Wikipedia

Prússland

Þessi grein þarfnast yfirlestrar, hér gæti þurft að laga málfar, stafsetningu, og/eða framsetningu.
Þú getur hjálpað til og lagfært greinina. Gott er að hafa handbókina til hliðsjónar.

Prússland (þýska Preußen, pólska Prusy, litháenska Prūsija, latína Borussia) var áður fyrr landsvæði, hertogadæmi og konungsríki fyrir sunnan Eystrasalt.

Prússland
Preußen
Fáni Prússlands Skjaldarmerki Prússlands
Fáni Skjaldarmerki
Kjörorð:
Gott mit uns (Þýska)
Guð með okkur
Þjóðsöngur:
Preussenlied
Staðsetning Prússlands
Höfuðborg Königsberg (1525-1701)
Berlín (1701-1806)
Königsberg (1806)
Berlín (1806-1947)
Opinbert tungumál þýska
Stjórnarfar Hertogadæmi (1525-1701)
Konungsríki (1701-1918)
Lýðveldi (1918-1933)
Einræði (1933-1945)
Stofnun
 - Hertogadæmið Prússland 10. apríl 1525 
 - Sameining við Brandenborg 27. ágúst 1618 
 - Konungsríkið Prússland 18. janúar 1701 
 - Norður-Þýska Ríkjasambandið 1. júlí 1867 
 - Stofnun Þýskalands 18. janúar 1871 
 - Fríríkið Prússland 9. nóvember 1918 
 - Afnám (raunlega) 30. janúar 1934 
 - Afnám (formlega) 25. febrúar 1947 
Flatarmál
 - Samtals
297.007 km²
Mannfjöldi
 - Samtals (1939)
 - Þéttleiki byggðar
41,9 milljónir
141,12/km²
Gjaldmiðill Ríkisdalir (til 1750)

Prússneskir dalir (1750-1857)
Sambandsdalir (1857-1873)
Þýska gullmarkið (1873-1914)
Þýska markið (1914-1923)
Ríkismarkið (1924-1947)

SkilgreiningarBreyta

Prússland hefur margar mismunandi (og oft andstæðar) merkingar:

Nafn sitt dregur Prússland af Borussi eða Prussi, baltneskri þjóð sem var skyld Litháum. Prússalén var lén pólska konungsdæmisins fram til 1660 og Konungs-Prússland var hluti af Póllandi fram til 1772. Með vaxandi þýskri þjóðernishyggju á síðari hluta 18. og fyrri hluta 19. aldar fóru flestir þýskumælandi Prússar að líta á sig sem hluta af þýsku þjóðinni, oft með áherslu á það sem kallað var „prússnesk gildi“: frábært skipulag, fórnarlund og réttarríki.

Saga PrússlandsBreyta

LandnámBreyta

Prússland var upphaflega nafn á heiðnum ættbálki í suður Eystrasalti. Skjalfestar heimildir um þennan ættbálk eru ekki til. Prússnesku löndin voru nýlendulögð af Teutonic riddarareglunni. Ríkið sem var stofnað af riddarareglunni varð því þekkt sem Prússland (nefnt eftir ættbálkinum) og landnemar þess kölluðu sig Prússa. Riddararnir útrýmdu slavnesku Prússunum sem bjuggu þar. Það gerðu þeir til þess að kristna landið, og þeir töldu að slavnesku Prússarnir væru villimenn.

BrandenborgBreyta

Í upphafi Prússlands var aðeins Brandenborg, sirka 40.000km² landsvæði í vestur Þýskalandi. Þetta var meginland þess sem við þekkjum í dag sem Prússland. Árið 1417 keypti Frederick Hohenzollern, borgargrafi í Nürnberg, Brandenborg frá Sigismundi keisara fyrir 400.000 ungversk gullgildi. Þar að meðal keypti hann líka virðingu, vegna þess að Brandenborg var eitt af sjö kjörfurstum Heilaga rómverska ríkisins. Því fékk hann nýjan titil, kjörfurstinn í Brandenborg. Aðeins þessir sjö kjörfurstar fengu að kjósa um hver yrði næsti keisari Heilaga rómverska ríkisins. [1]

