York

York (stundum nefnd Jórvík á íslensku) er borg í Norður-Yorkshire í Englandi. Hún hefur lengst af tilveru sinnar verið höfuðborg, fyrst rómverska hluta Englands, en síðar konungsríkjanna Norðymbralands (engilsaxa), Jórvíkur (víkinga) og nú síðast Yorkshire. Mikil saga og menning einkenna borgina. Íbúar eru rétt tæplega 200 þús.

York
Dómkirkjan og nálæg hverfi í York
York í Englandi
Land	England
Svæði	Yorkshire and the Humber
Sýsla	Yorkshire
Stofnun	71 e.Kr.
Stjórnarfar
• Borgarstjóri	Keith Hyman
Flatarmál
• Samtals	271,94 km2
Mannfjöldi  (2011)
• Samtals	197.800
• Þéttleiki	687/km2
Tímabelti	GMT
Vefsíða	www.york.gov.uk

Lega og lýsing

York liggur við samflæði ánna Ouse og Foss norðarlega í Englandi. Næstu stærri borgir eru Leeds til suðvesturs (35 km), Hull til suðausturs (50 km) og Sheffield til suðurs (70 km). Norðursjór er um 50 km til austurs og Pennínafjöll steinsnar til vesturs. London er í um 300 km til suðurs. Á tímum Rómverja var nágrenni borgarinnar mýrlent. Á seinni öldum eru flóð í ánni Ouse algeng, enda mikið flatlendi allt í kring. Því hafa varnargarðar verið settir upp meðfram ánni, ásamt lokum og göngum í ána Foss til að lágmarka flóð. Síðasta stórflóðið átti sér stað árið 2000 og kom borgin illa úr því.

Orðsifjar

Á tímum Rómverja hét borgin Eboracum. Ekki hefur tekist svo öruggt sé að skýra heitið, enda upprunnið í keltnesku. Ekki er ólíklegt að það sé dregið af trjátegundinni ýviði. Það voru engilsaxar sem tóku heitið hljóðfræðilega upp og breyttu því í Eoforwic á 7. öld. Fyrri hluti heitisins merkir göltur. Þegar Danir hertóku borgina 866 kölluðu þeir borgina Jórvík. Þannig er hún enn gjarnan kölluð á íslensku í dag. Heitið styttist hins vegar í ensku og kemur fram í ýmsum myndum, s.s. Yerk, Yourke, Yarke og loks York, en síðastnefnda heitið kom fyrst fram á 13. öld.

Skjaldarmerki og fáni

Fáni York

Fáninn og skjaldarmerkið sýna bæði Georgskrossinn, þ.e. rauður kross á hvítum grunni. Í rauða krossinum eru fimm gyllt ljón, en þau tákna hinn mikla stuðning borgarinnar við enska konunginn. Þannig var skjöldurinn óbreyttur allt til 18. aldar, en þá var þremur hlutum bætt við. Sverði og veldissprota sem liggja í kross bak við skjöldinn, og svo rauð húfa efst. Hlutir þessir eiga rætur að rekja til þess að Ríkharður III stofnaði til embættis borgarstjóra í York og gaf honum forláta sverð 1387 og húfu 1393. Auk þess veitti hann borgarstjóranum leyfi til að eiga veldissprota.

Saga York

Rómverjar

Rómverskur varnarveggur. Grunnur virkisins er einnig frá tímum Rómverja, en samskeytin að síðari tíma hlutans sjást greinilega.

York var stofnuð af Rómverjum árið 71 e.Kr. og var í upphafi herstöð. Þeir reistu virki, en í herstöðinni bjuggu 6 þús manns. Virkið er horfið í dag, en grunnur þess og nokkrir útveggir finnast undir dómkirkjunni. Nokkrir keisarar komu við í York og dvöldu þar um hríð, s.s. Hadríanus, Septimius Severus og Konstantíus Chloris. Septimíus Severus gerði York að höfuðborg skattlandsins Britannia Inferior. Konstantínus Chloris lést í borginni árið 306. Þegar í stað lýsti herdeildin í York son hans, Konstantínus (síðar kallaður hinn mikli), sem hinn nýja keisara. Í kringum árið 400 yfirgáfu Rómverjar borgina, enda voru landfræðilegar aðstæður í kringum borgina orðnar erfiðar sökum flóða. Auk þess lágu pólitískar ástæður fyrir því að Rómverjar yfirgáfu svæðið.

