Prússland (þýska Preußen, pólska Prusy, litháenska Prūsija, latína Borussia) var sögulegt ríki í Mið-Evrópu. Nafn sitt dregur Prússland af Borussi eða Prussi, baltneskri þjóð sem var skyld Litáum. Á 13. öld útrýmdi þýska riddarareglan þessari þjóð og stofnaði ríki á landsvæðum þeirra. Árið 1466 varð ríki þýsku riddarareglunnar að fylgiríki konungsríkisins Póllands.

Prússland
Preußen
Fáni Prússlands Skjaldarmerki Prússlands
Fáni Skjaldarmerki
Kjörorð:
Gott mit uns (Þýska)
Guð með okkur
Þjóðsöngur:
Preussenlied
Staðsetning Prússlands
Höfuðborg Königsberg (1525-1701)
Berlín (1701-1806)
Königsberg (1806)
Berlín (1806-1947)
Opinbert tungumál þýska
Stjórnarfar Hertogadæmi (1525-1701)
Konungsríki (1701-1918)
Lýðveldi (1918-1933)
Einræði (1933-1945)
Stofnun
 • Hertogadæmið Prússland 10. apríl 1525 
 • Sameining við Brandenborg 27. ágúst 1618 
 • Konungsríkið Prússland 18. janúar 1701 
 • Norður-Þýska Ríkjasambandið 1. júlí 1867 
 • Stofnun Þýskalands 18. janúar 1871 
 • Fríríkið Prússland 9. nóvember 1918 
 • Lagt niður (raunlega) 30. janúar 1934 
 • Lagt niður (formlega) 25. febrúar 1947 
Flatarmál
 • Samtals

297.007 km²
Mannfjöldi
 • Samtals (1939)
 • Þéttleiki byggðar

41,9 milljónir
141,12/km²
Gjaldmiðill Ríkisdalir (til 1750)

Prússneskir dalir (1750-1857)
Sambandsdalir (1857-1873)
Þýska gullmarkið (1873-1914)
Þýska markið (1914-1923)
Ríkismarkið (1924-1947)

Siðaskiptin 1525 höfðu stórfelld áhrif á Prússland. Mótmælendatrú var tekin upp og Albrecht von Brandenburg-Ansbach, stórmeistari þýsku riddareglunnar, breytti ríki þeirra í arfgengt hertogadæmi undir stjórn Hohenzollern-ættarinnar. Prússland varð konungsríki árið 1701 sem stóð til enda fyrri heimsstyrjaldarinnar árið 1918. Því næst varð það fríríki undir stjórn forsætisráðherra.

Konungsríkið Prússland var lagt niður árið 1918 ásamt öðrum þýskum konungsríkjum sem voru lögð niður með þýsku byltingunni. Eftir valdarán Franz von Papen árið 1932 tapaði Prússland nánast öllu sjálfsforræði í Weimar-lýðveldinu. Árið 1935 var Prússland sundrað af nasistum sem hluti af endurskipulagningu ríkisins (Gaue). Þrátt fyrir það var Hermann Göring enn forsætisráðherra Prússlands og fáein prússnesk ráðuneyti voru enn starfandi. Prússland var formlega afnumið með yfirlýsingu bandamanna árið 1947.

Prússland hafði mikil áhrif á sögu Þýskalands. Stríð milli Prússlands og Frakklands varð þess valdandi að Þýska keisaradæmið var stofnað árið 1871. Af þeim sökum var Þýskaland stjórnað af konungi Prússlands þar til 1918. Prússland var stærsta ríki Þýska keisaradæmisins og annað stærsta ríki undir stjórn þjóðverja.

Skilgreiningar

breyta

Prússland hefur margar mismunandi (og oft andstæðar) merkingar:

Prússalén var lén pólska konungsdæmisins fram til 1660 og Konungsríkið-Prússland var hluti af Póllandi fram til 1772. Með vaxandi þýskri þjóðernishyggju á síðari hluta 18. og fyrri hluta 19. aldar fóru flestir þýskumælandi Prússar að líta á sig sem hluta af þýsku þjóðinni, oft með áherslu á það sem kallað var „prússnesk gildi“: frábært skipulag, fórnarlund og réttarríki.

