var það beinlínis stefna nýlendustjórna að fremja þjóðarmorð á frumbyggjum álfunnar. Spánn, Portúgal, Bretland og Frakkland gerðu tilkall til stórra landsvæða, hófu landnám með plantekruræktun og fluttu þangað fjölda afrískra þræla. Það hafði meðal annars þau áhrif að ýmsir þættir afrískrar menningar fluttust til Ameríku, meðal annars matarhefðir, tónlist og dans. Portúgal gerði tilkall til Brasilíu, en Spánn lagði aðra hluta Suður-Ameríku og suðurhluta Norður-Ameríku undir sig. Spánverjar grófu eftir og fluttu út gríðarlegt magn gulls og silfurs, sem leiddi til verðbólgu í Vestur-Evrópu á 16. og 17. öld.

Í Norður-Ameríku lagði Bretland undir sig austurströndina, en Frakkar settust að í miðju landi. Rússar héldu til norðvesturhéraðanna þar sem þeir stofnuðu sína fyrstu nýlendu í Alaska árið 1784. Þeir stofnuðu líka Fort Ross í Kaliforníu árið 1812. Frakkar misstu nýlendur sínar í Ameríku til Englands og Spánar eftir sjö ára stríðið (1756–1763). Þrettán nýlendur Breta í Ameríku lýstu yfir sjálfstæði sem Bandaríkin árið 1776. Það var formlega staðfest með Parísarsáttmálanum 1783 sem batt enda á frelsisstríðið. Árið 1791 gerðu afrískir þrælar byltingu á Haítí í frönsku nýlendunni Saint-Domingue. Frakkar unnu nýlendur sínar aftur frá Spáni árið 1800, en seldu þær til Bandaríkjanna með Louisiana-kaupunum 1803.

Nútíminn

Aðalgrein: Nútími

Langa 19. öldin

Langa nítjánda öldin hefst venjulega á frönsku byltingunni árið 1789 og stendur fram að upphafi fyrri heimsstyrjaldar árið 1914. Á þessum tíma breiddist iðnbyltingin út um allan heim, sem markar mestu umbyltingu lífshátta mannkyns frá landbúnaðarbyltingunni á nýsteinöld. Iðnbyltingin hófst í Bretlandi um 1770. Þar komu fram nýir framleiðsluhættir; verksmiðjan, fjöldaframleiðsla og vélvæðing, svo hægt var að framleiða fleiri hluti hraðar og með minni vinnu en áður var mögulegt.

Iðnvæðingin hafði í för með sér aukin lífsgæði um allan heim, en olli líka átökum milli verksmiðjueigenda og verkafólks út af launum og vinnuaðstæðum. Samhliða iðnvæðingunni hófst hnattvæðing, stóraukin efnahagsleg, stjórnmálaleg og menningarleg tengsl milli ólíkra heimshluta. Hnattvæðingin sem hófst snemma á 19. öld stafaði af bættri samgöngutækni eins og járnbrautum og gufuskipum.

Heimsveldin árið 1898.

Evrópuveldin misstu nýlendur sínar í Suður-Ameríku eftir frelsisstríðin í Rómönsku Ameríku á fyrri hluta 19. aldar, en juku völd sín annars staðar þar sem iðnvæðingin gaf þeim öflugt forskot gagnvart öðrum heimshlutum. Bretar lögðu Indlandsskaga undir sig, auk Búrma, Malaja, Norður-Borneó, Hong Kong og Aden; Frakkar hernámu Franska Indókína; og Hollendingar tryggðu sér yfirráð yfir Indónesíu. Bretar lögðu líka undir sig Kanada, Ástralíu, Nýja-Sjáland og Suður-Afríku, og þangað fluttust stórir hópar breskra landnema.

Rússar lögðu undir sig stór landsvæði í Síberíu. Bandaríkin luku við útþenslu sína í vesturátt og tryggðu sér yfirráð yfir landsvæði sem náði frá Atlantshafi að Kyrrahafsströndinni.

Seint á 19. öld og í byrjun þeirrar 20. stóð önnur iðnbyltingin í Evrópu. Á þeim tíma kepptust Evrópuveldin um að leggja Afríku undir sig. Aðeins Eþíópía og Líbería héldu sjálfstæði sínu. Mörg grimmdarverk tengdust nýlendustjórn Evrópubúa í Afríku, eins og stjórn Belgísku Kongó og þjóðarmorðið í Namibíu.

Samkeppni milli Evrópuveldanna átti þátt í mótun þjóðríkja þegar samfélög tóku að skilgreina sig sem þjóðir og krefjast sjálfstjórnar. Þjóðernishyggja breiddist líka út um heiminn á 19. og 20. öld. Fyrsta bylgja lýðræðisvæðingar gekk yfir milli 1828 og 1926 þegar lýðræðislegt stjórnarfar var tekið upp í 33 ríkjum.

Þrælahald var afnumið víðast hvar á 19. öld, og leigujarðir komust í eigu bænda. Seint á 19. öld hófst barátta fyrir kosningarétti kvenna sem leiddi til þess að stjórnmálaþátttaka kvenna jókst og konur fengu meira aðgengi að menntun og öðrum störfum en heimilisstörfum.

Fyrsta flugvélin hóf sig á loft 17. desember 1903.

Víða um heim hófu ríki iðnvæðingu og stjórnarfarslegar umbætur til að bregðast við ásælni Evrópuveldanna. Meiji-endurreisnin í Japan leiddi til stofnunar nýlenduveldis Japana, meðan tanzimat-umbæturnar í Tyrkjaveldi náðu ekki að stöðva hnignun ríkisins. Kína náði nokkrum árangri með Sjálfsstyrkingarhreyfingunni, en varð fyrir miklu áfalli þegar Tapiping-uppreisnin, mannskæðasta borgarastyrjöldin í sögu landsins, braust út 1850. Talið er að 20 til 30 milljónir hafi látið lífið í uppreisninni.

Undir lok 19. aldar urðu Bandaríkin stærsta hagkerfi heims. Tækniframfarir sem tengjast annarri iðnbyltingunni, eins og raforka, sprengihreyfillinn, og framleiðsla á færibandi, juku enn á framleiðni. Tækniþróunin skapaði líka nýjar leiðir fyrir listræna tjáningu með ljósmyndun, hljóðupptökum og kvikmyndum.

Hröð iðnvæðing hafði í för með sér iðnaðarmengun og hnignun náttúrulegs umhverfis. Flug með loftbelgjum hófst seint á 18. öld og í upphafi 20. aldar þróuðu Wright-bræður fyrstu flugvélina.

Þegar 20. öldin hófst stóð Evrópa á hátindi auðs og valda. Stór hluti heimsins var undir stjórn evrópskra nýlenduvelda, eða undir sterkum áhrifum frá þeim með Evrópuvæðingu ríkja eins og Bandaríkjanna og Japan. Fljótlega molnaði þó úr þessum heimsveldum eftir því sem fleiri þjóðríki um allan heim öðluðust sjálfstjórn og við tók ný og fjölbreyttari heimsmynd.