Norðymbraland

Englar frá meginlandinu settust að á svæðinu eftir brotthvarf Rómverja á 5. öld. Fáar fornminjar finnast í borginni í dag sem staðfestir tilveru þeirra þar. Sumir fræðimenn trúa því að þeir hafi ekki sest að í borginni fyrr en síðar. Það var ekki fyrr en í upphafi 7. aldar að Edwin, englakonungur af Norðymbralandi, reyndi var að afstýra flóðum í ánni Ouse við York. Hann tók kristni í York og skírðist árið 627. Upp úr því settist hann að í York, sem þar með varð að höfuðborg englaríkisins Deira. Deira breyttist í konungsríkið Norðymbraland við sameiningu við konungsríkið Bernicia og var York áfram höfðuborg nýja ríkisins. Á 8. öld var biskupsdæmi stofnað í York og varð það að erkibiskupsdæmi 735. Fyrsta dómkirkjan var reist, en hún hvarf fyrir nýrri kirkju sem í voru 30 ölturu. Einnig varð York að mistöð menntunar er skóli og bókasafn voru stofnuð síðla á 8. öld. Viðskipti efldust við aðra hluta Englands, en einnig við Frakkland, Niðurlönd og Rínarlönd.

Egill Skallagrímsson stendur frammi fyrir Eirík blóðöxi og Gunnhildi drottningu

Danalög

Árið 866 ruddust víkingar inn í landið. Víkingaher undir stjórn Ívars og Hálfdans, sona Ragnars loðbrókar, réðist á York 1. nóvember það ár. Þar var konungslaust í bili, svo þeir tóku borgina nær vandræðalaust. Tveir englaprinsar, sem höfðu barist um konungstignina, sameinuðu nú krafta sína og lögðu af stað gegn víkingum. Í orrustu 21. mars 867 féllu prinsarnir, en víkingar styrktu stöðu sína. Þeir stofnuðu eigið ríki, kallað Jórvík (síðar Danalög), sem var að mestu leyti stjórnað frá York. Ríkið var þó ekki sérlega langlíft, því 954 náði Játráður (Eadred) Englandskonungur að hrekja Eirík blóðöxi frá York og innlima Jórvík.

Ítarefni: Konungar í Jórvík

Síðmiðaldir

Gamla húsaröðin við The Shambles reis á 14. öld

Þegar Vilhjálmur sigursæli tók England 1066, hófst mótmælaalda í ýmsum borgum í norðurhluta Englands, einnig í York. Næstu árin fór Vilhjálmur því í herferðir norður og lagði heilu byggðarlögin í rúst. Grimmdarverk þessi gengu í sögubækurnar sem Grimmdarverk norðursins (Harrying of the North). York kom einnig illa út úr því, en Vilhjálmur hafði skipað jarl til að stjórna þar fyrir sig, sem síðar gekk til liðs við uppreisnarmenn. Eftir grimmdarverkin setti Vilhjálmur normannajarl í York, Alain Le Roux, sem kom skikkan á hlutina í héraðinu. Hann lét reisa tvo nýja kastala í York, einn sitthvoru megin við Ouse. Jarlarnir þar voru handgengir Englandskonungi næstu áratugina. York varð að mikilvægri verslunarborg. Jarlarnir buðu gyðinga velkoma þangað, enda klókir fjármálamenn. 1190 tók sig múgur manna saman í borginni og ofsóttu gyðinga grimmilega. Hinir síðarnefndu sóttu hæli í einum kastalanum. Múgurinn kveikti hins vegar í honum og brunnu þar allir gyðingar inni. Þeir fluttu aftur til York á næstu árum og voru ekki reknir endanlega burt fyrr en 1290 þegar öllum gyðingum í Englandi var gert að yfirgefa landið. York óx mikið á síðmiðöldum. Borgin hlaut varnarmúra og tugi nýrra kirkna. 12 þeirra standa enn í dag og eru 8 þeirra enn í notkun.

Borgarastríð

Guy Fawkes handtekin í púðursamsærinu. Fawkes fæddist og ólst upp í York, en hann var einn fárra kaþólikka sem héldu messur í leyni.

