Wikipedia

Sálfræði

(Endurbeint frá Hugfræðistefnan)

Sálfræði er gjarnan skilgreind sem vísindagrein um hugarstarf og hegðun. Þeir sem leggja stund á sálfræði eru líka í auknum mæli farnir að kanna heilastarf. Sálin (sem óefnislegt fyrirbæri aðskilið líkamanum) er ekki viðfangsefni greinarinnar og því er nafn hennar ef til vill villandi.

Sálfræði
Sögubrot
Ártöl í sögu bandarískrar sálfræði
Ártöl í sögu íslenskrar sálfræði
Helstu undirgreinar
Félagssálfræði
Hagnýtt sálfræði
Hugræn sálfræði
Námssálfræði
Tilraunasálfræði
Klínísk sálfræði
Líffræðileg sálfræði
Málsálfræði
Þroskasálfræði
Þróunarsálfræði
Listar
Sálfræðileg rit
Sálfræðileg efni

Segja má að sálfræði sé yfirgrein margra undirgreina sem rannsaka mannlega hegðun og hugsun, en það sem sameini þessar greinar er aðferðafræði, krafa um vísindalega nálgun, en jafnframt er oft hægt að samnýta þekkingu úr öllum greinunum samtímis.

Viðfangsefni sálfræðinnar

breyta
 
Hugsuðurinn eftir Auguste Rodin

Sálfræði er fyrst og síðast fræðigrein sem fjallar um þá hluta mannsins sem snúa að hegðun, hugsun og heila hans. Margar spurningar sem fengist er við í sálfræði eru æði heimspekilegar en sálfræðin á sér rætur einmitt í heimspeki þó svo að rætur hennar nái einnig til líffræði. Spurningarnar sem fengist er við eru spurningar eins og „Hvað er hugsun?“ og „Af hverju hegðar fólk sér eins og það gerir?“. Ólíkt heimspeki notar sálfræði vísindalega aðferð til að leita svara við þeim.

Sálfræðin snertir mörg önnur svið og þeir sem hafa veitt þekkingu inn í fagið koma víða að, svo sem úr heimspeki, líffræði, félagsfræði, eðlisfræði, lífeðlisfræði, læknisfræði, erfðafræði, lífefnafræði, mannfræði, málvísindum og tölvunarfræði.

Grundvöllur sálfræðinnar eru rannsóknir, einkum tilraunir. Rannsóknum í sálfræði fylgja ýmis vandkvæði þar sem þær eru í flestum tilfellum gerðar á fólki. Fyrir það fyrsta er hætta á að fólk breyti hegðun sinni þegar það veit að einhver fylgist með því. Auk þess þurfa sálfræðingar að fylgja ýtrustu siðgæðisreglum. Reglurnar hafa orðið strangari í seinni tíð svo sumar eldri rannsóknir væru ekki gerðar nú til dags.

Tilraunir í sálfræði eru af ýmsum toga. Sem dæmi má nefna tilraun þar sem einstaklingur leggur á minnið lista af orðum sem hann rifjar svo upp eftir fremsta megni. Annað dæmi eru tilraunir þar sem einstaklingur er látinn leysa þrautir á meðan höfuð hans er í fMRI-skanna. Enn annað dæmi er þegar rannsakendur fylgjast með atferli fólks í vissum aðstæðum (t.d. í skólastofu), breyta vissum atriðum í þessum aðstæðum og kanna hvaða áhrif breytingarnar hafa.

Dæmi um viðfangsefni sálfræðinnar:

Störf sálfræðinga

breyta

Algengur misskilningur er að sálfræði snúist fyrst og síðast um að veita þeim meðferð sem eiga í einhvers konar erfiðleikum. Þetta er að sjálfsögðu hluti af sálfræði og margir sálfræðingar vinna við að hjálpa fólki með geðraskanir, veita hjónabandsráðgjöf eða annars konar klíníska þjónustu. Þeir eru þó aðeins brot af heildinni, sálfræði fjallar aðeins að litlu leyti um að leysa vandamál fólks.

Sálfræðimenntað fólk starfar á ýmsum vettvangi, þar á meðal við stjórnun fyrirtækja, ráðgjöf, starfsmannastjórnun, markaðssetningu, hönnun tækja og mannvirkja, á rannsóknarstofum, við ýmiss konar meðferð, í fjölmiðlum, í skólum, í líftæknifyrirtækjum og á auglýsingastofum. Sálfræðimenntað fólk er sífellt að hasla sér breiðari völl í atvinnulífinu og atvinnutækifæri eru fjölmörg. Þessi hagnýting á sálfræði byggir á öflugu vísinda- og rannsóknarstarfi sem er grundvöllur greinarinnar.

