Wikipedia

Bjór á Íslandi

Bjór á Íslandi er bjór sem er framleiddur af íslenskum brugghúsum. Langstærstu framleiðendurnir eru Ölgerðin Egill Skallagrímsson og Vífilfell. Mest af þeim bjór sem framleiddur er á Íslandi er ljós lagerbjór með 4,5-5,5% áfengismagn. Sala á áfengu öli var bönnuð á Íslandi frá upphafi bannáranna 1915 til 1. mars 1989 sem var kallaður „bjórdagurinn“ eða „B-dagurinn“ og þykir sumum við hæfi að gera sér dagamun þennan dag æ síðan. Íslenska ríkið hefur einkarétt á smásölu áfengis og er salan í höndum Áfengis- og tóbaksverslunar ríkisins (ÁTVR). Áfengisgjald sem er lagt á bjór á Íslandi er annað hæsta í Evrópu. Hæst er gjaldið í Noregi[1].

Íslenskur lager frá Vífilfelli.

Saga bjórs á Íslandi Breyta

Öl, mungát og bjór Breyta

 
Upphaflega var innlent öl gert með mjaðarlyngi fremur en humlum.

Öl var helsti áfengi drykkurinn á Íslandi fram eftir öldum og ölhitun hefur þekkst á landinu frá landnámi. Öl var ýmist kallað öl eða mungát. Hluti innihaldsins fyrir ölgerðina, s.s. malt og mjaðarlyng (pors), var gjarnan innfluttur en hugsanlega hafa innlendar jurtir á borð við vallhumal, mjaðjurt og augnfró verið notaðar til að krydda ölið í stað mjaðarlyngs.[2] Þetta óhumlaða öl gat skemmst vegna skjaðaks. Ölgögn til heimabruggunar öls voru til víða og jafnvel sérstök hituhús þar sem bruggunin fór fram. Heimildir eru til um bruggun öls á biskupsstólunum og í klaustrunum. Malt virðist hafa verið álitin nauðsynjavara.[3]

Á miðöldum var farið að nota orðið bjór yfir innflutt öl kryddað með humlum fremur en mjaðarlyngi eða öðrum jurtum. Þetta innflutta öl hafði mun meira geymsluþol en hið innlenda.[4] Innflutta ölið var kallað Prýssing, Hamborgaraöl, Rostokkaröl og Lýbikuöl eftir uppruna þess en hefðbundna mjaðarlyngsölið porsöl eða porsmungát til aðgreiningar. Íslendingar keyptu öl bæði af verslunarskipum og duggurum (sem drukku það nær eingöngu þar sem það skemmdist síður en vatn í tunnum). Sumar heimildir geta þess að Íslendingar hafi verið svo sólgnir í innflutt öl að þegar kaupstefnur voru hafi þeir sest að hjá skipum kaupmanna og drukkið þar til birgðirnar voru uppurnar. Eftir að hert var á verslunareinokuninni undir lok 17. aldar varð brennivín algengari drykkur þar sem hagkvæmara var fyrir kaupmanninn að flytja það inn.

19. öldin Breyta

Á 19. öld jukust vinsældir bjórs aftur, einkum innflutts bjórs frá Þýskalandi og Danmörku en einnig enskra tegunda. Mikið hefur líklega verið framleitt af bjór í heimahúsum ef miðað er við magn innflutts maltextrakts á þessum tíma. Bakarar brugguðu öl til að viðhalda geri sem þeir notuðu til brauðgerðar og gátu þá selt aukaafurðina, ölið, sérstaklega á stöðum utan Reykjavíkur þar sem innfluttur bjór var sjaldséðari.[5] Einhverjar tilraunir voru til ölgerðar í atvinnuskyni í Reykjavík, meðal annars í húsi Ísafoldarprentsmiðju af Guðmundi Lambertsen kaupmanni sem rak þar litla verslun eftir miðja öldina. Fram að áfengisbanninu var bjór seldur í almennum verslunum.

1891 var fyrsti ölskatturinn settur á í Danaveldi og miðaðist við allt öl með meira en 2,25% vínandamagn. Léttöl var þá auglýst sem „skattefri“. 1917 var nýtt skattþrep tekið upp fyrir lager léttöl en undanþegið var þá aðeins yfirgerjað öl, hvítöl og svokallað skipsöl. Ölgerðir sem auglýstar voru í íslenskum dagblöðum um og eftir aldamótin 1900 voru lageröl eða „bajerskt öl“, porter, maltextrakt (maltöl), Vínaröl, hvítöl, pilsner og export (sterkt öl) frá dönsku brugghúsunum Carlsberg, Tuborg, Marstrands bryggerier og De forenede bryggerier.