Saga Prússlands

breyta

Þýska orðan

breyta

Árið 1211 veitti Andrés 2. Ungverjakonungur Burzenland í Sjöborgalandi sem lén til Þýsku riddaraorðunnar, sem er þýsk orða krossfarariddara með höfuðstöðvar sínar í konungsríkinu Jerúsalem í Akkó. Árið 1225 rak hann þá úr landi og þeir fluttu starfsemi sína til Eystrasaltssvæðisins. Kónráð, pólski hertogi Masóvíu, hafði árangurslaust reynt að leggja undir sig hið heiðna Prússland í krossferðum árið 1219 og 1222. Árið 1226 bauð Konráð hertogi riddurunum að leggja undir sig prússnesku ættbálkana á landamærum sínum.

Í 60 ára baráttu gegn heiðnu prússum stofnaði orðan sjálfstætt ríki sem stjórnaði Prússlandi. Eftir að Sverðsbræður Líflands gengu til liðs við orðuna árið 1237 stjórnaði orðan einnig Líflandi (nú Lettland og Eistland). Um 1252 luku þeir landvinningum gegn nyrsta prússneska ættbálksins Skalvía ásamt Kúrlendingum í vestur Eystrasalti og reistu Memel-kastala sem þróaðist í helstu hafnarborgina Memel (Klaipėda). Melno-sáttmálinn skilgreindi endanlega landamæri Prússlands og aðliggjandi stórhertogadæmis Litháens árið 1422.

Á meðan á Ostsiedlung (þýsk austurþenslun) stóð var boðið landnemum, sem olli breytingum á þjóðernissamsetningu, tungumáli, menningu og lögum á austurlandamærum þýsku ríkjanna. Þar sem meirihluti þessara landnema voru Þjóðverjar varð lágþýska ríkjandi tungumálið.

Riddarar þýsku orðunar voru óæðri páfadæminu og keisaranum. Upphaflega náið samband þeirra við pólsku krúnuna versnaði eftir að þeir lögðu undir sig Pommerellen og Danzig (Gdańsk) árið 1308. Að lokum sigruðu Pólland og Litháen, sem voru bandamenn í gegnum Krewosambandið (1385), riddaraorðuna í orrustunni við Grunwald (Tannenberg) árið 1410.

Þrettán ára stríðið (1454–1466) hófst þegar Prússneska sambandið, bandalag hansaborga í vesturhluta Prússlands, gerði uppreisn gegn orðunni og óskaði eftir aðstoð frá pólska konunginum, Kasimír 4. Riddararnir voru neyddir til að viðurkenna fullveldi og greiða Kasimir 4. virðingu í seinni friði Thorn (1466), og misstu Vestur-Prússland (Prússalén) til Póllands í því ferli. Í kjölfar seinni friðarins í Thorn voru tvö prússnesk ríki stofnuð.

Á tímum klausturríkis riddaraorðunar fengu málaliðar frá hinu Heilaga rómverska ríki land frá orðuni og mynduðu smám saman nýja prússneska aðalsmenn, þaðan sem junkerar myndu þróast til að taka stórt hlutverk í hervæðingu Prússlands og síðar Þýskalands.

Hertogadæmið Prússland

breyta

Þann 10. apríl 1525, eftir undirritun Krakásáttmálans, sem bindur opinberlega enda á pólsk-þýska stríðið (1519–1521), á aðaltorgi pólsku höfuðborgarinnar Kraká, sagði Albert 1. af sér stöðu sinni sem stórmeistari Þýsku riddaranna og hlaut titilinn „hertogi Prússlands“ frá Sigmundi 1. póllandskonungi. Sem tákn um léndóm fékk Albert staðal með prússneska skjaldarmerkinu frá pólska konunginum. Svarti prússneski örninn á fánanum var aukinn með bókstafnum „S“ (fyrir Sigismundus) og hafði kórónu sett um hálsinn sem tákn um undirgefni við Pólland. Albert 1., meðlimur kadettdeildar í Hohenzollern-ættini varð lúterskur mótmælandi og trúleysti prússnesku yfirráðasvæði reglunnar. Í fyrsta skipti komu þessi lönd í hendur Hohenzollern-ættarinnar, sem nú þegar réðu yfir markgreifadæminu Brandenborg síðan á 15. öld. Ennfremur, með afsal hans á reglunni, gat Albert nú gifst og búið til lögmæta erfingja.