Á Íslandi veitir BS-gráða frá íslenskum háskólum ekki réttindi til að starfa sem sálfræðingur, heldur þarf að minnsta kosti tveggja ára framhaldsmenntun til þess - þ.e., gráðu í klínískri sálfræði. Í Háskóla Íslands er boðið upp á framhaldsnám í klínískri sálfræði, barnasálfræði og vinnusálfræði. Margir fara þó í framhaldsnám í öðrum greinum, bæði innan sálfræði og utan. Til að starfa sem sálfræðingur er víða um heim gerð krafa um viðurkenningu yfirvalda.

Sjá einnig: Listi yfir sálfræðinga

Saga sálfræðinnar

breyta

Yfirlit

breyta
 
Ivan Pavlov

Seinni hluti 19. aldar markar upphaf sálfræðinnar sem vísindagreinar. Gjarnan er miðað við árið 1879 en þá stofnaði Wilhelm Wundt fyrstu rannsóknarstofuna í sálfræði. Aðrir mikilvægir frumkvöðlar voru Hermann Ebbinghaus sem rannsakaði minni, Ivan Pavlov sem uppgötvaði klassíska skilyrðingu og sálgreinandinn Sigmund Freud sem gerði fræga hugmyndina um dulvitund.

Á fyrri hluta 20. aldar var kenningum Freuds hafnað innan sálfræði. Þetta leiddi til mótunar atferlisstefnunnar sem John B. Watson og síðar B. F. Skinner gerðu vinsæla. Kenningar Freuds höfðu samt gífurleg áhrif á aðrar greinar, svo sem geðlæknisfræði og bókmenntafræði, og á hugmyndir almennings um sálarlífið.

Á síðustu áratugum 20. aldar varð til nýtt þverfaglegt fag um hugarstarf bæði lífvera og véla, svokölluð vitsmunavísindi. Innan vitsmunavísinda starfs fræðimenn með bakgrunn í sálfræði, málvísindum, tölvunarfræði, heimspeki og taugavísindum, svo eitthvað sé nefnt.

Frumsálfræði

breyta
 
René Descartes

Hin forn-egypsku Ebers-skjöl, frá um 1550 fyrir Krist, innihalda lýsingar á geðröskunum eins og klínísku þunglyndi og vitglöpum. Forn-Egyptar virðast ekki hafa talið neinn grundvallarmun vera á geðröskunum og líkamlegum kvillum.

Heimspekingar hafa lengi spáð í eðli hugans, ferla hans og innihald, en yfirleitt einungis með kenningum án kerfisbundinna athugana. Forn-grísku heimspekingarnir Alkmajon af Króton (um 500 f. Kr.) og Empedókles af Akragas (um 450 f. Kr.) geta ef til vill talist til fyrstu frumsálfræðinganna (e. protopsychologists). Þeir reyndu báðir að finna lífeðlislegar skýringar á hugsun og hegðun manna. Alkmajon kannaði til að mynda sjónskynjun, eitt aðalviðfangsefni skynjunarsálfræðinga, og taldi réttilega að upplifun og hugsun ættu sér stað í heilanum. Empedókles reyndi líka að finna náttúrlegar skýringar á skynjun, en taldi þó að hún ætti rætur í hjartanu.

Upphaflega litu Forn-Grikkir fremur á sálina (psykke) sem lífsanda en ekki sem geranda hegðunar né sem sjálf manns. Platon þrískipti síðan sálinni í skynsemi, skap og löngun. Aristóteles setti fram ýmsar kenningar, t.d. um eðli sálarinnar, minni og skynjun. Aristóteles skipti sálinni líka í marga parta, og taldi að við skynjun tæki hugurinn á sig form þess skynjaða.

