Prússland

Prússland (þýska Preußen, pólska Prusy, litháenska Prūsija, latína Borussia) var sögulegt ríki í Mið-Evrópu. Nafn sitt dregur Prússland af Borussi eða Prussi, baltneskri þjóð sem var skyld Litháum.

Prússland
Preußen
Fáni	Skjaldarmerki
Kjörorð: Gott mit uns (Þýska) Guð með okkur
Þjóðsöngur: Preussenlied
Höfuðborg	Königsberg (1525-1701) Berlín (1701-1806) Königsberg (1806) Berlín (1806-1947)
Opinbert tungumál	þýska
Stjórnarfar	Hertogadæmi (1525-1701) Konungsríki (1701-1918) Lýðveldi (1918-1933) Einræði (1933-1945)
Stofnun
• Hertogadæmið Prússland	10. apríl 1525
• Sameining við Brandenborg	27. ágúst 1618
• Konungsríkið Prússland	18. janúar 1701
• Norður-Þýska Ríkjasambandið	1. júlí 1867
• Stofnun Þýskalands	18. janúar 1871
• Fríríkið Prússland	9. nóvember 1918
• Afnám (raunlega)	30. janúar 1934
• Afnám (formlega)	25. febrúar 1947
Flatarmál  • Samtals	297.007 km²
Mannfjöldi  • Samtals (1939)  • Þéttleiki byggðar	41,9 milljónir 141,12/km²
Gjaldmiðill	Ríkisdalir (til 1750) Prússneskir dalir (1750-1857) Sambandsdalir (1857-1873) Þýska gullmarkið (1873-1914) Þýska markið (1914-1923) Ríkismarkið (1924-1947)

Prússland hófst sem hluti af þýsku riddarareglunni eftir að hún hafði útrýmt ættbálki baltneskra Prússa sem áttu aðsetur þar. Eftir mörg átök við Konungsríkið Pólland varð þýska riddarareglan að léni Póllands árið 1466. Hertogadæmið Prússland var stofnað árið 1525 úr leifum þýsku riddarareglunnar, þegar stórmeistarinn Albert af Brandenborg-Ansbach breytti Prússlandi í arfgengt hertogadæmi undir ætt Hohenzollern. Prússland varð konungsríki árið 1701 sem stóð til enda Fyrri heimsstyrjaldarinnar árið 1918. Seinna varð það fríríki undir stjórn forsætisráðherra.

Konungsríkið Prússland var uppleyst árið 1918 ásamt öðrum þýskum konungsríkjum sem voru lögð niður með þýsku byltingunni. Eftir valdarán Franz von Papen árið 1932 tapaði Prússland nánast öllu sjálfsforræði í Weimar-lýðveldinu. Árið 1935 var Prússland sundrað af nasistum sem hluti af endurskipulagningu ríkisins (Gaue). Þrátt fyrir það var Hermann Göring enn forsætisráðherra Prússlands og fáein prússnesk ráðuneyti voru enn starfandi. Prússland var formlega afnumið með yfirlýsingu bandamanna árið 1947.

Prússland hafði mikil áhrif á sögu Þýskalands. Stríð milli Prússlands og Frakklands varð þess valdandi að Þýska keisaradæmið var stofnað árið 1871. Af þeim sökum var Þýskaland stjórnað af konungi Prússlands þar til 1918. Prússland var stærsta ríki Þýska keisaradæmisins og annað stærsta ríki undir stjórn þjóðverja.

Skilgreiningar

Prússland hefur margar mismunandi (og oft andstæðar) merkingar:

• Land baltneskra Prússa sem er nú hluti af Suður-Litháen, rússnesku útlendunni Kaliníngrad og Norðaustur-Póllandi,
• ríki norrænna krossferðariddara á hámiðöldum,
• hluti af landi pólskra konunga sem kallað var Konungsríkið-Prússland,
• lén í Póllandi sem Hohenzollern-ættin ríkti yfir og var kallað Prússalén,
• allt Hohenzollern-ríkið, hvort sem er innan eða utan núverandi Þýskalands,
• sjálfstætt ríki sem náði yfir norðausturhluta Þýskalands og norðurhluta Póllands frá 17. öld fram til 1871,
• stærsta fylki Þýskalands frá 1871 til 1945.