Konungsríkið Prússland

breyta
 
Prússland eftir Vínarfundinn 1815
 
Krýning Vilhjálms I til keisara í Versölum 1871. Fyrir miðri mynd má sjá í Bismarck kanslara (í hvítum búningi).

Það gerðist árið 1701 að kjörfurstinn Friðrik III. sameinaði löndin í eitt konungsríki. Frá þeim tíma kallaðist það konungsríkið Prússland. Kjörfurstinn Friðrik III. varð þá Friðrik I., konungur Prússlands. En það var ekki fyrr en í tíð Friðriks Vilhjálms I. að Prússland varð stórveldi. Hann lagði af allt gjálífi sem faðir hans hafði stofnað til og var sparsamur mjög. Enn fremur dró hann saman mikinn her og var það hann öðrum fremur sem hóf Prússland upp sem herveldi. Friðrik Vilhjálmur tók þátt í Norðurlandaófriðnum mikla og vann lönd af Svíum við suðurströnd Eystrasalts (Pommern). Sonur hans, Friðrik II., var eflaust einn mesti konungur síns tíma. Hann tók þátt í 7 ára stríðinu, hertók Slésíu og átti þátt í skiptingu Póllands. Eftir hertökuna á Slésíu fékk hann viðurnefnið hinn mikli. Árið 1806 tók Friðrik Vilhjálmur III. þátt í orrustunum við Jena og við Auerstedt gegn Napóleon og tapaði þeim orrustum. Í kjölfarið hertók Napóleon Berlín til skamms tíma. Árið 1862 réð Vilhjálmur I. Otto von Bismarck sem kanslara ríkisins. Eftir þrjú snörp stríð við Frakka, Dani og Austurríkismenn varð Prússland keisaradæmi árið 1871.

Konungar Prússlands:

Konungur Ár Ath.
Friðrik I 1701-1713
Friðrik Vilhjálmur I 1713-1740
Friðrik II 1740-1786 Kallaður Friðrik mikli
Friðrik Vilhjálmur II 1786-1797
Friðrik Vilhjálmur III 1797-1840 Áttist við Napoleon
Friðrik Vilhjálmur IV 1840-1861
Vilhjálmur I 1861-1871 Réði Bismarck sem kanslara

Prússland eftir stofnun Keisaradæmisins

breyta
 
Prússland við lok heimstyrjaldarinnar fyrri 1918

Árið 1871 voru mörg þýsk ríki sameinuð í eitt keisaradæmi. Vilhjálmur I., konungur Prússlands, var krýndur keisari í Versölum í Frakklandi 18. janúar það ár. Vilhjálmur var eftir það bæði keisari Þýskalands og konungur Prússlands. Keisaradæmið varð þó skammlíft, stóð aðeins í 47 ár, og voru keisararnir aðeins þrír. Árið 1888 var kallað þrí-keisara-árið (Drei-Kaiser-Jahr), en þá ríktu allir þrír keisararnir, hver á eftir öðrum. Bismarck kanslari var rekinn árið 1890 og Vilhjálmur II. keisari stjórnaði ríkinu sjálfur eftir það. Hann neyddist til að segja af sér keisaradómi 1918 og fór í útlegð til Hollands.

Þrír konungar Prússlands ríktu sem keisarar Þýskalands:

Keisari Ár Ath.
Vilhjálmur I 1871-1888
Friðrik III 1888-1888 Lifði aðeins í tæpa fjóra mánuði sem keisari
Vilhjálmur II 1888-1918 Sagði af sér

Fríríkið Prússland

breyta

Eftir ósigur Þjóðverja í heimsstyrjöldinni fyrri 1918 var Weimar-lýðveldið stofnað. Höfuðborg þess ríkis var Berlín. Prússlandi var þá breytt í fríríki, sem var nokkurs konar lýðveldi innan lýðveldisins, svipað og nokkur önnur héruð í Þýskalandi. Nasistar lögðu þó fríríkið í raun niður árið 1934, en síðan gerðu bandamenn það formlega árið 1947. Síðan þá hefur notkun hugtaksins Prússland miðast við sögulega, landfræðilega og menningarlega merkingu þess.