Aðrir seinni tíma forverar sálfræðinnar eru til að mynda heimspekingarnir René Descartes (1596-1650) og John Locke (1632-1704). Saman mótuðu þeir hugmyndir manna um að hinn meðvitaði hugur væri aðskilinn hinum efnislega heimi. Descartes gerði skýran greinarmun á sál og líkama og gekk út frá því að líkamsstarfsemi mætti skýra með vélrænum lögmálum. Hann færði einnig rök fyrir því að sálin væri af allt öðru tagi en efnisheimurinn. Hún laut engum vélrænum lögmálum, hana þurfti að kanna með sjálfsskoðun og íhugun. Hann taldi einnig að dýr væru algjörlega sálarlaus og mætti þá útskýra tilveru þeirra einungis út frá vélrænum lögmálum. Descartes reyndi einnig að staðsetja sálina í manninum, hann komst að þeirri niðurstöðu að hún væri í heilakönglinum enda væri hann svolítið sér á báti í heilanum - enginn vissi hvaða tilgangi hann gegndi og hann er eina heilalíffærið sem er ekki til í tvöföldu upplagi. Þar vildi Descatres meina að heimili sálarinnar væri. Bresku heimspekingarnir John Locke og John Stuart Mill (1806-1873) notuðu kenningar Aristótelesar til að rekja mannlega þekkingu og töldu hana vera samspil skynjunar og hugtengsla. Þeim fannst einnig að meðvitundin ætti að vera aðalviðfangsefni sálfræðinnar. Nútímasálfræði hefur reynt eftir fremsta megni að losa sig undan viðjum þessarar tvíhyggju um sál og líkama.

Sálfræði verður að vísindagrein

breyta
 
William James

Árið 1879 opnaði Wilhelm Wundt tilraunastofu sína í sálfræði við Háskólann í Leipzig í Þýskalandi, þar sem sjónum var sérstaklega beint að hegðun og hugarástandi. Svo, árið 1890, gaf William James út bókina Principles of Psychology, eða Grundvöll sálfræðinnar, sem lagði undirstöðurnar að fjölda spurninga sem sálfræðingar einbeittu sér að um langt skeið. William James var fyrsti prófessorinn í sálfræði við Harvard-háskóla.

Það mikilvægasta var að aðferðir og viðhorf Wilhelms Wundt og William James voru laus við yfirskilvitlegar trúarlegar útskýringar á hugsun manna eða hegðun, sem losaði sálfræðina undan viðjum heimspeki og guðfræði, og lagði grunninn að nútíma sálfræði sem vísindagrein.

Árið 1892 voru samtökin American Psychological Association, ameríska sálfræðingafélagið, stofnuð, en stofnun þeirra hafði mikil áhrif á þróun greinarinnar.

Á árunum 1890-1900 mótaði Austurríski taugalæknirinn Sigmund Freud kenningar sínar um dulvitund og þróaði út frá þeim aðferðir sem hann taldi að gætu gagnast til að lækna sálarmein. Aðferðir og kenningar Freuds eru einu nafni nefndar sálgreining. Skilningur Freuds á huganum var að mestu byggður á túlkunaraðferðum og óbeinum athugunum, en ekki kerfisbundnum rannsóknum.

Flestir sálfræðingar nútímans hafna kenningum Freuds og þeim aðferðum sem á þeim byggja, yfirleitt á þeim forsendum að þær séu í eðli sínu óprófanlegar og því óvísindalegar. Dulvitundin, eitt grundvallarhugtakið í sálgreiningu, er til dæmis samkvæmt skilgreiningu nokkuð sem ekki er hægt að rannsaka með beinum hætti. Kenningar og aðferðir Freuds eru enn þrætuefni. Þó er engin spurning um að áhrifa hans gætir víða, ekki hvað síst í hugmyndum almennings um sálfræði.

Að hluta til sem viðbrögð við hve mikil sálfræðin einbeitti sér að sjálfsskoðun og huglægi á þeim tíma, varð atferlisstefnan vinsæl sem leiðbeinandi sálfræðikenning. Með forvígismennina John B. Watson, Edward Thorndike og B.F. Skinner í fararbroddi, þá stóð atferlisstefnan á bakvið þær hugmyndir að sálfræðin skyldi vera vísindagrein sem rannsakaði hegðun, en ekki hugann og hafnaði hugmyndum um hugarástand (svo sem trú, langanir og markmið) og hélt því fram að öll hegðun og reynsla helgaðist af viðbrögðum frá umhverfinu.