Sameining Brandenborgar og PrússlandsBreyta

Konungur Póllands var lénsherra hertogadæmisins Prússlands, sem á þeim tíma var stjórnað af hertoganum Albrecht von Hohenzollern sem var frændi kjörfursta Brandenborgar. Joachim II, kjörfursti Brandeborgar giftist Hedwig prinsessu Póllands árið 1535. Það gerði hann m.a. til að erfa Prússland. Joachim tókst að fá tvo syni sína nefnda sem aukaerfinga hertogadæmisins. Fjórum árum seinna dó Albrecht, og þetta opnaði möguleika á að Brandenborg yrði arftaki hertogadæmisins. En þó aðeins ef hinn nýi hertogi, hinn sextán ára gamli Albert Frederick, myndi deyja án karlkyns erfingja. Fimmtíu árum seinna, árið 1618 dó hann og átti tvær dætur en enga syni. Þann 27. ágúst 1618 sameinuðust markgreifadæmið Brandenborg og hertogadæmið Prússland í orði, en það var ekki fyrr en 1657 sem Friðriki Vilhjálmi (kallaður hinn mikli kjörfursti) tókst að gera hertogadæmið Prússland að sjálfstæðu héraði. Þannig markaði hann leiðina að varanlegri sameiningu Brandenborgar og Prússlands. [2]

 
Landamæri Brandenborg-Prússlands

Þrjátíu ára stríðiðBreyta

 
Mynd af Georg Wilhelm eftir Mathias Czwiczek, ca. 1635

SamhengiBreyta

Þrjátíu ára stríðið var röð styrjalda sem gerðist aðallega vegna uppreisnar mótmælendatrúar fólks í Bæheimi. Það var óánægt með keisara Ferdinand 2. vegna stefnu hans gegn mótmælendum.

StríðiðBreyta

Brandenborg hafði hvorki fjárhagslega né hernaðarlega burði til að verja landsvæði sitt og fylgdi því hlutleysisstefnu í byrjun stríðsins. Kjörfurstinn var að reyna að koma í veg fyrir að danski herforinginn Mansfeld réðist á Altmark og Prignitz þannig að hann réð 3.000 hermenn til að berjast fyrir sig. Þessi áætlun mistókst og hersveitir Mansfelds sigruðu. Stutt en mjög grimmt danskt hernám fylgdi í kjölfarið. Í ágúst 1626 unnu kaþólikkar orrustuna við Lutter undir stjórn Tilly greifa sem lét Danina hörfa og þeir skildu eftir slóð eyðileggingar í kjölfarið. Hersveitir kaþólikka eltu og eyðilögðu allt sem að danirnir höfðu ekki nú þegar eyðilagt.

Á meðan allt þetta var í fullum gangi lenti Gústaf 2. Adólf svíakonungur í hertogadæminu Prússlandi til að loka landsvæðinu frá sjónum og setja hermennina sína þar í nýju herstöðinni hans gegn Póllandi.

Georg Wilhelm hafði engan annan kost en að ganga til liðs við kaþólikka með því að skrifa undir Königsbergssáttmálan. Með því hætti hann hlutleysisstefnu sinni. Vert er að athuga að það þýddi ekki að ástandið batnaði í Brandenborg. Seint á 1620 virtust kaþólsku öflin ná hátindi sínum. Árið 1629 gaf Ferdinand keisari út endurheimtunartilskipunina og endurheimti allar kirkjulegar byggingar sem kaþólikkar höfðu átt árið 1552. Þetta hafði hörmulegar afleiðingar fyrir Brandenborg þar sem margar þessara bygginga höfðu komist undir stjórn mótmælenda.

Brandenborg skipti um lið þegar Svíþjóð dróst inn í stríðið. Sænski konungurinn átti enga bandamenn innan Heilaga rómverska ríkisins og taldi að mágur hans, Georg Wilhelm, væri tilvalinn. En kjörfurstinn var hikandi því hann var að reyna að viðhalda einhvers konar hlutleysi, þótt að hann var í raun í bandalagi kaþólikka. En svo lentu sænskar hersveitir í átökum við kaþólska hersveit yfir Neumark og ráku kaþólikka á braut. Eftir þann sterka sigur krafðist sænski konungurinn bandalags við Brandenborg. Þó að kjörfurstinn hafi mótmælt, færði sænski konungurinn hersveitirnar sínar í átt að Berlín. Það hræddi kjörfurstan og hann hafði engan annan kost en að ganga til liðs með Svíum þann júní 1631.