Prússalén var lén pólska konungsdæmisins fram til 1660 og Konungsríkið-Prússland var hluti af Póllandi fram til 1772. Með vaxandi þýskri þjóðernishyggju á síðari hluta 18. og fyrri hluta 19. aldar fóru flestir þýskumælandi Prússar að líta á sig sem hluta af þýsku þjóðinni, oft með áherslu á það sem kallað var „prússnesk gildi“: frábært skipulag, fórnarlund og réttarríki.

Saga Prússlands

Þýska orðan

Aðalgrein: Ríki Þýsku riddaranna

Árið 1211 veitti Andrés 2. Ungverjakonungur Burzenland í Sjöborgalandi sem lén til Þýsku riddaraorðunnar, sem er þýsk orða krossfarariddara með höfuðstöðvar sínar í konungsríkinu Jerúsalem í Akkó. Árið 1225 rak hann þá úr landi og þeir fluttu starfsemi sína til Eystrasaltssvæðisins. Kónráð, pólski hertogi Masóvíu, hafði árangurslaust reynt að leggja undir sig hið heiðna Prússland í krossferðum árið 1219 og 1222. Árið 1226 bauð Konráð hertogi riddurunum að leggja undir sig prússnesku ættbálkana á landamærum sínum.

Í 60 ára baráttu gegn heiðnu prússum stofnaði orðan sjálfstætt ríki sem stjórnaði Prússlandi. Eftir að Sverðsbræður Líflands gengu til liðs við orðuna árið 1237 stjórnaði orðan einnig Líflandi (nú Lettland og Eistland). Um 1252 luku þeir landvinningum gegn nyrsta prússneska ættbálksins Skalvía ásamt Kúrlendingum í vestur Eystrasalti og reistu Memel-kastala sem þróaðist í helstu hafnarborgina Memel (Klaipėda). Melno-sáttmálinn skilgreindi endanlega landamæri Prússlands og aðliggjandi stórhertogadæmis Litháens árið 1422.

Á meðan á Ostsiedlung (þýsk austurþenslun) stóð var boðið landnemum, sem olli breytingum á þjóðernissamsetningu, tungumáli, menningu og lögum á austurlandamærum þýsku ríkjanna. Þar sem meirihluti þessara landnema voru Þjóðverjar varð lágþýska ríkjandi tungumálið.

Riddarar þýsku orðunar voru óæðri páfadæminu og keisaranum. Upphaflega náið samband þeirra við pólsku krúnuna versnaði eftir að þeir lögðu undir sig Pommerellen og Danzig (Gdańsk) árið 1308. Að lokum sigruðu Pólland og Litháen, sem voru bandamenn í gegnum Krewosambandið (1385), riddaraorðuna í orrustunni við Grunwald (Tannenberg) árið 1410.

Þrettán ára stríðið (1454–1466) hófst þegar Prússneska sambandið, bandalag hansaborga í vesturhluta Prússlands, gerði uppreisn gegn orðunni og óskaði eftir aðstoð frá pólska konunginum, Kasimír 4. Riddararnir voru neyddir til að viðurkenna fullveldi og greiða Kasimir 4. virðingu í seinni friði Thorn (1466), og misstu Vestur-Prússland (Prússalén) til Póllands í því ferli. Í kjölfar seinni friðarins í Thorn voru tvö prússnesk ríki stofnuð.

Á tímum klausturríkis riddaraorðunar fengu málaliðar frá hinu Heilaga rómverska ríki land frá orðuni og mynduðu smám saman nýja prússneska aðalsmenn, þaðan sem junkerar myndu þróast til að taka stórt hlutverk í hervæðingu Prússlands og síðar Þýskalands.

Hertogadæmið Prússland

Aðalgrein: Hertogadæmið Prússland

Þann 10. apríl 1525, eftir undirritun Krakásáttmálans, sem bindur opinberlega enda á pólsk-þýska stríðið (1519–1521), á aðaltorgi pólsku höfuðborgarinnar Kraká, sagði Albert 1. af sér stöðu sinni sem stórmeistari Þýsku riddaranna og hlaut titilinn „hertogi Prússlands“ frá Sigmundi 1. póllandskonungi. Sem tákn um léndóm fékk Albert staðal með prússneska skjaldarmerkinu frá pólska konunginum. Svarti prússneski örninn á fánanum var aukinn með bókstafnum „S“ (fyrir Sigismundus) og hafði kórónu sett um hálsinn sem tákn um undirgefni við Pólland. Albert 1., meðlimur kadettdeildar í Hohenzollern-ættini varð lúterskur mótmælandi og trúleysti prússnesku yfirráðasvæði reglunnar. Í fyrsta skipti komu þessi lönd í hendur Hohenzollern-ættarinnar, sem nú þegar réðu yfir markgreifadæminu Brandenborg síðan á 15. öld. Ennfremur, með afsal hans á reglunni, gat Albert nú gifst og búið til lögmæta erfingja.