Í ritinu Psychology as the Behaviorist views it, Sálfræðin eins og atferlissinninn sér hana, sem Watson skrifaði árið 1913, segir hann að sálfræði sé algjörlega undirfag náttúruvísinda sem rannsaki hlutlægt, og ekkert annað. Í sama riti hafnar hann algjörlega að sjálfsskoðun sé nokkuð sem sálfræði styðjist við og að atferlissinni þekki enga línu sem skilji að menn og dýr.

Atferlisstefnan var ríkjandi innan sálfræðinnar stóran hluta fyrriparts 20. aldarinnar, að miklu leyti vegna þess hve vel kenningarnar um skilyrðingu og hagnýtingu þeirra (ekki síst í auglýsingum) sem vísindaleg módel af mannlegri hegðun heppnuðust.

En það varð smám saman ljóst að atferlisstefnan var ekki nógu góð sem leiðandi kenning um mannlega hegðun, þrátt fyrir mikilvægar uppgötvanir. Gagnrýni Noam Chomsky á bók Skinners, Verbal behavior (sem hafði það markmið að skýra út tungumálanám með kenningum atferlissinna), er talin vera ein af stærstu þáttunum í því að atferlisstefnan hætti að vera ríkjandi.

Chomsky sýndi fram á það að tungumál væri ekki hægt að læra með skilyrðingunni einni saman, vegna þess að fólk getur búið til setningar sem eru einstakar í uppbyggingu og að merkingu sem geta ekki orðið til eingöngu með reynslu af náttúrulegu tungumáli og gaf þar með í skyn að það hlyti að vera til hugarástand, sem atferlisstefnan hafnaði.

Hliðstætt, þá sýndi Albert Bandura fram á það í verki sínu að börn gætu lært með því að fylgjast með hegðun í umhverfi sínu, án breytinga á hegðun, svo eitthvað innra með okkur hlyti að eiga hlut að máli.

Ris tölvutækninnar lagði sinn skerf til í því að líta á virkni hugans sem úrvinnslu á upplýsingum. Þetta, ásamt vísindalegum aðferðum við að rannsaka hugann, sem og trú á hugarástand, leiddi til riss hugfræðistefnunnar sem ríkjandi kenningu um hugann.

Tengingar á milli heilans og taugakerfisins voru einnig að verða ljósar, að hluta til vegna tilrauna Charles Sherrington og Donald Hebb, og að hluta til vegna rannsókna á fólki sem hafði hlotið heilaskaða. Með þróun á tækni sem gerir okkur kleift að rannsaka heilastarfsemi nákvæmlega, þá hefur taugasálfræði og skilvitleg taugavísindi (e. cognitive neurosience) orðið að einna mest virkar innan nútíma sálfræði.

Með aukinni þátttöku annarra greina, svo sem heimspeki, tölvunarfræði og taugafræði, í leit að skilningi á huganum, þá hefur orðið til yfirfag sem kallast vitsmunavísindi, sem einblínir á að hagnýta öll framlög með uppbyggilegum hætti.

En ekki hafa allir sálfræðingar verið hrifnir af því að reyna að skilja hugann og náttúruna með mekkanískum aðferðum.

Carl Jung, sem eitt sinn fylgdi stefnu Freuds, var frumkvöðull í að betrumbæta sjálfsskoðun Freuds með hugmyndum um trú. (Freud hafði hafnað trú sem hópblekkingu).

Alfred Adler, eftir að hafa átt einhver samskipti við umræðuhóp Freuds, myndaði sitt eigið fag, kallað einstaklingssálfræði. Áhrif hans á nútímasálfræði hafa verið talsverð, þar sem margar nálganir hafa fengið að láni hluta af kenningum hans. Klassísk adlerísk sálfræði er nýleg endurfæðing á kenningum Alfreds Adlers, en þessi fræði fella saman upprunalegu kenningu Adler's um persónuleika, stíl sálfræðimeðferða og heimspeki lífsviðhorfa, ásamt sýn Abrahams Maslow's á bestu virkni (e. optimal functioning).

Fyrirbærafræði eða húmanísk sálfræði varð til á 4. áratug 20. aldar, og hefur veitt mótvægi við framstefnu og vísindalegar aðferðir til að rannsaka hugann. Hún leggur áherslu á rannsóknir, á skynjun einstaklingsins og leitast við að skilja manneskjur og hegðun þeirra með því að framkvæma rannsóknirnar. Fyrirbærafræðin á rætur sínar í existentíalisma og fyrirbærafræði í heimspeki. Margir fyrirbærafræðingar hafna algjörlega vísindalegum aðferðum og segja að það að reyna að mæla upplifanir og skynjun ræni það þýðingu og merkingu mannlegrar tilvistar.