Á tímum Hinriks VIII á fyrri hluta 16. aldar var kaþólska kirkjan bönnuð í landinu. Þá voru allar kaþólskar innréttingar lagðar niður í York. Öll klaustur voru lokuð og kirkjunum breytt í anglískar kirkjur. Þó náði lítill kaþólskur söfnuður að lifa að þessa tíma, en kaþólikkar hittust í laumi. Einn þeirra var Guy Fawkes, sem síðar reyndi að sprengja upp þinghúsið í London 1605 í púðursamsærinu. Eftir missætti Karls I og þingsins í London 1642, flutti Karl til York og stjórnaði ríkinu þaðan í hálft ár. York er því ein af fáum borgum sem skarta þann heiður að hafa verið höfuðborg Englands. Þegar enska borgarastríðið hófst á sama ári stóð York með konungi. Tveimur árum síðar birtist þingherinn undir stjórn Lord Fairfax og settist um borgina. Umsátið hófst 22. apríl 1644 og stóð í rúma tvo mánuði. Þegar hjálparher á leið til York tapaði í orrustu á leiðinni (orrustan við Marsdon Moor), þótti sýnt að engin leið væri að bjarga borginni. Konungsinnar gáfust því upp og hófu að semja við herinn fyrir utan. Fairfax leyfði öllum hermönnum hliðhollir konungi að yfirgefa York í griðum 16. júlí. Eftir það hertók Fairfax borgina og gerði þingið hann að landstjóra þar. Það má segja honum til hróss að honum tókst að hemja her sinn, sem framdi engin ódæðisverk í borginni. Fólk og kirkjur var látið í friði og brátt komst lífið í borginni aftur í vanagang. Innan við tveimur áratugum síðar var York orðin þriðja stærsta borgin í Englandi, á eftir London og Norwich.

Nýrri tímar

Flóð í ánni Ouse

York óx hægt næstu aldir. Iðnbyltingin náði ekki að hafa eins mikil áhrif á borgina eins og nágrannaborgirnar Sheffield og Leeds, sem urðu að stórum iðnaðarborgum. Engin kol voru á nálægum svæðum. Áin Ouse grynnkaði og var ekki skipgeng, en borgin fékk járnbrautartengingu 1839. Stærstu vinnuveitendur voru járnbrautarfélagið og súkkulaðiverksmiðjan Rowntree‘s Cocoa Works (sem síðar gekk upp í Nestlé). York var þó mikið menningarsetur og margir auðugir menn settust þar að. Mannfjöldatölur frá 19. öld sýna að íbúafjölgun var ekki nema 10 þús manns að meðaltali hvern áratug. Hann var 30 þús 1821 og 90 þús 1901. Borgin var ekki skotmark Þjóðverja í heimstyrjöldinni síðari, en varð þó fyrir hörðum loftárásum 29. apríl 1942 sem hluti af herferð Þjóðverja sem kallast Baedeker Blitz. Bretar höfðu nokkru áður gert loftárásir á Lübeck og því ákváðu Þjóðverjar að eyðileggja nokkrar menningarborgir í Englandi til að hefna sín. Ásamt York urðu borgirnar Exeter, Bath, Norwich og Canterbury fyrir ásásum. Í York létust 92 manns. Miklar skemmdir urðu í miðborginni. Árið 1963 var háskóli stofnaður í borginni. Mikil flóð urðu í ánni Ouse árið 2000 en þá flæddi í 300 hús. Í dag einkennir mikil ferðamennska borgina. Hin sögulega miðborg var friðuð 1968, víkingasafnið opnaði 1984 og York var kjörin ferðamannaborg Evrópu fyrir 2007.

Viðburðir

York Mystery Plays er alþýðuleiksýning sem haldin er utandyra á fjögurra ára fresti. Leikhátíð þessi var haldin í York frá 14. öld til 1570 og svo endurvakin 1951. Í sýningunni koma fram hin ýmsu handverksgild sem hafa verið í borginni í gegnum aldirnar. Oftast er sýningin sett upp í rústum Maríuklaustursins, en einnig er farið um götur borgarinnar á skrautvögnum. Leikarar á sýningunni er áhugafólk. Breska leikkonan Judy Dench tók þátt í leikunum þegar hún var stúlka.

Íþróttir

Aðalknattspyrnufélag borgarinnar er York City, sem leikur í neðri deildum. Stærsti árangur félagsins er sigur í bikarkeppni neðri deilda 2012 og úrslit í sömu keppni 2009. Liðið státar sig einnig af því að hafa sigrað Manchester United 3-0 í deildarbikarleik 1996.