Heimildir

• Aberth, John (2001). „From the Brink of the Apocalypse: Confronting Famine, War, Plague, and Death in the Later Middle Ages“. hamilton.edu. Afrit af uppruna á 17. september 2021. Sótt 17. september 2021.
• Abi-Rached L, Jobin MJ, Kulkarni S, McWhinnie A, Dalva K, Gragert L, og fleiri (2011). „The Shaping of Modern Human Immune Systems by Multiregional Admixture with Archaic Humans“. Science. 334 (6052): 89–94. Bibcode:2011Sci...334...89A. doi:10.1126/science.1209202. PMC 3677943. PMID 21868630.
• Abitbol, Michel (1992). „The end of the Songhay empire“. General History of Africa. 5. bindi. UNESCO.
• Abulafia, David (2011). The Great Sea: A Human History of the Mediterranean. Allen Lane. ISBN 978-0-7139-9934-1.
• Ackermann, Marsha E.; Schroeder, Michael J.; Terry, Janice J.; Upshur, Jiu-Hwa Lo; Whitters, Mark F., ritstjórar (2008b). Encyclopedia of World History 2: The Expanding World 600 c.e. to 1449. Facts on File. ISBN 978-0-8160-6386-4.
• Ackermann, Marsha E.; Schroeder, Michael J.; Terry, Janice J.; Upshur, Jiu-Hwa Lo; Whitters, Mark F., ritstjórar (2008c). Encyclopedia of World History 3: The First Global Age 1450 to 1749. Facts on File. ISBN 978-0-8160-6386-4.
• Ackermann, Marsha E.; Schroeder, Michael J.; Terry, Janice J.; Upshur, Jiu-Hwa Lo; Whitters, Mark F., ritstjórar (2008d). Encyclopedia of World History 4: Age of Revolution and Empire 1750 to 1899. Facts on File. ISBN 978-0-8160-6386-4.
• Ackermann, Marsha E.; og fleiri, ritstjórar (2008e). „Three Kingdoms, Korea“. Encyclopedia of world history. Facts on File. ISBN 978-0-8160-6386-4.
• Ackermann RR, Mackay A, Arnold ML (2015). „The Hybrid Origin of "Modern" Humans“. Evolutionary Biology. 43 (1): 1–11. doi:10.1007/s11692-015-9348-1. S2CID 14329491.
• Adovasio, J. M.; Soffer, Olga; Page, Jake (2007). The Invisible Sex: Uncovering the True Roles of Women in Prehistory. HarperCollins e-books. ISBN 978-0-06-157177-0. OCLC 191804695.
• Akintoye, Stephen Adebanji (1 janúar 2010). A History of the Yoruba People (enska). Amalion Publishing. ISBN 978-2-35926-027-4.
• Allchin, Bridget; Allchin, Raymond (1997). Origins of a Civilization: The Prehistory and Early Archaeology of South Asia. Viking. ISBN 978-0-670-87713-3.
• Axworthy, Michael (2008). A History of Iran: Empire of the Mind. Basic. ISBN 978-0-465-00888-9.
• Bard, Kathryn A. (2000). „The Emergence of the Egyptian State (c. 3200–2686 BC)“. Í Shaw, Ian (ritstjóri). The Oxford History of Ancient Egypt. Oxford University Press. bls. 57–82. ISBN 978-0-19-280458-7.
• Barker, Graeme; Goucher, Candace, ritstjórar (2015). A World with Agriculture, 12,000 BCE–500 CE. The Cambridge World History. 2. bindi. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-19218-7. Afrit af uppruna á 29 apríl 2024. Sótt 3. september 2022.
• Batran, Aziz (1989). „The nineteenth-century Islamic revolutions in West Africa“. General History of Africa. 6. bindi. UNESCO.
• BBC (2001). „De-coding the Black Death“. BBC. Afrit af uppruna á 7 júlí 2017. Sótt 24 nóvember 2016.
• Baumard, Nicolas; Hyafil, Alexandre; Boyer, Pascal (2015). „What Changed During the Axial Age: Cognitive Styles or Reward Systems?“. Communicative & Integrative Biology. 8 (5). United States National Library of Medicine: e1046657. doi:10.1080/19420889.2015.1046657. PMC 4802742. PMID 27066164.
• Beard, Mary (2015). SPQR: A History of Ancient Rome. Profile Books. ISBN 978-1-84668-380-0.
• Benjamin, Craig, ritstjóri (2015). A World with States, Empires, and Networks, 1200 BCE–900 CE. The Cambridge World History. 4. bindi. Cambridge University Press. ISBN 978-1-107-01572-2. Afrit af uppruna á 28 október 2022. Sótt 28 október 2022.
• Bennett, Matthew; og fleiri (2021). „Evidence of Humans in North America During the Last Glacial Maximum“. Science. 373 (6562): 1528–1531. Bibcode:2021Sci...373.1528B. doi:10.1126/science.abg7586. PMID 34554787. S2CID 237616125. Afrit af uppruna á 15. september 2022. Sótt 24. september 2021.
• Bentley, Jerry; Subrahmanyam, Sanjay; Wiesner-Hanks, Merry, ritstjórar (2015a). The Construction of a Global World, 1400–1800 CE, Part 1, Foundations. The Cambridge World History. 6. bindi. Cambridge University Press. doi:10.1017/CBO9781139194594. ISBN 978-0-521-76162-8. Afrit af uppruna á 26 janúar 2023. Sótt 26 janúar 2023.
• Bentley, Jerry; Subrahmanyam, Sanjay; Wiesner-Hanks, Merry, ritstjórar (2015b). The Construction of a Global World, 1400–1800 CE, Part 2, Patterns of Change. The Cambridge World History. 6. bindi. Cambridge University Press. doi:10.1017/CBO9781139022460. ISBN 978-0-521-19246-0. Sótt 26 janúar 2023.
• Bentley, Jerry H.; Ziegler, Herbert F. (2008). Traditions & Encounters: A Global Perspective on the Past: Volume II From 1500 to the Present (4th. útgáfa). McGraw-Hill. ISBN 978-0-07-333063-1.
• Bhila, Hoyini (1992). „Southern Zambezia“. General History of Africa. 5. bindi. UNESCO.
• Bideleux, Robert; Jeffries, Ian (1998). A History of Eastern Europe: Crisis and Change. Routledge. ISBN 978-0-415-16112-1. Afrit af uppruna á 29 apríl 2024. Sótt 10 febrúar 2022.
• Blackhawk, Ned; Kiernan, Ben; Madley, Benjamin; Taylor, Rebe, ritstjórar (2023). The Cambridge World History of Genocide. 2: Genocide in the Indigenous, Early Modern and Imperial Worlds, from c.1535 to World War One. bindi. Cambridge University Press. doi:10.1017/9781108765480. ISBN 978-1-108-76548-0.
• Boahen, Albert (1989). „The states and cultures of the Lower Guinea coast“. General History of Africa. 6. bindi. UNESCO.
• Boltz, William G. (1996). „Early Chinese Writing“. Í Bright, Peter; Daniels, William (ritstjórar). The World's Writing Systems. Oxford University Press. ISBN 0-19-507993-0.