Þeir sem lögðu fram þær hugmyndir sem mynda grunninn að fyrirbærafræðinni eru meðal annars Abraham Maslow, Carl Rogers, og Fritz Perls.

Sjá einnig: Ágrip af sögu sálfræðinnar, Helstu ártöl í sögu bandarískrar sálfræði, Helstu ártöl í sögu íslenskrar sálfræði

Þekktar rannsóknir í sálfræði

breyta
 
Milgramtilraunirnar tilheyra einni þekktustu rannsókn í sálfræði fyrr og síðar. Þótt mörgum finnist þær siðferðislega rangar er mikilvægi þeirra í félagssálfræði óumdeilt.


Undirgreinar sálfræðinnar

breyta

Það helsta sem sameinar ólíkar undirgreinar sálfræði er viss aðferðafræði, rannsóknaraðferðir. Gerð er krafa um hlutlægar rannsóknir, einkum tilraunir. Tilraunaaðferð náttúruvísinda er meðal aðalsmerkja sálfræði, sem gerir hana frábrugðna öðrum greinum sem fjalla um manninn, svo sem heimspeki og stjórnmálafræði.

Líta má á ólíkar undirgreinar sálfræði sem sjónarhorn á viðfangsefni sitt, manninn. Svo nokkur dæmi séu tekin, þá er í atferlisgreiningu eingöngu hegðun rannsökuð og reynt að spá fyrir um hana út frá fyrri hegðun, í líffræðilegri sálfræði er hegðun og hugsun rannsökuð út frá lífræðilegum forsendum, og í hugfræði er reynt að spá fyrir um hugsun út frá hegðun. Aðrar greinar rannsaka sama viðfangsefni, en frá sínum sjónarhornum. Innbyrðis innan sálfræði er sem sagt reynt að útskýra hegðun út frá mismunandi forsendum.

Þegar kemur að hagnýtingu á þekkingu úr undirgreinum sálfræðinnar er svo stuðst við þekkingu úr öllum undirgreinum, en skýringar sem taldar eiga frekar við en aðrar eru nýttar.

Helstu undirgreinar sálfræði eru eftirfarandi:

Atferlisgreining

breyta
Aðalgrein: Atferlisgreining

Atferlisgreining leitast við það að rannsaka atferli, hverjir undanfarar þess eru og hverjar afleiðingarnar eru. Margir þeirra sem leggja stund á atferlisgreiningu eru einnig atferlissinnar.

Atferlisgreinendur notast við hlutlægar mælingar og reyna að breyta eða bæta hegðun með því að breyta skilmálum hegðunar. Það felst iðulega í því að breyta afleiðingum og undanförum hegðunar. Þrír mælanlegir eiginleikar hegðunar eru lífeðlislegir, sjáanlegir og munnlegir. Munnlegir eiginleikar eru iðulega notaðir til marks um innri ferli. Kallað munnleg hegðun þar sem við höfum ekki aðgang að hugsunum eða hugarferlum í heila nema að einhver segi frá því. Hafa litið til eiginleika hegðunar þar sem hægt er gera hlutlægar mælingar til að geta metið árangur meðferða eða breytinga sem verða á lífi sjúklings eða lífveru. Atferlisgreining hefur lengi verið notuð á einhverfa einstaklinga. Ivar Lovaas hafði þá hugmyndafræði að einhverfar manneskjur væru ekki heilar og það þyrfti að laga þær. Einnig kallað ABA og er mikið hatað af einhverfu fólki þar sem þetta gefur í skyn að þau séu biluð eða sködduð.


Félagssálfræði

breyta
Aðalgrein: Félagssálfræði

Félagssálfræði er nátengd sálfræði og félagsfræði, og er ýmist talin undirgrein annað hvort sálfræðinnar eða félagsfræðinnar.

Félagssálfræði fjallar um hvernig einstaklingar skynja aðra, hafa áhrif á þá, og tengjast þeim. Einkum er rannsakað hvernig hópar og einstaklingar hafa áhrif á einstaklinginn, hvernig einstaklingurinn hefur áhrif á hópa og hvernig hópar hafa áhrif á aðra hópa.