Konungsríkið Prússland

Prússland eftir Vínarfundinn 1815

Krýning Vilhjálms I til keisara í Versölum 1871. Fyrir miðri mynd má sjá í Bismarck kanslara (í hvítum búningi).

Það gerðist árið 1701 að kjörfurstinn Friðrik III. sameinaði löndin í eitt konungsríki. Frá þeim tíma kallaðist það konungsríkið Prússland. Kjörfurstinn Friðrik III. varð þá Friðrik I., konungur Prússlands. En það var ekki fyrr en í tíð Friðriks Vilhjálms I. að Prússland varð stórveldi. Hann lagði af allt gjálífi sem faðir hans hafði stofnað til og var sparsamur mjög. Enn fremur dró hann saman mikinn her og var það hann öðrum fremur sem hóf Prússland upp sem herveldi. Friðrik Vilhjálmur tók þátt í Norðurlandaófriðnum mikla og vann lönd af Svíum við suðurströnd Eystrasalts (Pommern). Sonur hans, Friðrik II., var eflaust einn mesti konungur síns tíma. Hann tók þátt í 7 ára stríðinu, hertók Slésíu og átti þátt í skiptingu Póllands. Eftir hertökuna á Slésíu fékk hann viðurnefnið hinn mikli. Árið 1806 tók Friðrik Vilhjálmur III. þátt í orrustunum við Jena og við Auerstedt gegn Napóleon og tapaði þeim orrustum. Í kjölfarið hertók Napóleon Berlín til skamms tíma. Árið 1862 réð Vilhjálmur I. Otto von Bismarck sem kanslara ríkisins. Eftir þrjú snörp stríð við Frakka, Dani og Austurríkismenn varð Prússland keisaradæmi árið 1871.

Konungar Prússlands:

Konungur	Ár	Ath.
Friðrik I	1701-1713
Friðrik Vilhjálmur I	1713-1740
Friðrik II	1740-1786	Kallaður Friðrik mikli
Friðrik Vilhjálmur II	1786-1797
Friðrik Vilhjálmur III	1797-1840	Áttist við Napoleon
Friðrik Vilhjálmur IV	1840-1861
Vilhjálmur I	1861-1871	Réði Bismarck sem kanslara

Prússland eftir stofnun Keisaradæmisins

Prússland við lok heimstyrjaldarinnar fyrri 1918

Árið 1871 voru mörg þýsk ríki sameinuð í eitt keisaradæmi. Vilhjálmur I., konungur Prússlands, var krýndur keisari í Versölum í Frakklandi 18. janúar það ár. Vilhjálmur var eftir það bæði keisari Þýskalands og konungur Prússlands. Keisaradæmið varð þó skammlíft, stóð aðeins í 47 ár, og voru keisararnir aðeins þrír. Árið 1888 var kallað þrí-keisara-árið (Drei-Kaiser-Jahr), en þá ríktu allir þrír keisararnir, hver á eftir öðrum. Bismarck kanslari var rekinn árið 1890 og Vilhjálmur II. keisari stjórnaði ríkinu sjálfur eftir það. Hann neyddist til að segja af sér keisaradómi 1918 og fór í útlegð til Hollands.

Þrír konungar Prússlands ríktu sem keisarar Þýskalands:

Keisari	Ár	Ath.
Vilhjálmur I	1871-1888
Friðrik III	1888-1888	Lifði aðeins í tæpa fjóra mánuði sem keisari
Vilhjálmur II	1888-1918	Sagði af sér

Fríríkið Prússland

Eftir ósigur Þjóðverja í heimsstyrjöldinni fyrri 1918 var Weimar-lýðveldið stofnað. Höfuðborg þess ríkis var Berlín. Prússlandi var þá breytt í fríríki, sem var nokkurs konar lýðveldi innan lýðveldisins, svipað og nokkur önnur héruð í Þýskalandi. Nasistar lögðu þó fríríkið í raun niður árið 1934, en síðan gerðu bandamenn það formlega árið 1947. Síðan þá hefur notkun hugtaksins Prússland miðast við sögulega, landfræðilega og menningarlega merkingu þess.