• Bristow, William (2023). „Enlightenment“. The Stanford Encyclopedia of Philosophy. Metaphysics Research Lab, Stanford University. Sótt 7 júní 2024.
• Brown, Cynthia Stokes (2007). Big History: From the Big Bang to the Present. New Press. ISBN 978-1-59558-196-9.
• Bowersock, G.W.; Brown, Peter; Grabar, Oleg, ritstjórar (1999). Late Antiquity: A Guide to the Postclassical World. Harvard University Press.
• Brown, Stephen F.; Anatolios, Khaled; Palmer, Martin (2009). O'Brien, Joanne (ritstjóri). Catholicism & Orthodox Christianity. Infobase Publishing. ISBN 978-1-60413-106-2.
• Buchanan, Carole Ann (1974). The Kitara Complex: The Historical Tradition of Western Uganda to the 16th Century (enska). Indiana University.
• Bulliet, Richard; Crossley, Pamela; Headrick, Daniel; Hirsch, Steven; Johnson, Lyman (2011). The Earth and Its Peoples, Brief Edition. 1. bindi. Cengage Learning. ISBN 978-0-495-91311-5.
• Bulliet, Richard; Crossley, Pamela; Headrick, Daniel; Hirsch, Steven; Johnson, Lyman; Northrup, David (2015a). The Earth and Its Peoples: A Global History. 1. bindi (6th. útgáfa). Cengage Learning. ISBN 978-1-285-44567-0. Afrit af uppruna á 29 apríl 2024. Sótt 25 ágúst 2022.
• Bulliet, Richard; Crossley, Pamela; Headrick, Daniel; Hirsch, Steven; Johnson, Lyman; Northrup, David (2015b). The Earth and Its Peoples: A Global History. 2. bindi (6th. útgáfa). Cengage. ISBN 978-1-285-44570-0.
• Burbank, Jane; Cooper, Frederick (2021). Empires in World History: Power and the Politics of Difference. Princeton University Press. ISBN 978-1-4008-3470-9.
• Burley, David V. (1998). „Tongan Archaeology and the Tongan Past, 2850–150 B.P.“. Journal of World Prehistory (enska). 12 (3): 368–9, 375. doi:10.1023/A:1022322303769. ISSN 1573-7802. JSTOR 25801130. S2CID 160340278.
• Burstein, Stanley M. (2017). The World from 1000 BCE to 300 CE. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-933613-5. Afrit af uppruna á 5 október 2023. Sótt 1 október 2023.
• Butt, John J. (2005). The Greenwood Dictionary of World History. Bloomsbury. ISBN 978-0-313-08315-0.
• Chakrabarti, Dilip K. (2004). „Introduction“. Í Chkrabarti, Dilip K. (ritstjóri). Indus Civilization Sites in India: New Discoveries. Marg Publications. bls. 10–13. ISBN 978-81-85026-63-3.
• Chapman, Tim (2002). Imperial Russia, 1801–1905. Routledge. ISBN 978-1-134-57970-9.
• Cherif, Mohammed (1992). „Algeria, Tunisia and Libya: The Ottomans and their heirs“. General History of Africa. 5. bindi. UNESCO.
• Chrisp, Peter (2016). „Civilizations Develop“. Big History: Our Incredible Journey, from Big Bang to Now. Dorling Kindersley. ISBN 978-0-241-22590-5. Sótt 4 maí 2024.
• Christian, David (2011) [2004]. Maps of Time: An Introduction to Big History (enska). University of California Press. ISBN 978-0-520-27144-9. Afrit af uppruna á 19. desember 2023. Sótt 16. desember 2023.
• Christian, David, ritstjóri (2015). Introducing World History, to 10,000 BCE. The Cambridge World History. 1. bindi. Cambridge University Press. doi:10.1017/CBO9781139194662. ISBN 978-0-521-76333-2. Afrit af uppruna á 26 janúar 2023. Sótt 26 janúar 2023.
• Clarkson C, Jacobs Z, Marwick B, Fullagar R, Wallis L, Smith M, og fleiri (2017). „Human Occupation of Northern Australia by 65,000 Years Ago“. Nature. 547 (7663): 306–310. Bibcode:2017Natur.547..306C. doi:10.1038/nature22968. hdl:2440/107043. PMID 28726833. S2CID 205257212.
• Coe, Michael D. (2011). The Maya (8th. útgáfa). Thames & Hudson. ISBN 978-0-500-28902-0.
• Conrad, David; Fisher, Humphrey (1983). „The Conquest That Never Was: Ghana and the Almoravids, 1076. I. The External Arabic Sources“. History in Africa. 10. doi:10.2307/3171690. JSTOR 3171690.
• Coolidge, Frederick Lawrence; Wynn, Thomas Grant (2018). The Rise of Homo Sapiens: The Evolution of Modern Thinking (enska). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-068091-6.
• Dalziel, Nigel; MacKenzie, John M, ritstjórar (2016). The Encyclopedia of Empire (enska) (1. útgáfa). Wiley. doi:10.1002/9781118455074.wbeoe146. ISBN 978-1-118-44064-3.
• Davies, Norman (2005). God's Playground: A History of Poland. 1: The Origins to 1795. bindi. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-925339-5.
• de la Torre, Ignacio (2019). „Searching for the Emergence of Stone Tool Making in Eastern Africa“. Proceedings of the National Academy of Sciences. 116 (24): 11567–11569. Bibcode:2019PNAS..11611567D. doi:10.1073/pnas.1906926116. PMC 6575166. PMID 31164417.
• Deanesly, Margaret (2019). „The Carolingian Conquests“. A History of Early Medieval Europe. Taylor & Francis. bls. 339–355. doi:10.4324/9780429061530-18. ISBN 978-0-429-06153-0. S2CID 198789183. Afrit af uppruna á 17. september 2021. Sótt 17. september 2021.
• Deming, David (2014). Science and Technology in World History, Volume 1: The Ancient World and Classical Civilization (enska). McFarland & Company. ISBN 978-0-7864-5657-4.
• Denoon, Donald (1992). „Southern Africa“. General History of Africa. 5. bindi. UNESCO.
• Domínguez-Rodrigo, Manuel; Alcalá, Luis (2016). „3.3-Million-Year-Old Stone Tools and Butchery Traces? More Evidence Needed“ (PDF). PaleoAnthropology: 46–53. Afrit (PDF) af uppruna á 14. desember 2023. Sótt 14. desember 2023.
• Dunn, John (1994). Democracy: The Unfinished Journey 508 BCE – 1993 CE. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-827934-1.
• Dunbar, Robin (2016). Human Evolution: Our Brains and Behavior. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-061678-6.
• Dunham, Will (2008). „Black Death 'Discriminated' Between Victims“. ABC Science. Afrit af uppruna á 20. desember 2016. Sótt 24 nóvember 2016.