Aðalrannsóknaraðferðir í félagssálfræði eru tilraunir. Þekktar tilraunir eru meðal annars Milgramtilraunirnar og fangelsistilraun Stanford-háskóla. Meðal þekktra fyrirbæra í félagssálfræði eru áhorfendahrif.

Félagssálfræðilegar spurningar eru til dæmis: „Hvers vegna gerir hópur fólks eitthvað, gegn vilja sínum, vegna þrýstings eins aðila?“, „Hvers vegna lætur einstaklingur undan hópþrýstingi?“ og „Hvers vegna kemur hópi fólks betur saman við einn hóp fremur en annan?“.


Hagnýtt sálfræði

breyta
Aðalgrein: Hagnýtt sálfræði

Hagnýtt sálfræði snýst um að nota sálfræðilegar aðferðir og kenningar til að leysa vandamál í öðrum greinum, eins og t.d. í starfsmannastjórnun, vöruhönnun, lækningum og menntun.

Heilsusálfræði

breyta
Aðalgrein: Heilsusálfræði

Heilsusálfræði er nýlegt fag, náskylt klínískri sálfræði, og er runnið undan rifjum hennar. Heilsusálfræði aflar og nýtir sér sálfræðilega þekkingu til að sinna viðfangsefnum sínum, en þau eru helst að stuðla að góðri heilsu og koma í veg fyrir sjúkdóma, jafna stöðu fólks í heilsufarslegu tilliti, finna út hverjir eru í mestri hættu að fá sjúkdóma og af hverju, finna út hvers konar hegðun og reynsla leiðir til góðrar eða slæmrar heilsu, fræða almenning og heilbrigðisstarfsfólk og stuðla þannig að betri heilsu og koma í veg fyrir sjúkdóma, kanna hvernig sjúkdómar hafa áhrif á einstaklinga, og hjálpa veikum og dauðvona að lifa betra lífi.

Hugfræði

breyta
Aðalgrein: Hugfræði

Hugfræði rannsakar allt sem viðkemur hugarstarfi lífvera og jafnvel véla eins og tölva. Sem dæmi um viðfangsefni má nefna minni, athygli, hugsun, skilning og tungumál. Það mætti líka segja að gervigreind tilheyri viðfangsefni hugfræði. Hugfræði leggur áherslu á að rannsaka „hugbúnað“ heilans, en síður „vélbúnað“.

Klínísk sálfræði

breyta
Aðalgrein: Klínísk sálfræði

Í augum flestra er klínísk sálfræði hin dæmigerða sálfræði. Klínískir sálfræðingar fást við greiningu og meðferð tilfinninga- og hegðunarvandamála, svo sem geðsjúkdóma, geðraskana, unglingavandamála, missætti innan fjölskyldna og margra annarra vandamála.

Klínísk sálfræði byggist á að nýta lögmál sálfræðinnar við að greina og vinna á vandamálum; margar stefnur eru í gangi innan klínísku sálfræðinnar og er mismunandi hvaða aðferðum sálfræðingar beita við að leysa vandamál fólks. Oft vinna þeir í samstarfi við geðlækna og/eða aðra sálfræðinga við að finna lausnir að vandamálunum. En þó klínískir sálfræðingar læri mikið um lyf, þá mega þeir í flestum löndum ekki skrifa uppá þau, það fellur í hlut geðlækna.

Klínískir sálfræðingar vinna á mörgum vettvöngum, svo sem á geðsjúkrahúsum, í fangelsum og meðal unglinga en oft vinna þeir sjálfstætt.

Líffræðileg sálfræði

breyta
Aðalgrein: Líffræðileg sálfræði

Líffræðileg sálfræði fæst við rannsóknir á líffræðilegum undirstöðum hegðunar og hugarstarfs. Rannsóknir eru meðal annars gerðar með því að áreita taugakerfi mannslíkamanns á ákveðinn hátt og rannsaka viðbrögðin, en til þessarra rannsókna er notast við tækni sem mælir virkni taugakerfisins (t.d. fMRI, EEG og MEG). Einnig eru stundaðar rannsóknir á erfðum og áhrifum þeirra á líkindi þess að fá sjúkdóma. Menn stunda einnig rannsóknir á þeim sem hafa verið ættleiddir inn í aðra fjölskyldu til að finna hversu mikið erfðir annars vegar og umhverfi hins vegar hafa að segja í því að fá tiltekinn sjúkdóm.