Ári síðar breyttust valdahlutföllinn í stríðinu. Þann 6. nóvember 1632 lést Gústaf 2. Adólf í orrustunni við Lützen. Eftir að Svíar urðu fyrir enn einum harkalegum ósigri í orrustunni við Nördlingen, 2 árum síðar ákvað Ferdinand keisari að reyna að fá kjörfurstan til að skrifa undir friðarsáttmála. Sá friðarsáttmáli kallaðist Friðurinn í Prag og hann bauð upp á sakaruppgjöf, en ekki umburðarlyndi fyrir kalvínisma.

Brandenborg dróst ekki inn í stríðið fyrr en 1635. Þá ákvað kjörfurstinn að ganga aftur til liðs við kaþólikka ásamt Saxlandi, Bæjaralandi og nokkrum öðrum þýskum ríkjum. Þetta gerði hann því að honum var lofað Pommern eftir stríðið og að vera gefin titilinn Generalissimus. Þann 4. október 1636 í orrustunni við Wittstock sigruðu Svíar saxneskan her og urðu aftur völdugasta ríki svæðisins.

Til að draga saman síðustu árinn:

  • Kjörfurstinn reyndi að reka Svía úr landsvæðunum sínum.
  • Kjörfurstinn mistókst að fá Pommern.
  • Allir aðilar sem tóku þátt í stríðinu stálu af Brandenborg. Jafnvel málaliðar kjörfurstans, því að hann gat ekki borgað þeim.

Svíar réðust inn í Brandenborg árið 1637 og kjörfurstinn neyddist til að flýja til hertogadæmisins Prússlands. Hann settist að í Königsberg þar sem hann lést þann 1. desember 1640. Á þessum tíma var Georg Wilhelm niðurbrotinn maður og samtímamenn lýstu honum sem „á upplausnarpunkti“. Sá sem tók við af honum var tuttugu ára sonur hans, Friðrik Vilhjálmur, þekktur sem hinn mikli kjörfursti.

Á síðasta stigi stríðsins tókst Friðrik Vilhjálmi að spila á alþjóðakerfið með þeim hætti að hann náði í raun að koma fram sem sigurvegari. Hér fyrir neðan er hvernig hann gerði það:

  • Frakkar vildu þýskt bandamenn til að styðja þá í komandi átökum. Vegna stuðnings Frakka tókst kjörfurstinum að ná austurhluta Pommern frá Svíum (frönskum bandamanni).
  • Franskt-sænskt bandalag þrýsti á Heilaga rómverska keisarann að gefa Brandenborg bætur fyrir vesturhluta Pommerns með því að veita því land frá fyrrum biskupsstólum Halberstadt, Minden og Magdeburg.
 
Landsvæðin sem Brandenborg fékk eftir Þrjátíu ára stríðið (gula)

Friðurinn í Vestfalíu komst á árið 1648 þegar stríðinu lauk og Brandenborg varð næst stærsta ríkið í Heilaga rómverska ríkinu á eftir habsburgum sjálfum.[3]

Konungsríkið PrússlandBreyta

 
Prússland eftir Vínarfundinn 1815
 
Krýning Vilhjálms I til keisara í Versölum 1871. Fyrir miðri mynd má sjá í Bismarck kanslara (í hvítum búningi).