• Ebrey; Walthall; Palais (2006). East Asia: A Cultural, Social, and Political History. Houghton Mifflin Harcourt Company. ISBN 978-0-618-13384-0.
• El Fasi, Mohammad (1992). „Morocco“. General History of Africa. 5. bindi. UNESCO.
• Fagan, Brian (1984). „The Zambezi and Limpopo basins: 1100–1500“. General History of Africa: Volume 4. UNESCO Publishing.
• Fagan, Brian M.; Beck, Charlotte, ritstjórar (1996). The Oxford Companion to Archaeology. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-507618-9. Afrit af uppruna á 17 febrúar 2024. Sótt 19 apríl 2020.
• Fagan, Brian M. (2005). Ancient North America: The Archaeology of a Continent (4th. útgáfa). Thames & Hudson. ISBN 978-0-500-28148-2.
• Fagan, Brian M.; Durrani, Nadia (2021). „3. Enter Homo Sapiens (c. 300,000 Years Ago and Later)“. World Prehistory: The Basics (enska). Routledge. ISBN 978-1-000-46679-9.
• Flannery, Kent V.; Marcus, Joyce (1996). Zapotec Civilization: How Urban Society Evolved in Mexico's Oaxaca Valley. Thames & Hudson. ISBN 978-0-500-05078-1.
• Ganivet, Elisa (2019). Border Wall Aesthetics: Artworks in Border Spaces (enska). transcript Verlag. ISBN 978-3-8394-4777-2.
• Geraghty, Paul (1994). „Linguistic Evidence for the Tongan Empire“. Í Dutton, Tom (ritstjóri). Language Contact and Change in the Austronesian World. Trends in linguistics: Studies and monographs. 77. bindi. Gruyter. ISBN 978-3-11-012786-7. Afrit af uppruna á 29 apríl 2024. Sótt 6 júní 2016.
• Gernet, Jacques (1996). A History of Chinese Civilization. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-49781-7.
• Gestrich, Nikolas (26. mars 2019), „The Empire of Ghana“, Oxford Research Encyclopedia of African History (enska), doi:10.1093/acrefore/9780190277734.013.396, ISBN 978-0-19-027773-4, sótt 6 október 2024
• Gilbert, Martin (2013). The Routledge Atlas of Russian History. Routledge. ISBN 978-1-135-10831-1.
• Gowlett, J. A. J. (2016). „The Discovery of Fire by Humans: A Long and Convoluted Process“. Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences. 371 (1696): 20150164. doi:10.1098/rstb.2015.0164. PMC 4874402. PMID 27216521.
• Graeber, David; Wengrow, David (2021). The Dawn of Everything: A New History of Humanity. Farrar, Straus and Giroux. ISBN 978-0-374-15735-7. Afrit af uppruna á 15 nóvember 2022. Sótt 15 nóvember 2022.
• Grewal, J. S. (1998). The Sikhs of the Punjab. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-63764-0.
• Haberland, Eike (1992). „The Horn of Africa“. General History of Africa. 5. bindi. UNESCO.
• Haigh, Gerald (2009). Special Times: Sikhism. A&C Black. ISBN 978-1-4081-0434-7.
• Hammer MF (2013). „Human Hybrids“ (PDF). Scientific American. 308 (5): 66–71. Bibcode:2013SciAm.308e..66H. doi:10.1038/scientificamerican0513-66. PMID 23627222. Afrit af upprunalegu (PDF) geymt þann 24 ágúst 2018.
• Hargrove, Jarvis (17 júlí 2024). Oxford Research Encyclopedia of African History (enska). doi:10.1093/acrefore/9780190277734.001.0001/acrefore-9780190277734-e-1354#acrefore-9780190277734-e-1354-div1-2 (óvirkt 5 nóvember 2024). ISBN 978-0-19-027773-4. Sótt 6 október 2024.
• Harmand, Sonia; og fleiri (2015). „3.3-million-year-old Stone Tools from Lomekwi 3, West Turkana, Kenya“. Nature. 521 (7552): 310–315. Bibcode:2015Natur.521..310H. doi:10.1038/nature14464. PMID 25993961. S2CID 1207285. Afrit af uppruna á 9 október 2021. Sótt 27 júlí 2022.
• Headrick, Daniel R. (2009). Technology: A World History. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-533821-8. Afrit af uppruna á 5 október 2023. Sótt 30. september 2023.
• Hemingway, Colette; Hemingway, Seán (2007). „Art of the Hellenistic Age and the Hellenistic Tradition“. Heilbrunn Timeline of Art History. Metropolitan Museum of Art. Afrit af uppruna á 31 maí 2013. Sótt 18 nóvember 2016.
• Henshall, Kenneth (1999). A History of Japan: From Stone Age to Superpower. St. Martin's Press. ISBN 0-312-21986-5.
• Henshall, Kenneth (2012). A History of Japan: From Stone Age to Superpower (3rd. útgáfa). Palgrave Macmillan. ISBN 978-0-230-36918-4.
• Herries AI, Martin JM, Leece AB, Adams JW, Boschian G, Joannes-Boyau R, og fleiri (2020). „Contemporaneity of Australopithecus, Paranthropus, and Early Homo Erectus in South Africa“. Science. 368 (6486): 7293. doi:10.1126/science.aaw7293. PMID 32241925.
• Horn, Jeff (2016). The Industrial Revolution: History, Documents, and Key Questions. Bloomsbury. ISBN 978-1-61069-885-6.
• Hrbek, Ivan (1984). „The disintegration of the political unity of the Maghreb“. General History of Africa: Volume 4. UNESCO Publishing.
• Hrbek, Ivan (1988a). „The emergence of the Fatimids“. General History of Africa: Volume 3. UNESCO Publishing.
• Hrbek, Ivan; Devisse, Jean (1988b). „The Almovarids“. General History of Africa: Volume 3. UNESCO Publishing.
• Hourani, Albert (1991). A History of the Arab Peoples. New York: MJF Books. ISBN 978-1-56731-216-4.
• Hublin JJ, Ben-Ncer A, Bailey SE, Freidline SE, Neubauer S, Skinner MM, og fleiri (2017). „New Fossils from Jebel Irhoud, Morocco and the Pan-African Origin of Homo Sapiens“ (PDF). Nature. 546 (7657): 289–292. Bibcode:2017Natur.546..289H. doi:10.1038/nature22336. PMID 28593953. S2CID 256771372. Afrit (PDF) af uppruna á 8 janúar 2020. Sótt 27 júlí 2022.
• Huffman, James (2010). Japan in World History. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-536808-6. Sótt 2. desember 2023.
• Iliffe, John (2007). Africans: The History of a Continent (2nd. útgáfa). Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-68297-8.
• Isaacman, Allen (1989). „The countries of the Zambezi basin“. General History of Africa. 6. bindi. UNESCO.