Viðfangsefni líffræðilegrar sálfræði eru mjög svipuð viðfangsefnum taugavísinda, og því er erfitt að segja til um hvort um sömu grein er að ræða eða að lífræðileg sálfræði sé undirgrein taugavísinda.

Námssálfræði

breyta
Aðalgrein: Námssálfræði

Námssálfræði fæst við nám fólks í skólum eða öðrum sambærilegum aðstæðum, athuganir á hversu mikið breytingar á námshögum gagnast, og nám út frá sálfræðilegu sjónarhorni. Einnig eru skólar rannsakaðir út frá félagssálfræðilegu sjónarhorni.

Persónuleikasálfræði

breyta
Aðalgrein: Persónuleikasálfræði

Persónuleikasálfræði getur talist til sígildra undirgreina sálfræðinnar og eiga rætur að rekja til kenninga Freuds um persónuleikann. Áhersla er lögð á einstaklingsmun og gengið er út frá því að fólk sé ólíkt vegna meðfæddra eða áunninna persónuleikaþátta sem móta hegðun fólks í vissum aðstæðum og valda því að hver einstaklingur sýnir ákveðinn stöðugleika í hegðun.

Réttarsálfræði

breyta
Aðalgrein: Réttarsálfræði

Réttarsálfræði snýst um hagnýtingu sálfræði innan réttarkerfisins í tengslum við ýmis afbrotamál og réttarhöld yfir meintum afbrotamönnum.

Skynjunarsálfræði

breyta
Aðalgrein: Skynjunarsálfræði

Skynjunarsálfræði fjallar um alla þætti skynjunar, en ef til vill einkum um sjón-, heyrnar- og talskynjun. Athugað er hvernig fólk greinir skynáreiti í umhverfinu, hvar unnið er úr þeim í heilanum og hvernig.

Taugasálfræði

breyta
Aðalgrein: Taugasálfræði

Innan taugasálfræði er rannsakað á vísindalegan hátt hvernig uppbygging og virkni mannsheilans tengjast ákveðnum ferlum í honum, t.d. ferlum tengdum minni, tungumálum og skynjun. Taugasálfræði hefur sterk tengsl við aðrar greinar, t.d. taugavísindi, heimspeki, geðlæknisfræði og tölvunarfræði.

Taugasálfræði er bæði fræðileg og hagnýtt. Fræðilegar rannsóknir eru gerðar á heilbrigðu fólki en einnig á fólki sem hefur orðið fyrir heilaskaða, og stundum eru gerðar rannsóknir á dýrum. Rannsóknir eru einnig gerðar í tölvu, þar sem eru búin til einföld módel af tauganetum og reynt að herma eftir ferlum sem eiga sér stað í heilanum. Hagnýtingin á sér stað m.a. með því að nýta fræðilega þekkingu í þágu þeirra sem hafa orðið fyrir heilaskaða.

Tilraunasálfræði

breyta
Aðalgrein: Tilraunasálfræði

Tilraunsálfræði er jafngömul sálfræðinni. Í tilraunasálfræði er tilraunaaðferð náttúruvísinda beitt til að rannsaka huga, heila og hegðun manna, og jafnvel dýra. Aðrar aðferðir eins og viðtöl, spurningalistar og ferilkannanir eru lítið sem ekkert notaðar.

Nú á dögum er tilraunasálfræði nánast einungis aðferðafræði, fremur en sérstök undirgrein, og starfa þeir sem nýta sér þessar tilraunaaðferðir innan greina eins og hugrænnar sálfræði, skynjunarsálfræði, atferlisgreiningar og lífeðlislegrar sálfræði. Tilraunasálfræði hefur líka snertifleti við félagssálfræði, klíníska sálfræði og þroskasálfræði, þó að í þeim greinum séu einnig notaðar aðrar aðferðir en tilraunir.

Nafnið, tilraunasálfræði, er enn notað, en þó einkum í nöfnum félagasamtaka, vísindatímarita og kúrsa í háskólum.

Vinnusálfræði

breyta
Aðalgrein: Vinnusálfræði

Vinnusálfræði fæst við hegðun fólks á vinnustöðum. Vinnusálfræði er tengd klínískri sálfræði, félagssálfræði og fleiri þáttum eins og lögum og jafnrétti kynjanna.