Það gerðist árið 1701 að kjörfurstinn Friðrik III. sameinaði löndin í eitt konungsríki. Frá þeim tíma kallaðist það konungsríkið Prússland. Kjörfurstinn Friðrik III. varð þá Friðrik I., konungur Prússlands. En það var ekki fyrr en í tíð Friðriks Vilhjálms I. að Prússland varð stórveldi. Hann lagði af allt gjálífi sem faðir hans hafði stofnað til og var sparsamur mjög. Enn fremur dró hann saman mikinn her og var það hann öðrum fremur sem hóf Prússland upp sem herveldi. Friðrik Vilhjálmur tók þátt í Norðurlandaófriðnum mikla og vann lönd af Svíum við suðurströnd Eystrasalts (Pommern). Sonur hans, Friðrik II., var eflaust einn mesti konungur síns tíma. Hann tók þátt í 7 ára stríðinu, hertók Slésíu og átti þátt í skiptingu Póllands. Eftir hertökuna á Slésíu fékk hann viðurnefnið hinn mikli. Árið 1806 tók Friðrik Vilhjálmur III. þátt í orrustunum við Jena og við Auerstedt gegn Napóleon og tapaði þeim orrustum. Í kjölfarið hertók Napóleon Berlín til skamms tíma. Árið 1862 réð Vilhjálmur I. Otto von Bismarck sem kanslara ríkisins. Eftir þrjú snörp stríð við Frakka, Dani og Austurríkismenn varð Prússland keisaradæmi árið 1871.

Konungar Prússlands:

Konungur Ár Ath.
Friðrik I 1701-1713
Friðrik Vilhjálmur I 1713-1740
Friðrik II 1740-1786 Kallaður Friðrik mikli
Friðrik Vilhjálmur II 1786-1797
Friðrik Vilhjálmur III 1797-1840 Áttist við Napoleon
Friðrik Vilhjálmur IV 1840-1861
Vilhjálmur I 1861-1871 Réði Bismarck sem kanslara

Prússland eftir stofnun KeisaradæmisinsBreyta

 
Prússland við lok heimstyrjaldarinnar fyrri 1918

Árið 1871 voru mörg þýsk ríki sameinuð í eitt keisaradæmi. Vilhjálmur I., konungur Prússlands, var krýndur keisari í Versölum í Frakklandi 18. janúar það ár. Vilhjálmur var eftir það bæði keisari Þýskalands og konungur Prússlands. Keisaradæmið varð þó skammlíft, stóð aðeins í 47 ár, og voru keisararnir aðeins þrír. Árið 1888 var kallað þrí-keisara-árið (Drei-Kaiser-Jahr), en þá ríktu allir þrír keisararnir, hver á eftir öðrum. Bismarck kanslari var rekinn árið 1890 og Vilhjálmur II. keisari stjórnaði ríkinu sjálfur eftir það. Hann neyddist til að segja af sér keisaradómi 1918 og fór í útlegð til Hollands.

Þrír konungar Prússlands ríktu sem keisarar Þýskalands:

Keisari Ár Ath.
Vilhjálmur I 1871-1888
Friðrik III 1888-1888 Lifði aðeins í tæpa fjóra mánuði sem keisari
Vilhjálmur II 1888-1918 Sagði af sér

Fríríkið PrússlandBreyta

Eftir ósigur Þjóðverja í heimsstyrjöldinni fyrri 1918 var Weimar-lýðveldið stofnað. Höfuðborg þess ríkis var Berlín. Prússlandi var þá breytt í fríríki, sem var nokkurs konar lýðveldi innan lýðveldisins, svipað og nokkur önnur héruð í Þýskalandi. Nasistar lögðu þó fríríkið í raun niður árið 1934, en síðan gerðu bandamenn það formlega árið 1947. Síðan þá hefur notkun hugtaksins Prússland miðast við sögulega, landfræðilega og menningarlega merkingu þess.

FánagalleríBreyta

Fáni Ártal Notkun
  1466-1772 Fáni Prússaléns
  1525-1657 Fáni Hertogadæmi Prússlands
  1701-1750 Ríkisfáni Konungsríkisins Prússlands
  1701-1935 Borgaralegur Fáni Prússlands
  1750-1801 Ríkisfáni Konungsríkisins Prússlands
  1801-1803 Ríkisfáni Konungsríkisins Prússlands
  1803-1892 Ríkisfáni Konungsríkisins Prússlands
  1816 Stríðsfáni Prússlands
  1871-1918 Konungsstaðal Konungs Prússlands
  1871-1892 Staðal Krónarprins Prússlands
  1823-1863 Kaupmannafáni Prússlands
  1863-1892 Kaupmannafáni Prússlands
  1892-1918 Ríkisfáni Konungsríkisins Prússlands
  1892-1918 Borgaramerki Prússlands
  1895-1918 Stríðsfáni Prússlands
  1918-1933 Fáni Fríríki Prússlands
  1933-1935 Þjónustufáni Fríríkisins Prússlands