• Jakobielski, Stefan (1988). „Christian Nubia at the height of its civilization“. General History of Africa: Volume 3. UNESCO Publishing.
• Jungers, William L. (1988). „Lucy's Length: Stature Reconstruction in Australopithecus Afarensis (A.L.288-1) with Implications for Other Small-bodied Hominids“. American Journal of Physical Anthropology. 76 (2): 227–231. doi:10.1002/ajpa.1330760211. PMID 3137822.
• Kazeroony, Hamid H. (2023). „2. Postcoloniality: Colonialism Roots and Scope“. Decoloniality Praxis. Emerald. ISBN 978-1-80262-953-8.
• Keay, John (2000). India: A History. Atlantic Monthly Press. ISBN 978-0-87113-800-2.
• Kedar, Benjamin; Wiesner-Hanks, Merry, ritstjórar (2015). Expanding Webs of Exchange and Conflict, 500 CE–1500 CE. The Cambridge World History. 5. bindi. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-19074-9. Afrit af uppruna á 18 nóvember 2022. Sótt 18 nóvember 2022.
• Kelly, Christopher (2007). The Roman Empire: A Very Short Introduction. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-280391-7. Afrit af uppruna á 16 nóvember 2023. Sótt 16 nóvember 2023.
• Kent, Raymond (1992). „Madagascar and the islands of the Indian Ocean“. General History of Africa. 5. bindi. UNESCO.
• Kent, Susan Kingsley (2020). Gender: A World History. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-062197-1. Afrit af uppruna á 12 ágúst 2023. Sótt 12 ágúst 2023.
• Kiernan, Ben; Lemos, T. M.; Taylor, Tristan S., ritstjórar (2023). The Cambridge World History of Genocide. 1: Genocide in the Ancient, Medieval and Premodern Worlds. bindi. Cambridge University Press. doi:10.1017/9781108655989. ISBN 978-1-108-65598-9.
• Kinzel, Moritz; Clare, Lee (2020). „Monumental – Compared to What? A Perspective from Göbekli Tepe“. Í Gebauer, Anne Birgitte; Sørensen, Lasse; Teather, Anne; Valera, António Carlos (ritstjórar). Monumentalising Life in the Neolithic: Narratives of Change and Continuity. Oxbow. ISBN 978-1-78925-495-2. Afrit af uppruna á 29 apríl 2024. Sótt 9. september 2022.
• Kirch, Patrick Vinton; Green, Roger C. (2001). Hawaiki, Ancestral Polynesia: An Essay in Historical Anthropology. Cambridge University press. ISBN 978-0-521-78879-3. Afrit af uppruna á 29 apríl 2024. Sótt 10 janúar 2021.
• Koch, Paul L.; Barnosky, Anthony D. (2006). „Late Quaternary Extinctions: State of the Debate“. Annual Review of Ecology, Evolution, and Systematics. 37 (1): 215–250. doi:10.1146/annurev.ecolsys.34.011802.132415. S2CID 16590668.
• The Association of Korean History Teachers (2005). Korea Through the Ages; Volume One: Ancient. The Center for Information on Korean Culture, The Academy of Korean Studies. ISBN 978-89-7105-545-8.
• Kosso, Cynthia; Scott, Anne (2009). The Nature and Function of Water, Baths, Bathing, and Hygiene from Antiquity Through the Renaissance. Brill. ISBN 978-9004173576. Afrit af uppruna á 18. mars 2024. Sótt 5 febrúar 2024.
• Kropacek, Lubos (1984). „Nubia from the late 12th century to the Funj conquest in the early 15th century“. General History of Africa: Volume 4. UNESCO Publishing.
• Kulke, Hermann; Rothermund, Dietmar (1990). A History of India. Dorset Press. ISBN 0-88029-577-5.
• Kuran, Timur (2023). Freedoms Delayed: Political Legacies of Islamic Law in the Middle East (enska). Cambridge University Press. ISBN 978-1-009-32001-6.
• Lal, Vinay (2001). „The Mughal Empire“. Manas: India and its Neighbors. University of California, Los Angeles. Afrit af upprunalegu geymt þann 30 apríl 2015. Sótt 12 apríl 2015.
• Larson, G.; Piperno, D. R.; Allaby, R. G.; Purugganan, M. D.; Andersson, L.; Arroyo-Kalin, M.; Barton, L.; Climer Vigueira, C.; Denham, T.; Dobney, K.; Doust, A. N.; Gepts, P.; Gilbert, M. T. P.; Gremillion, K. J.; Lucas, L.; Lukens, L.; Marshall, F. B.; Olsen, K. M.; Pires, J.C.; Richerson, P. J.; Rubio De Casas, R.; Sanjur, O.I.; Thomas, M. G.; Fuller, D.Q. (2014). „Current Perspectives and the Future of Domestication Studies“. PNAS. 111 (17): 6139–6146. Bibcode:2014PNAS..111.6139L. doi:10.1073/pnas.1323964111. PMC 4035915. PMID 24757054.
• Last, Murray (1989). „The Sokoto caliphate and Borno“. General History of Africa. 6. bindi. UNESCO.
• Lewis, Mark Edward (2009). China's Cosmopolitan Empire: The Tang Dynasty. Harvard University Press. ISBN 978-0-674-03306-1. Sótt 15. september 2023.
• Lewton, Kristi L. (2017). „Bipedalism“. Í Fuentes, Agustín (ritstjóri). The International Encyclopedia of Primatology, 3 Volume Set (enska). John Wiley & Sons. ISBN 978-0-470-67337-9.
• Lorge, Peter (2015). The Reunification of China: Peace Through War Under the Song Dynasty. Cambridge University Press. ISBN 978-1-107-08475-9. Sótt 22 júní 2022.
• Ly-Tall, Madina (1984). „The decline of the Mali empire“. General History of Africa: Volume 4. UNESCO Publishing.
• Ly-Tall, Madina (1989). „Massina and Torodbe (Tukuloor) empire until 1878“. General History of Africa. 6. bindi. UNESCO.
• MacKnight, C. C. (1986). „Macassans and the Aboriginal Past“. Archaeology in Oceania. 21: 69–75. doi:10.1002/j.1834-4453.1986.tb00126.x.
• Mahdi, Adamu (1984). „The Hausa and their neighbours in central Sudan“. General History of Africa: Volume 4. UNESCO Publishing.
• Martell, Luke (2010). The Sociology of Globalization. Polity. ISBN 978-0-7456-3674-0.
• Masao, Fidelis (1988). „The East African coast and the Comoro Islands“. General History of Africa: Volume 3. UNESCO Publishing.
• Matsuda, Matt (2012). Pacific Worlds: A History of Seas, Peoples, and Cultures. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-88763-2. Sótt 5 júlí 2022.
• Matveiev, Victor (1984). „The development of Swahili civilization“. General History of Africa: Volume 4. UNESCO Publishing.