Aðalviðfangsefni vinnusálfræðinga er að nýta sálfræðilega þekkingu og aðferðir til að stafsmenn og fyrirtæki nái árangri. Vinnusálfræðingar nota sálfræðileg próf til að mæla þekkingu, hæfileika, getu og aðra eiginleika fólks í ýmsu skyni tengt vinnu og vinnustöðum, t.d. vegna ráðningar, stöðuhækkunnar, eða til að mæla starfsánægju.

Þroskasálfræði

breyta
Aðalgrein: Þroskasálfræði

Þroskasálfræði er undirgrein sálfræði sem rannsakar breytingar á andlegum eiginleikum fólks sem eiga sér stað eftir því sem það eldist. Upprunalega var þroskasálfræði aðeins bundin við ungbörn og börn en fæst nú við allt lífsskeiðið.

Viðfangsefni þroskasálfræði er til að mynda hreyfigeta, geta til að leysa þrautir, tungumálanám og siferðisþroski. Þroskasálfræðingar fást einnig við lykilspurningar eins og hvort börn hafi ekki þá eiginleika sem fullorðnir hafa eða hreinlega skorti reynsluna sem þeir fullorðnu byggja á. Þeir fást einnig við spurningar um hvort þroski eigi sér stað smám saman með samsöfnun þekkingar eða þá skipingu frá einu þrepi hugsunar til annars; hvort börn séu fædd í þennan heim með ákveðna þekkingu eða finni hana út frá reynslu; og hvort þroski sé drifinn áfram af félagslegum öflum eða einhverju sem er innra með hverju barni.

Þróunarsálfræði

breyta
Aðalgrein: Þróunarsálfræði

Þróunarsálfræði snýst um að útskýra hugræna eiginleika og hæfileika með því að líta á þá sem afleiðingu aðlögunar, aðlögunar sem hægt er að útskýra út frá kenningum um náttúruval. Hliðastæðar aðferðir eru notaðar til að útskýra virkni ónæmiskerfisins og hjartans, sem dæmi.

Þróunarsálfræði styður kenningu sem kallast á ensku massive modularity hypothesis, en í henni er því haldið fram að mannsheilinn hafi marga samverkandi hluta sem vinna saman og að þessir hlutar hafi þróast með náttúruvali. Dæmi um þetta er sjón, heyrn, og minni, en lítt er deilt um að þessir eiginleikar hafi þróast með náttúruvali. Hins vegar er mun meira deilt um t.d. tungumálanám og makaval.

Þróunarsálfræði á rætur sínar að rekja til hugrænnar sálfræði og þróunarlegrar líffræði, en þróunarsálfræði byggir einnig mikið á dýrafræði, gervigreindarfræðum, hátternisfræði og fleiri greinum.

Öldrunarsálfræði

breyta
Aðalgrein: Öldrunarsálfræði

Öldrunarsálfræði fjallar um líkamlegar, hugrænar, félagslegar og sálrænar breytingar sem eiga sér stað við öldrun. Öldrunarsálfræði fæst bæði við breytingar sem fylgja eðlilegri öldrun sem og óeðlilegar breytingar, svo sem heilabilun.

Heimildir

breyta
  • Henry Gleitman, Alan J. Fridlund, Daniel Reisberg: Psychology, sjötta útgáfa, W.W. Norton & Company 2004.
  • „History of psychology á ensku wikipediu“. Sótt 17. nóvember 2005.
  • Rita L. Atkinson, Richard C. Atkinson, Ernest R. Hilgard: Sálfræði I, áttunda útgáfa, Iðunn 1992.
  • Rita L. Atkinson, Richard C. Atkinson, Ernest R. Hilgard: Sálfræði II, áttunda útgáfa, Iðunn 1988.
  • „Lög nr. 1976/40 um sálfræðinga“. Sótt 11. desember 2005.
  • „Psychology á ensku wikipediu“. Sótt 7. desember 2005.
  • Upplýsingar um undirgreinar sálfræðinnar af vef Háskóla Íslands og úr greininni Hvað eru til margar gerðir af sálfræði? af Vísindavefnum.

„Hvað er tilraunasálfræði, hvað er rannsakað í þeirri grein og hvert fer maður að læra hana?“. Vísindavefurinn.

Tengt efni

breyta

Tenglar

breyta

Frekari upplýsingar

breyta

Sálfræðifélög og -samtök

breyta


Sótt frá „https://is.wikipedia.org/w/index.php?title=Sálfræði&oldid=1774593“