LandafræðiBreyta

HéruðBreyta

Prússneska ríkið var upphaflega skipt í tíu héruð. Prússneska ríkisstjórnin skipaði yfirmenn hvers héraðs sem kallast Oberpräsident (æðsti forseti). Oberpräsident var fulltrúi prússnesku ríkisstjórnarinnar í héraðinu og var upptekinn við að innleiða og hafa eftirlit með aðalréttindum prússnesku stjórnarinnar. Héruðum Prússlands var frekar skipt niður í stjórnsýsluumdæmi (Regierungsbezirke), háð yfirstjórninni. Varðandi sjálfstjórn var hvert hérað einnig með héraðsþing (Provinziallandtag), sem meðlimir voru kosnir í óbeinum kosningum af sýslumönnum og borgarfulltrúum í sveitasýslunum og sjálfstæðum borgum.

Hérað Ár stofnað Ár afnumið Höfuðstaður
 
 Austur-Prússland 1773
1878		 1829
1945		 Königsberg
 
 Brandenborg 1815 1945 Potsdam (1815-1827)
Berlín (1827-1843)
Potsdam (1843-1918)
Charlottenburg (1918-1920)
Berlín (1920-1945)
 
 Jülich-Kleve-Berg 1815 1822 Cologne
 
 Neðri Rín 1815 1822 Koblenz
 
 Pommern 1815 1945 Stettin
 
 Posen 1848 1920 Posen
 
 Saxland 1816 1945 Magdeburg
 
 Slesía 1815
1938		 1919
1941		 Breslau
 
 Vestfalía 1815 1945 Münster
 
 Vestur-Prússland 1773
1878		 1829
1920		 Danzig

Árið 1822 var stofnað Rínarhéraðið sem varð til vegna sameiningu Neðri Rínar og Jülich-Kleves-Berg héruðanna.

Hérað Ár stofnað Ár afnumið Höfuðstaður
 
 Rínarhéraðið 1822 1945 Koblenz

Árið 1829 varð héraðið Prússland til við sameiningu Austur-Prússlands og Vestur-Prússlands, sem stóð til 1878 þegar þau voru aftur aðskilin.

Hérað Ár stofnað Ár afnumið Höfuðstaður
 
 Héraðið Prússland 1829 1878 Koblenz

Árið 1850 var Hohenzollern-héraðið í Suður-Þýskalandi stofnað úr viðteknum furstadæmum Hohenzollern-Hechingen og Hohenzollern-Sigmaringen.

Hérað Ár stofnað Ár afnumið Höfuðstaður
 
 Hohenzollern 1850 1946 Sigmaringen

Árið 1866, í kjölfar Austurríkis-Prússneska stríðsins, innlimaði Prússland nokkur þýsk ríki sem höfðu verið bandamenn Austurríkis og skipulagði þau ásamt áður hernumdu dönsku yfirráðasvæði í þrjú ný héruð:

Hérað Ár stofnað Ár afnumið Höfuðstaður
 
 Hannover 1868 1946 Hannover
 
 Hesse-Nassau 1868 1918 Kassel
 
 Slésvík-Holtsetaland 1868 1946 Kiel

Árið 1881 var síðasta hérað konungsríkisins Prússlands stofnað þegar Berlín var aðskilið frá Brandenborg.