• McClellan, James E.; Dorn, Harold (2006). Science and Technology in World History: An Introduction. Johns Hopkins University Press. ISBN 978-0-8018-8360-6. Afrit af uppruna á 6 janúar 2024. Sótt 11 október 2022.
• McEvedy, Colin (1961). The Penguin Atlas of Medieval History. Penguin Books.
• McIntosh, Susan (2008). „Reconceptualizing Early Ghana“. Canadian Journal of African Studies. 43 (2). Taylor and Francis: 347–373. JSTOR 40380172.
• McNeill, William H. (1999) [1967]. A World History (4th. útgáfa). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-511616-8.
• McNeill, J. R.; McNeill, William (2003). The Human Web: A Bird's-eye View of World History. Norton. ISBN 0-393-05179-X.
• McNeill, William H. (2010). History of Western Civilization: A Handbook. University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-56162-2.
• McNeill, J. R.; Pomeranz, Kenneth, ritstjórar (2015a). Production, Destruction and Connection, 1750-Present, Part 1, Structures, Spaces, and Boundary Making. The Cambridge World History. 7. bindi. Cambridge University Press. doi:10.1017/CBO9781139196079. ISBN 978-1-108-40775-5. Afrit af uppruna á 26 janúar 2023. Sótt 26 janúar 2023.
• McNeill, J. R.; Pomeranz, Kenneth, ritstjórar (2015b). Production, Destruction and Connection, 1750–Present, Part 2, Shared Transformations?. The Cambridge World History. 7. bindi. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-19964-3. Sótt 26 janúar 2023.
• McNiven, Ian J. (2017). „22. Australasia and the Pacific“. Í Benjamin, Craig (ritstjóri). The Cambridge World History: Volume 4, A World with States, Empires and Networks 1200 BCE-900 CE (enska). Cambridge University Press. ISBN 978-1-108-40771-7.
• McPherron, Shannon P.; Alemseged, Zeresenay; Marean, Curtis W.; Wynn, Jonathan G.; Reed, Denné; Geraads, Denis; Bobe, René; Béarat, Hamdallah A. (2010). „Evidence for Stone-tool-assisted Consumption of Animal Tissues Before 3.39 million Years Ago at Dikika, Ethiopia“. Nature. 466 (7308): 857–860. Bibcode:2010Natur.466..857M. doi:10.1038/nature09248. PMID 20703305. S2CID 4356816.
• Mekouria, Tekle-Tsadik (1988). „The Horn of Africa“. General History of Africa: Volume 3. UNESCO Publishing.
• Merrill, Ronald T.; McElhinny, Michael W. (1983). The Earth's magnetic field: Its history, origin and planetary perspective (2nd printing. útgáfa). Academic press. bls. 1. ISBN 0-12-491242-7.
• Mirsepassi, Ali; Fernée, Tadd Graham (2014). Islam, Democracy, and Cosmopolitanism: At Home and in the World (enska). Cambridge University Press. ISBN 978-1-107-05397-7.
• Mones, H. (1988). „The conquest of North Africa and the Berber resistance“. General History of Africa: Volume 3. UNESCO Publishing.
• Morley, Iain (2013). The Prehistory of Music: Human Evolution, Archaeology, and the Origins of Musicality. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-923408-0.
• Mutibwa, Phares (1989). „Madagascar 1800–80“. General History of Africa. 6. bindi. UNESCO.
• Naver. 남북국시대 [North-South States Period]. Encyclopedia (kóreska). Naver. Afrit af uppruna á 10 janúar 2014. Sótt 24 nóvember 2016.
• Ncgongco, Leonard (1992). „The Mfecane and the rise of the new African states“. General History of Africa. 6. bindi. UNESCO.
• Niane, Djibril (1984). „Mali and the second Mandingo expansion“. General History of Africa. UNESCO Publishing.
• Nichols, Deborah L.; Pool, Christopher A. (2012). The Oxford Handbook of Mesoamerican Archaeology (enska). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-999634-6. Afrit af uppruna á 18. mars 2024. Sótt 5 júní 2022.
• Ning, Liu (2023). „Literature in the Heyday of the Tang Dynasty“. Í Liu, Yuejin (ritstjóri). Concise Reader of Chinese Literature History. Springer. ISBN 978-981-99-5814-6.
• Njoku, Raphael Chijioke (2013). The History of Somalia. Greenwood. ISBN 978-0-313-37857-7. Sótt 13 júlí 2023.
• Nzieme, Isidore (1992). „The political system of the Luba and Lunda: its emergence and expansion“. General History of Africa. 5. bindi. UNESCO.
• O'Brien, Patrick Karl, ritstjóri (2002). Atlas of World History. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-521921-0.
• O'Connell, J. F.; Allen, J.; Williams, M. A. J.; Williams, A. N.; Turney, C. S. M.; Spooner, N. A.; Kamminga, J.; Brown, G.; Cooper, A. (2018). „When Did Homo Sapiens First Reach Southeast Asia and Sahul?“. Proceedings of the National Academy of Sciences. 115 (34): 8482–8490. Bibcode:2018PNAS..115.8482O. doi:10.1073/pnas.1808385115. PMC 6112744. PMID 30082377.
• Onwuejeogwu, M. Angulu (1980). An Igbo Civilization: Nri Kingdom and Hegemony.
• Osborne, Eric W. (3 júlí 2020). „The Ulcer of the Mughal Empire: Mughals and Marathas, 1680–1707“. Small Wars & Insurgencies. 31 (5): 992, 1005. doi:10.1080/09592318.2020.1764711. ISSN 0959-2318. S2CID 221060782.
• Paine, Lincoln P. (2011). „The Promotion of Trade through Buddhist Sanghas“. Í Andrea, Alfred J. (ritstjóri). World History Encyclopedia (enska). Greenwood Publishing. ISBN 978-1-85109-930-6.
• Paine, Lincoln P. (2013). The Sea and Civilization: A Maritime History of the World. Alfred A. Knopf. ISBN 978-1-4000-4409-2.
• Pankhurst, Richard (1989). „Ethiopia and Somalia“. General History of Africa. 6. bindi. UNESCO.
• Phillips, William (2017). Critical Readings on Global Slavery. Brill Publishers. ISBN 978-90-04-34661-1. Afrit af uppruna á 4 október 2021. Sótt 17. september 2021.
• Phiri, Kings; Kalinga, Owen; Bhila, Hoyini (1992). „The northern Zambezia-Lake Malawi region“. General History of Africa. 5. bindi. UNESCO.
• Pillalamarri, Akhilesh (2017). „Buddhism and Islam in Asia: A Long and Complicated History“. thediplomat.com. The Diplomat. Afrit af uppruna á 23 janúar 2019. Sótt 17. september 2021.