Fánagallerí

Fáni	Ártal	Notkun
	1466-1772	Fáni Prússaléns
	1525-1657	Fáni Hertogadæmi Prússlands
	1701-1750	Ríkisfáni Konungsríkisins Prússlands
	1701-1935	Borgaralegur Fáni Prússlands
	1750-1801	Ríkisfáni Konungsríkisins Prússlands
	1801-1803	Ríkisfáni Konungsríkisins Prússlands
	1803-1892	Ríkisfáni Konungsríkisins Prússlands
	1816	Stríðsfáni Prússlands
	1871-1918	Konungsstaðal Konungs Prússlands
	1871-1892	Staðal Krónarprins Prússlands
	1823-1863	Kaupmannafáni Prússlands
	1863-1892	Kaupmannafáni Prússlands
	1892-1918	Ríkisfáni Konungsríkisins Prússlands
	1892-1918	Borgaramerki Prússlands
	1895-1918	Stríðsfáni Prússlands
	1918-1933	Fáni Fríríki Prússlands
	1933-1935	Þjónustufáni Fríríkisins Prússlands

Landafræði

Héruð

Prússneska ríkið var upphaflega skipt í tíu héruð. Prússneska ríkisstjórnin skipaði yfirmenn hvers héraðs sem kallast Oberpräsident (æðsti forseti). Oberpräsident var fulltrúi prússnesku ríkisstjórnarinnar í héraðinu og var upptekinn við að innleiða og hafa eftirlit með aðalréttindum prússnesku stjórnarinnar. Héruðum Prússlands var frekar skipt niður í stjórnsýsluumdæmi (Regierungsbezirke), háð yfirstjórninni. Varðandi sjálfstjórn var hvert hérað einnig með héraðsþing (Provinziallandtag), sem meðlimir voru kosnir í óbeinum kosningum af sýslumönnum og borgarfulltrúum í sveitasýslunum og sjálfstæðum borgum.

Fáni	Hérað	Ár stofnað	Ár afnumið	Höfuðstaður
	Austur-Prússland	1773 1878	1829 1945	Königsberg
	Brandenborg	1815	1945	Potsdam (1815-1827) Berlín (1827-1843) Potsdam (1843-1918) Charlottenburg (1918-1920) Berlín (1920-1945)
	Jülich-Kleve-Berg	1815	1822	Köln
	Neðri Rín	1815	1822	Koblenz
	Pommern	1815	1945	Stettin
	Posen	1848	1920	Posen
	Saxland	1816	1945	Magdeburg
	Slesía	1815 1938	1919 1941	Breslau
	Vestfalía	1815	1945	Münster
	Vestur-Prússland	1773 1878	1829 1920	Danzig

Árið 1822 var stofnað Rínarhéraðið sem varð til vegna sameiningu Neðri-Rínar og Jülich-Kleves-Berg héruðanna.

Fáni	Hérað	Ár stofnað	Ár afnumið	Höfuðstaður
	Rínarhéraðið	1822	1945	Koblenz

Árið 1829 varð héraðið Prússland til við sameiningu Austur-Prússlands og Vestur-Prússlands, sem stóð til 1878 þegar þau voru aftur aðskilin.

Fáni	Hérað	Ár stofnað	Ár afnumið	Höfuðstaður
	Héraðið Prússland	1829	1878	Koblenz

Árið 1850 var héraðið Hohenzollern í suður-Þýskalandi stofnað úr viðteknum furstadæmum Hohenzollern-Hechingen og Hohenzollern-Sigmaringen.

Fáni	Hérað	Ár stofnað	Ár afnumið	Höfuðstaður
	Hohenzollern	1850	1946	Sigmaringen

Árið 1866, í kjölfar stríðs Prússlands og Austurríkis, innlimaði Prússland nokkur þýsk ríki sem höfðu verið bandamenn Austurríkis og skipulagði þau ásamt áður hernumdum dönskum yfirráðasvæðum í þrjú ný héruð:

Fáni	Hérað	Ár stofnað	Ár afnumið	Höfuðstaður
	Hannover	1868	1946	Hannover
	Hesse-Nassau	1868	1918	Kassel
	Slésvík-Holtsetaland	1868	1946	Kiel

Árið 1881 var síðasta hérað konungsríkisins Prússlands stofnað þegar Berlín var aðskilið frá Brandenborg.