Hérað Ár stofnað Ár afnumið Höfuðstaður
 
 Berlín 1881 1945 Berlín

Árið 1918 eftir fyrri heimsstyrjöldina var þýska keisaradæmið leyst upp og Weimar-lýðveldið kom í staðinn. Eftirfarandi voru núverandi prússnesku héruð:

Hérað Ár stofnað Ár afnumið Höfuðstaður
 
 Austur-Prússland 1773
1878		 1829
1945		 Königsberg
 
 Berlín 1881 1945 Berlín
 
 Brandenborg 1815 1945 Potsdam (1815-1827)
Berlín (1827-1843)
Potsdam (1843-1918)
Charlottenburg (1918-1920)
Berlín (1920-1945)
 
 Hannover 1868 1946 Hannover
 
 Hesse-Nassau 1868 1918 Kassel
 
 Hohenzollern 1850 1946 Sigmaringen
 
 Pommern 1815 1945 Stettin
 
 Posen 1848 1920 Posen
 
 Rínarhéraðið 1822 1945 Koblenz
 
 Saxland 1816 1945 Magdeburg
 
 Slesía 1815
1938		 1919
1941		 Breslau
 
 Slésvík-Holtsetaland 1868 1946 Kiel
 
 Vestfalía 1815 1945 Münster
 
 Vestur-Prússland 1773
1878		 1829
1920		 Danzig

Héraðið Posen-Vestur-Prússland var stofnað árið 1922 úr hlutum héraðanna Posen og Vestur-Prússlands sem ekki höfðu verið framseldir til Póllands. Héraðið var afnumið árið 1938 þar sem landsvæði þess var aðallega innlimað í Pommern, og tvær útsköfanir í Brandenborg og Slesíu.

Hérað Ár stofnað Ár afnumið Höfuðstaður
 
 Posen-Vestur-Prússland 1922 1938 Schneidemühl

Eftir valdatöku nasista árið 1933 voru lög um endurreisn ríksins sett 30. janúar 1934. Með því var þýska ríkið formlega ekki lengur sambandsríki og stofnað miðstýrt ríki. Prússland og héruð þess héldu formlega áfram að vera til, en Landtag ríkisins og héraðsþing voru afnumin og stjórnarfarið var sett undir beina stjórn Reichsstatthalter (ríkisstjóra). Eftirfarandi er yfirlit yfir prússnesku héruðinn á milli 1919 og 1938:

Hérað Ár stofnað Ár afnumið Höfuðstaður
 
 Austur-Prússland 1773
1878		 1829
1945		 Königsberg
 
 Berlín 1881 1945 Berlín
 
 Brandenborg 1815 1945 Potsdam (1815-1827)
Berlín (1827-1843)
Potsdam (1843-1918)
Charlottenburg (1918-1920)
Berlín (1920-1945)
 
 Efri-Slesía 1919
1941		 1938
1945		 Oppeln
 
 Hannover 1868 1946 Hannover
 
 Hesse-Nassau 1868 1918 Kassel
 
 Hohenzollern 1850 1946 Sigmaringen
 
 Neðri-Slesía 1919
1941		 1938
1945		 Breslau
 
 Pommern 1815 1945 Stettin
 
 Posen-Vestur-Prússland 1922 1938 Schneidemühl
 
 Rínarhéraðið 1822 1945 Koblenz
 
 Saxland 1816 1945 Magdeburg
 
 Slésvík-Holtsetaland 1868 1946 Kiel
 
 Vestfalía 1815 1945 Münster

Árið 1938 varð héraðið Slesía til aftur við sameiningu Neðri Slesíu og Efri Slesíu, sem stóð til 1941 þegar þau voru aftur aðskilin.

Hérað Ár stofnað Ár afnumið Höfuðstaður
 
 Slesía 1815
1938		 1919
1941		 Breslau

HeimildirBreyta

  • Matz, Klaus-Jürgen. Wer regierte wann? Dtv. 1980.
  • Fyrirmynd greinarinnar var „Preussen“ á þýsku útgáfu Wikipedia. Sótt febrúar 2010.
 
Wikimedia Commons er með margmiðlunarefni sem tengist
  1. ↑ Christopher Clark (2008). Iron Kingdom. Library of Congress Cataloging-in-Publication Data. bls. 1-6. ISBN 978-0-674-03196-8.
  2. ↑ Christopher Clark (2008). Iron Kingdom. Library of Congress Cataloging-in-Publication Data. bls. 7-12. ISBN 978-0-674-03196-8.
  3. ↑ Christopher Clark (2008). Iron Kingdom. Library of Congress Cataloging-in-Publication Data. bls. 19-37. ISBN 978-0-674-03196-8.
Sótt frá „https://is.wikipedia.org/w/index.php?title=Prússland&oldid=1758502“