• Pollack, Henry (2010). A World Without Ice (enska). Penguin. ISBN 978-1-101-52485-5.
• Pollack, Henry (2010). A World Without Ice (enska). Penguin. ISBN 978-1-101-52485-5.
• Posth C, Renaud G, Mittnik A, Drucker DG, Rougier H, Cupillard C, og fleiri (2016). „Pleistocene Mitochondrial Genomes Suggest a Single Major Dispersal of Non-Africans and a Late Glacial Population Turnover in Europe“. Current Biology. 26 (6): 827–833. Bibcode:2016CBio...26..827P. doi:10.1016/j.cub.2016.01.037. hdl:2440/114930. PMID 26853362. S2CID 140098861.
• Price, Simon; Thonemann, Peter (2010). The Birth of Classical Europe: A History from Troy to Augustine. Penguin Books. ISBN 978-0-670-02247-2.
• Radivojevic, M; Rehren, T; Kuzmanovic-Cvetkovic, J; Jovanovic, M; Northover, JP (2013). „Tainted Ores and the Rise of Tin Bronzes in Eurasia, ca.6500 years ago“. Antiquity. 87 (338): 1030–1045. doi:10.1017/S0003598X0004984X. Afrit af uppruna á 19 nóvember 2018. Sótt 30. september 2023.
• Rael, Ronald (2009). Earth Architecture (enska). Princeton Architectural Press. ISBN 978-1-56898-767-5.
• Randrianja, Solofo (2009). „Transforming the island (1100-1599)“. Madagascar: A short history. University of Chicago Press.
• Rapp, Claudia; Drake, H.A., ritstjórar (2014), The City in the Classical and Post-Classical World, Cambridge University Press, bls. xv–xvi, doi:10.1017/cbo9781139507042.016 (óvirkt 27 maí 2024)
• Reich D, Green RE, Kircher M, Krause J, Patterson N, Durand EY, og fleiri (2010). „Genetic History of an Archaic Hominin Group from Denisova Cave in Siberia“. Nature. 468 (7327): 1053–1060. Bibcode:2010Natur.468.1053R. doi:10.1038/nature09710. hdl:10230/25596. PMC 4306417. PMID 21179161.
• Regulski, Ilona (2016). „The Origins and Early Development of Writing in Egypt“. Oxford Handbooks Online (enska). doi:10.1093/oxfordhb/9780199935413.013.61. ISBN 978-0-19-993541-3. Afrit af uppruna á 31 október 2020. Sótt 19 apríl 2020.
• Roberts, J. M.; Westad, Odd Arne (2013). The Penguin History of the World (6th. útgáfa). Penguin Books. ISBN 978-1-84614-443-1. Afrit af uppruna á 29 apríl 2024. Sótt 25 ágúst 2022.
• Saidi, O. (1984). „The unification of the Maghreb under the Alhomads“. General History of Africa: Volume 4. UNESCO Publishing.
• Salim, Ahmed (1992). „East Africa: The coast“. General History of Africa. 5. bindi. UNESCO.
• Schulman, Alex (2011). The Secular Contract: The Politics of Enlightenment. Bloomsbury. ISBN 978-1-4411-8467-2.
• Seow, Victor (3 júlí 2022). „A Tradition of Invention: The Paradox of Glorifying Past Technological Breakthroughs“. East Asian Science, Technology and Society. 16 (3): 349–366. doi:10.1080/18752160.2022.2095103.
• Serle, Percival (1949). „Tasman, Abel“. Dictionary of Australian Biography. Angus & Robertson.
• Shaw, Stanford (1976). History of the Ottoman Empire and Modern Turkey: Volume I: Empire of the Gazis: The Rise and Decline of the Ottoman Empire 1280–1808. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-29163-7.
• Siler, Julia Flynn (2012). Lost Kingdom: Hawaii's Last Queen, the Sugar Kings, and America's First Imperial Adventure. Grove. ISBN 978-0-8021-9488-6. Sótt 3 júlí 2023.
• Singh, Upinder (2008). A History of Ancient and Early Medieval India: From the Stone Age to the 12th Century. Pearson Education. ISBN 978-81-317-1120-0. Afrit af uppruna á 18. mars 2024. Sótt 25 október 2022.
• Spoor, Fred; Gunz, Philipp; Neubauer, Simon; Stelzer, Stefanie; Scott, Nadia; Kwekason, Amandus; Dean, M. Christopher (2015). „Reconstructed Homo Habilis Type OH 7 Suggests Deep-rooted Species Diversity in Early Homo“. Nature. 519 (7541): 83–86. Bibcode:2015Natur.519...83S. doi:10.1038/nature14224. PMID 25739632. S2CID 4470282.
• Short, John R. (1987). An Introduction to Urban Geography. Routledge. ISBN 978-0-7102-0372-4. Afrit af uppruna á 20. mars 2022. Sótt 30 júlí 2022.
• Singh, Patwant (2000). The Sikhs. Knopf. ISBN 0-375-40728-6.
• The Statesman's Yearbook 2024: The Politics, Cultures and Economies of the World. Springer. 2023. ISBN 978-1-349-96076-7.
• Stearns, Peter N.; Langer, William L., ritstjórar (2001). The Encyclopedia of World History: Ancient, Medieval, and Modern, Chronologically Arranged (6th. útgáfa). Houghton Mifflin Company. ISBN 978-0-395-65237-4.
• Stearns, Peter N. (2010). World History: The Basics. Routledge. ISBN 978-1-136-88817-5.
• Stein, Burton (2010). A History of India. John Wiley & Sons. ISBN 978-1-4443-2351-1. Sótt 21 júlí 2022.
• Stephens, Lucas; Fuller, Dorian; Boivin, Nicole; Rick, Torben; Gauthier, Nicolas; Kay, Andrea; Marwick, Ben; Armstrong, Chelsey Geralda; Barton, C. Michael (2019). „Archaeological Assessment Reveals Earth's Early Transformation Through Land Use“. Science. 365 (6456): 897–902. Bibcode:2019Sci...365..897S. doi:10.1126/science.aax1192. hdl:10150/634688. ISSN 0036-8075. PMID 31467217. S2CID 201674203.
• Stearns, Peter N. (2017). „Periodization in World History: Challenges and Opportunities“. Í R. Charles Weller (ritstjóri). 21st-Century Narratives of World History: Global and Multidisciplinary Perspectives. Palgrave. doi:10.1007/978-3-319-62078-7_3. ISBN 978-3-319-62077-0.
• Strait, David (2010). „The Evolutionary History of the Australopiths“. Evolution: Education and Outreach (enska). 3 (3): 341. doi:10.1007/s12052-010-0249-6. ISSN 1936-6434. S2CID 31979188.
• Stutz, Aaron Jonas (2018). „Paleolithic“. Í Trevathan, Wenda; Cartmill, Matt; Dufour, Darna; Larsen, Clark (ritstjórar). The International Encyclopedia of Biological Anthropology (enska). Hoboken: John Wiley & Sons, Inc. bls. 1–9. doi:10.1002/9781118584538.ieba0363. ISBN 978-1-118-58442-2. S2CID 240083827. Afrit af uppruna á 1 ágúst 2022. Sótt 4 ágúst 2022.