Fánagallerí

breyta
Fáni Ártal Notkun
  1466-1772 Fáni Prússaléns
  1525-1657 Fáni Hertogadæmi Prússlands
  1701-1750 Ríkisfáni Konungsríkisins Prússlands
  1701-1935 Borgaralegur Fáni Prússlands
  1750-1801 Ríkisfáni Konungsríkisins Prússlands
  1801-1803 Ríkisfáni Konungsríkisins Prússlands
  1803-1892 Ríkisfáni Konungsríkisins Prússlands
  1816 Stríðsfáni Prússlands
  1871-1918 Konungsstaðal Konungs Prússlands
  1871-1892 Staðal Krónarprins Prússlands
  1823-1863 Kaupmannafáni Prússlands
  1863-1892 Kaupmannafáni Prússlands
  1892-1918 Ríkisfáni Konungsríkisins Prússlands
  1892-1918 Borgaramerki Prússlands
  1895-1918 Stríðsfáni Prússlands
  1918-1933 Fáni Fríríki Prússlands
  1933-1935 Þjónustufáni Fríríkisins Prússlands

Landafræði

breyta

Héruð

breyta

Prússneska ríkið var upphaflega skipt í tíu héruð. Prússneska ríkisstjórnin skipaði yfirmenn hvers héraðs sem kallast Oberpräsident (æðsti forseti). Oberpräsident var fulltrúi prússnesku ríkisstjórnarinnar í héraðinu og var upptekinn við að innleiða og hafa eftirlit með aðalréttindum prússnesku stjórnarinnar. Héruðum Prússlands var frekar skipt niður í stjórnsýsluumdæmi (Regierungsbezirke), háð yfirstjórninni. Varðandi sjálfstjórn var hvert hérað einnig með héraðsþing (Provinziallandtag), sem meðlimir voru kosnir í óbeinum kosningum af sýslumönnum og borgarfulltrúum í sveitasýslunum og sjálfstæðum borgum.

Fáni Hérað Ár stofnað Ár afnumið Höfuðstaður
 
Austur-Prússland 1773
1878
1829
1945
Königsberg
 
Brandenborg 1815 1945 Potsdam (1815-1827)
Berlín (1827-1843)
Potsdam (1843-1918)
Charlottenburg (1918-1920)
Berlín (1920-1945)
 
Jülich-Kleve-Berg 1815 1822 Köln
 
Neðri Rín 1815 1822 Koblenz
 
Pommern 1815 1945 Stettin
 
Posen 1848 1920 Posen
 
Saxland 1816 1945 Magdeburg
 
Slesía 1815
1938
1919
1941
Breslau
 
Vestfalía 1815 1945 Münster
 
Vestur-Prússland 1773
1878
1829
1920
Danzig

Árið 1822 var stofnað Rínarhéraðið sem varð til vegna sameiningu Neðri-Rínar og Jülich-Kleves-Berg héruðanna.

Fáni Hérað Ár stofnað Ár afnumið Höfuðstaður
 
Rínarhéraðið 1822 1945 Koblenz

Árið 1829 varð héraðið Prússland til við sameiningu Austur-Prússlands og Vestur-Prússlands, sem stóð til 1878 þegar þau voru aftur aðskilin.

Fáni Hérað Ár stofnað Ár afnumið Höfuðstaður
 
Héraðið Prússland 1829 1878 Koblenz

Árið 1850 var héraðið Hohenzollern í suður-Þýskalandi stofnað úr viðteknum furstadæmum Hohenzollern-Hechingen og Hohenzollern-Sigmaringen.

Fáni Hérað Ár stofnað Ár afnumið Höfuðstaður
 
Hohenzollern 1850 1946 Sigmaringen

Árið 1866, í kjölfar stríðs Prússlands og Austurríkis, innlimaði Prússland nokkur þýsk ríki sem höfðu verið bandamenn Austurríkis og skipulagði þau ásamt áður hernumdum dönskum yfirráðasvæðum í þrjú ný héruð:

Fáni Hérað Ár stofnað Ár afnumið Höfuðstaður
 
Hannover 1868 1946 Hannover
 
Hesse-Nassau 1868 1918 Kassel
 
Slésvík-Holtsetaland 1868 1946 Kiel

Árið 1881 var síðasta hérað konungsríkisins Prússlands stofnað þegar Berlín var aðskilið frá Brandenborg.