Í rúgbý eru fjögur lið frá York, þrjú áhugalið og eitt atvinnumannalið, York Wasps (eða vespurnar).

York Racecourse er heiti á veðreiðum í borginni, en þær eru með þeim bestu í norðurhluta Englands. Veðreiðarnar fóru fyrst fram 1731 og dregur að þúsundir manna hvaðanæfa að í dag. Ebor Festival heitir þriggja daga veðreiðahátíð sem fram fer árlega í ágúst.

Í York fór meistarakeppnin í snóker fram 2001/02, 2006/07, 2011/12 og 2012/13.

Vinabæir

York viðheldur vinabæjasamskiptum við eftirtaldar borgir:

Dijon í Frakklandi, síðan 1953 Münster í Þýskalandi, síðan 1957

Frægustu börn borgarinnar

Leikkonan Judy Dench er frá York

• (1570) Guy Fawkes, einn höfuðpauranna í púðursamsærinu
• (1787) William Etty, listmálari
• (1858) Henry Scott Tuke, listmálari
• (1934) Judy Dench, leikkona (M í James Bond myndunum)
• (1942) David Bradley, leikari (Argus Filch í Harry Potter myndunum)
• (1964) Mark Addy, leikari

Söfn

Nokkur þekkt söfn eru í York. Meðal þeirra eru:

• Víkingasafnið Jorvik Viking Centre
• Kaþólska safnið Bar Convent, en klaustrið starfaði í leyni á 16. og 17. öld
• Grasagarðurinn York Museum Gardens
• Járnbrautasafnið National Railway Museum
• Listasafnið York Art Gallery
• Dýflissusafnið York Dungeon
• Sögusafnið Yorkshire Museum
• Flugsafnið Yorkshire Air Museum

Byggingar og kennileiti

Dómkirkjan í York

• Dómkirkjan í York er næststærsta gotneska dómkirkjan Evrópu (á eftir dómkirkjunni í Köln). Elstu hlutar hennar eru frá 8. öld, en núverandi kirkja var vígð 1472. Í kirkjunni eru stærstu kirkjugluggar Englands, en þeir eru allt að 15 metra háir og heita Systurnar fimm.
• York Castle er kastalavirki borgarinnar. Það var reist 1068 af Vilhjálmi sigursæla eftir sigurinn í orrustunni við Hastings og notað af ýmsum konungum Englands allt til 1684, en þá varð sprenging í skotfærageymslu virkisins sem eyðilagði nær allt innviðið. 1935 voru nær allar rústir kastalans rifnar, en Clifford‘s Tower fékk að standa. Það er í dag eini vitnisburður um kastalann mikla.
• Micklegate Bar er helst þeirra borgarhliða gömlu borgarmúranna sem enn stendur. Það var reist á víkingatímanum og merkir Micklegate miklagata á fornnorsku (og íslensku). Það var til siðs að konungar notuðu þetta hlið til að fara inn í borgina. Þegar Ríkharður III reið inn 1388, snerti hann ríkissverðið og síðan hafa allir konungar gert slíkt hið sama þegar þeir riðu um hliðið. Á þessum tímum var einnig til siðs að höggva höfuðið af óvinum eða svikurum og hafa til sýnis í hliðinu. Í dag er hliðið safn.
• Maríuklaustrið var stofnað 1055 og helgað heilögum Ólafi. Vilhjálmur II endurstofnaði klaustrið 1088 og lagði sjálfur grunnsteininn að klausturkirkjunni sem í dag er horfin. 1271-94 var klaustrið endurgert og vígt heilagri Maríu. Það var stærsta og ríkasta klaustrið í norðurhluta Englands. Hinrik VIII lagði niður öll klaustur, einnig þetta, og síðan hefur það staðið autt og grotnað niður. Klaustrið er gjarnan notað fyrir alþýðuleiksýninguna York Mystery Plays.

• 
  Clifford's Tower er eini hlutinn sem eftir stendur af kastalanum mikla
• 
  Borgarhliðið Micklegate Bar
• 
  Rústir Maríukirkjunnar
• 
  Stígurinn Pope‘s Head Alley er aðeins 79 cm breiður

Heimildir

• Fyrirmynd greinarinnar var „York“ á ensku útgáfu Wikipedia. Sótt 19. mars 2013.