• Svard, Lois (2023). The Musical Brain: What Students, Teachers, and Performers Need to Know (enska). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-758417-0.
• Ṭabīb, Rashīd al-Dīn; Faḍlallāh, Rašīd-ad-Dīn; Nishapuri, Zahir al-Din; Nīšāpūrī, Ẓahīr-ad-Dīn (2001). Bosworth, Clifford Edmund (ritstjóri). The History of the Seljuq Turks from the Jāmiʻ Al-tawārīkh: An Ilkhanid Adaptation of the Saljūq-nāma of Ẓahīr Al-Dīn Nīshāpūrī. Þýðing eftir Luther, Kenneth Allin. Psychology Press. ISBN 978-0-7007-1342-4. Afrit af uppruna á 25 ágúst 2023. Sótt 25 ágúst 2023.
• Tamrat, Taddesse (1977). Oliver, Roland (ritstjóri). The Cambridge History of Africa: Volume 3: From c.1050 to c.1600. The Cambridge History of Africa. 3. bindi. Cambridge: Cambridge University Press. bls. 98–182. ISBN 978-0-521-20981-6. Sótt 3. september 2024.
• Tamrat, Taddesse (1984). „The Horn of Africa: The Solomonids in Ethiopia and the states of the Horn of Africa“. General History of Africa: Volume 4. UNESCO Publishing.
• Thornton, John K., ritstjóri (2020). The Development of States in West Central Africa to 1540. New Approaches to African History. Cambridge: Cambridge University Press. bls. 16–55. ISBN 978-1-107-56593-7. Sótt 21. september 2024.
• Tignor, Robert; Adelman, Jeremy; Brown, Peter; Elman, Benjamin; Liu, Xinru; Pittman, Holly; Shaw, Brent (2014). Worlds Together, Worlds Apart, Volume One: Beginnings Through the 15th Century (4th. útgáfa). W.W. Norton & Company. ISBN 978-0-393-92208-0.
• Tiliouine, Habib; Renima, Ahmed; Estes, Richard J. (2016). „The Islamic Golden Age: A Story of the Triumph of the Islamic Civilization“. Í Tiliouine, Habib; Estes, Richard J. (ritstjórar). The State of Social Progress of Islamic Societies: Social, Economic, Political, and Ideological Challenges (enska). Springer. ISBN 978-3-319-24774-8.
• Tindall, George; Shi, David (2010). America: A Narrative History. 1. bindi (8th. útgáfa). Norton. ISBN 978-0-393-93406-9.
• Tor, Deborah (2009). „The Islamization of Central Asia in the Sāmānid Era and the Reshaping of the Muslim World“. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London. 72 (2). Cambridge University Press: 279–299. doi:10.1017/S0041977X09000524. JSTOR 40379005. S2CID 153554938.
• Totman, Conrad (2002). A History of Japan. Blackwell. ISBN 978-1-4051-2359-4. Sótt 22 júlí 2022.
• Vansina, Jan (1984). „Equatorial Africa and Angola: Migrations and the emergence of the first states“. General History of Africa: Volume 4. UNESCO Publishing.
• Vansina, Jan (1992). „The Kongo kingdom and its neighbours“. General History of Africa. 5. bindi. UNESCO.
• Vellut, Jean-Luc (1989). „The Congo basin and Angola“. General History of Africa. 6. bindi. UNESCO.
• Vesely, Rudolf (1992). „The Ottoman conquest of Egypt“. General History of Africa. 5. bindi. UNESCO.
• Villmoare, Brian; Kimbel, William; Seyoum, Chalachew; Campisano, Christopher; DiMaggio, Erin; Rowan, John; og fleiri (2015). „Paleoanthropology. Early Homo at 2.8 Ma from Ledi-Geraru, Afar, Ethiopia“. Science. 347 (6228): 1352–1355. Bibcode:2015Sci...347.1352V. doi:10.1126/science.aaa1343. PMID 25739410.
• Weber, Gerhard W.; Hershkovitz, Israel; Gunz, Philipp; Neubauer, Simon; Ayalon, Avner; Latimer, Bruce; Bar-Matthews, Miryam; Yasur, Gal; Barzilai, Omry; May, Hila (2020). „Before the Massive Modern Human Dispersal into Eurasia: A 55,000-year-old Partial Cranium from Manot Cave, Israel“. Quaternary International (enska). 551: 29–39. Bibcode:2020QuInt.551...29W. doi:10.1016/j.quaint.2019.10.009. ISSN 1040-6182. S2CID 210628420. Afrit af uppruna á 24 janúar 2022. Sótt 17 ágúst 2022.
• Webster, James; Ogot, Bethwell; Chretien, Jean-Pierre (1992). „The Great Lakes region: 1500–1800“. General History of Africa. 5. bindi. UNESCO.
• Wengrow, David (2011). „The Invention of Writing in Egypt“. Before the Pyramids: Origin of Egyptian Civilization. Oriental Institute of the University of Chicago.
• Wheeler, Mary E. (1971). „Empires in Conflict and Cooperation: The "Bostonians" and the Russian-American Company“. Pacific Historical Review. 40 (4): 441. doi:10.2307/3637703. JSTOR 3637703.
• Whitecotton, Joseph W. (1977). The Zapotecs: Princes, Priests, and Peasants. University of Oklahoma Press.
• Whitfield, Susan (2004). The Silk Road: Trade, Travel, War, and Faith. Serendia. ISBN 978-1-932476-13-2.
• Wiesner, Merry E. (2015). A Concise History of the World. Cambridge University Press. ISBN 978-1-107-02837-1.
• Wiesner-Hanks, Merry E. (2021). What is Early Modern History?. John Wiley & Sons. ISBN 978-1-5095-4058-7.
• Williams, Stephen; Friell, Gerard (2005). Theodosius: The Empire at Bay. Routledge. ISBN 978-1-135-78262-7. Afrit af uppruna á 30 maí 2022. Sótt 30 júlí 2022.
• Wolpert, Stanley (1997). A New History of India (5th. útgáfa). Oxford University Press. ISBN 0-19-510030-1.
• Wragg-Sykes, Rebecca (2016). „Humans Evolve“. Big History: Our Incredible Journey, from Big Bang to Now (enska). Dorling Kindersley. ISBN 978-0-241-22590-5. Afrit af uppruna á 2 maí 2024. Sótt 4 maí 2024.
• Yoffee, Norman, ritstjóri (2015). Early Cities in Comparative Perspective, 4000 BCE–1200 CE. The Cambridge World History. 3. bindi. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-19008-4. Afrit af uppruna á 14 október 2023. Sótt 9 október 2023.
• Yong E (2011). „Mosaic Humans, the Hybrid Species“. New Scientist. 211 (2823): 34–38. Bibcode:2011NewSc.211...34Y. doi:10.1016/S0262-4079(11)61839-3.
• Xue, Zongzheng (1992). A History of Turks. Chinese Social Sciences Press.

  Þessi sögugrein er stubbur. Þú getur hjálpað til með því að bæta við greinina.