Fáni	Hérað	Ár stofnað	Ár afnumið	Höfuðstaður
	Berlín	1881	1945	Berlín

Árið 1918 eftir fyrri heimsstyrjöldina var þýska keisaradæmið leyst upp og Weimar-lýðveldið kom í stað þess. Eftirfarandi voru núverandi prússnesku héruð:

Fáni	Hérað	Ár stofnað	Ár afnumið	Höfuðstaður
	Austur-Prússland	1773 1878	1829 1945	Königsberg
	Berlín	1881	1945	Berlín
	Brandenborg	1815	1945	Potsdam (1815-1827) Berlín (1827-1843) Potsdam (1843-1918) Charlottenburg (1918-1920) Berlín (1920-1945)
	Hannover	1868	1946	Hannover
	Hesse-Nassau	1868	1918	Kassel
	Hohenzollern	1850	1946	Sigmaringen
	Pommern	1815	1945	Stettin
	Posen	1848	1920	Posen
	Rínarhéraðið	1822	1945	Koblenz
	Saxland	1816	1945	Magdeburg
	Slesía	1815 1938	1919 1941	Breslau
	Slésvík-Holtsetaland	1868	1946	Kiel
	Vestfalía	1815	1945	Münster
	Vestur-Prússland	1773 1878	1829 1920	Danzig

Héraðið Posen-Vestur-Prússland var stofnað árið 1922 úr hlutum héraðanna Posen og Vestur-Prússlands sem ekki höfðu verið framseldir til Póllands. Héraðið var afnumið árið 1938 þar sem landsvæði þess var aðallega innlimað í Pommern, og tvær útsköfanir í Brandenborg og Slesíu.

Fáni	Hérað	Ár stofnað	Ár afnumið	Höfuðstaður
	Posen-Vestur-Prússland	1922	1938	Schneidemühl

Eftir valdatöku nasista árið 1933 voru lög um endurreisn ríksins sett 30. janúar 1934. Með því var þýska ríkið formlega ekki lengur sambandsríki og stofnað miðstýrt ríki. Prússland og héruð þess héldu formlega áfram að vera til, en Landtag ríkisins og héraðsþing voru afnumin og stjórnarfarið var sett undir beina stjórn Reichsstatthalter (ríkisstjóra). Eftirfarandi er yfirlit yfir prússnesku héruðinn á milli 1919 og 1938:

Fáni	Hérað	Ár stofnað	Ár afnumið	Höfuðstaður
	Austur-Prússland	1773 1878	1829 1945	Königsberg
	Berlín	1881	1945	Berlín
	Brandenborg	1815	1945	Potsdam (1815-1827) Berlín (1827-1843) Potsdam (1843-1918) Charlottenburg (1918-1920) Berlín (1920-1945)
	Efri-Slesía	1919 1941	1938 1945	Oppeln
	Hannover	1868	1946	Hannover
	Hesse-Nassau	1868	1918	Kassel
	Hohenzollern	1850	1946	Sigmaringen
	Neðri-Slesía	1919 1941	1938 1945	Breslau
	Pommern	1815	1945	Stettin
	Posen-Vestur-Prússland	1922	1938	Schneidemühl
	Rínarhéraðið	1822	1945	Koblenz
	Saxland	1816	1945	Magdeburg
	Slésvík-Holtsetaland	1868	1946	Kiel
	Vestfalía	1815	1945	Münster

Árið 1938 varð héraðið Slesía til aftur við sameiningu Neðri Slesíu og Efri Slesíu, sem stóð til 1941 þegar þau voru aftur aðskilin.

Fáni	Hérað	Ár stofnað	Ár afnumið	Höfuðstaður
	Slesía	1815 1938	1919 1941	Breslau

Heimildir

• Matz, Klaus-Jürgen. Wer regierte wann? Dtv. 1980.
• Fyrirmynd greinarinnar var „Preussen“ á þýsku útgáfu Wikipedia. Sótt febrúar 2010.