Fáni Hérað Ár stofnað Ár afnumið Höfuðstaður
 
Berlín 1881 1945 Berlín

Árið 1918 eftir fyrri heimsstyrjöldina var þýska keisaradæmið leyst upp og Weimar-lýðveldið kom í stað þess. Eftirfarandi voru núverandi prússnesku héruð:

Fáni Hérað Ár stofnað Ár afnumið Höfuðstaður
 
Austur-Prússland 1773
1878
1829
1945
Königsberg
 
Berlín 1881 1945 Berlín
 
Brandenborg 1815 1945 Potsdam (1815-1827)
Berlín (1827-1843)
Potsdam (1843-1918)
Charlottenburg (1918-1920)
Berlín (1920-1945)
 
Hannover 1868 1946 Hannover
 
Hesse-Nassau 1868 1918 Kassel
 
Hohenzollern 1850 1946 Sigmaringen
 
Pommern 1815 1945 Stettin
 
Posen 1848 1920 Posen
 
Rínarhéraðið 1822 1945 Koblenz
 
Saxland 1816 1945 Magdeburg
 
Slesía 1815
1938
1919
1941
Breslau
 
Slésvík-Holtsetaland 1868 1946 Kiel
 
Vestfalía 1815 1945 Münster
 
Vestur-Prússland 1773
1878
1829
1920
Danzig

Héraðið Posen-Vestur-Prússland var stofnað árið 1922 úr hlutum héraðanna Posen og Vestur-Prússlands sem ekki höfðu verið framseldir til Póllands. Héraðið var afnumið árið 1938 þar sem landsvæði þess var aðallega innlimað í Pommern, og tvær útsköfanir í Brandenborg og Slesíu.

Fáni Hérað Ár stofnað Ár afnumið Höfuðstaður
 
Posen-Vestur-Prússland 1922 1938 Schneidemühl

Eftir valdatöku nasista árið 1933 voru lög um endurreisn ríksins sett 30. janúar 1934. Með því var þýska ríkið formlega ekki lengur sambandsríki og stofnað miðstýrt ríki. Prússland og héruð þess héldu formlega áfram að vera til, en Landtag ríkisins og héraðsþing voru afnumin og stjórnarfarið var sett undir beina stjórn Reichsstatthalter (ríkisstjóra). Eftirfarandi er yfirlit yfir prússnesku héruðinn á milli 1919 og 1938:

Fáni Hérað Ár stofnað Ár afnumið Höfuðstaður
 
Austur-Prússland 1773
1878
1829
1945
Königsberg
 
Berlín 1881 1945 Berlín
 
Brandenborg 1815 1945 Potsdam (1815-1827)
Berlín (1827-1843)
Potsdam (1843-1918)
Charlottenburg (1918-1920)
Berlín (1920-1945)
 
Efri-Slesía 1919
1941
1938
1945
Oppeln
 
Hannover 1868 1946 Hannover
 
Hesse-Nassau 1868 1918 Kassel
 
Hohenzollern 1850 1946 Sigmaringen
 
Neðri-Slesía 1919
1941
1938
1945
Breslau
 
Pommern 1815 1945 Stettin
 
Posen-Vestur-Prússland 1922 1938 Schneidemühl
 
Rínarhéraðið 1822 1945 Koblenz
 
Saxland 1816 1945 Magdeburg
 
Slésvík-Holtsetaland 1868 1946 Kiel
 
Vestfalía 1815 1945 Münster

Árið 1938 varð héraðið Slesía til aftur við sameiningu Neðri Slesíu og Efri Slesíu, sem stóð til 1941 þegar þau voru aftur aðskilin.

Fáni Hérað Ár stofnað Ár afnumið Höfuðstaður
 
Slesía 1815
1938
1919
1941
Breslau

Heimildir

breyta
  • Matz, Klaus-Jürgen. Wer regierte wann? Dtv. 1980.
  • Fyrirmynd greinarinnar var „Preussen“ á þýsku útgáfu Wikipedia. Sótt febrúar 2010.