Bjórbannið Breyta

 
Þórsbjór var íslenskt léttöl framleitt 1930-1931

1915 gekk algjört áfengisbann í gildi á Íslandi en 1922 var leyft að selja léttvín vegna viðskiptasamninga við Spán. 1. febrúar 1935 var bannið afnumið alveg fyrir flestar tegundir áfengis í kjölfar þjóðaratkvæðagreiðslu nema áfengt öl. Ástæður þess eru flóknar: Í upphaflegum drögum að fremur ströngum áfengislögum árið 1934 var gert ráð fyrir því að hægt yrði að heimila framleiðslu á áfengu öli í landinu, en annars var í lögunum bann við framleiðslu alls áfengis. Pétur Ottesen sem mælti fyrir hagsmunum bindindismanna setti sig mjög upp á móti þessu ákvæði. Hermann Jónasson sagðist þá vera mótfallinn innflutningi á áfengu öli þar sem það myndi kosta landið gjaldeyri sem að mestu rynni til Danmerkur. Ákvæðinu var þá breytt í bann við innflutningi á áfengu öli. Rökin sem ýmsir ræðumenn færðu fyrir þessu voru þau að bjórdrykkja leiddi til áfengisfíknar meðal unglinga, að ölið sem er ódýrara en sterka vínið yki áfengisdrykkju meðal verkafólks, og að auðvelt myndi reynast að stemma stigu við smygli á öli, en meginröksemd stuðningsmanna laganna var sú að þau myndu uppræta heimabrugg og smygl á áfengi. Eftir stóð að þegar lögin voru samþykkt var í þeim lagt bann við innflutningi og sölu á áfengu öli.

Ljóst léttöl (oft kallað „pilsner“), óáfengur mjöður, maltöl og dökkt öl sem er kallað ýmist hvítöl eða jólaöl, var framleitt á bannárunum og framleiðslan hélt áfram eftir 1935. Mörkin voru dregin við 2,25% vínandamagn. Ölgerðin Egill Skallagrímsson var stofnuð 1913 þegar fyrir lá að af áfengisbanninu yrði þannig að hún framleiddi til að byrja með aðeins óáfengt öl. Ölgerðin Þór var stofnuð í Reykjavík 1930 og keppti við Egil um sölu á léttum bjór og lageröli þangað til Egill eignaðist Þór árið 1932. 1966 hóf Sana hf á Akureyri framleiðslu á léttöli. 1978 sameinaðist það reykvíska dreifingarfyrirtækinu Sanitas.

Á stríðsárunum fékk Ölgerðin undanþágu til þess að framleiða áfengan bjór, Polar Ale, fyrir breska setuliðið og þegar Varnarliðið tók við Keflavíkurstöðinni var íslenskur bjór framleiddur til sölu þar með sérstakri undanþágu.[6] Þessi bjór var 4,5% að styrkleika og nefndist einfaldlega Export Beer en landsmenn nefndu hann Egil sterka til 1960 þegar hann var nefndur Polar Beer. 1966 hóf Sana hf. á Akureyri einnig framleiðslu áfengs öls til útflutnings sem nefndist Thule Export. 1984 kom síðan Viking Beer á markað. Þessi bjór var mest fluttur út auk þess sem erlend sendiráð höfðu undanþágu frá bjórbanninu og hægt var að kaupa hann í fríhöfninni á Keflavíkurflugvelli til neyslu á staðnum.

 
Fríhöfnin í gömlu flugstöðinni hafði takmarkaða aðstöðu til að geyma bjór.

1965 var áhöfnum flugvéla og flutningaskipa leyft að taka með sér takmarkað magn bjórs inn í landið. 15. desember 1979 keypti Davíð Scheving Thorsteinsson kassa af bjór í fríhöfninni á leið sinni til landsins og bar fyrir sig jafnræðisreglu þegar hann var stöðvaður í tollinum.[7] Eftir það var öllum ferðamönnum til landsins leyft að taka með sér ákveðið magn bjórs en það ár (1980) fengust þar einungis þrjár tegundir af innfluttum bjór: Löwenbräu, Beck's og Carlsberg. Íslenskur bjór hafði ekki fengist þar um nokkurt skeið.

Oft var deilt um bjórbannið og lagafrumvörpum var stefnt gegn því nokkrum sinnum en fengust aldrei samþykkt. Eftir 1970 voru stofnuð fyrirtæki um innflutning og sölu vín- og ölgerðarefna sérstaklega ætluðum fyrir heimabruggun. Þó nokkuð var deilt um þennan innflutning og rætt um að banna hann. Árið 1978 kom germálið upp þegar fjármálaráðuneytið lagði til að allt ger yrði tekið af svokölluðum „frílista“ yfir vörur sem hver sem er mátti flytja inn. Ríkið hafði raunar haft einkasölu á geri frá breytingu sem gerð var á áfengislögunum 1928 til 1970 eða þar um bil þegar innflutningur á geri var gefinn frjáls. Gereyðingarfrumvarpið svokallaða dagaði raunar uppi á þingi, rétt eins og bjórfrumvörpin.

1983 opnaði Gaukur á Stöng í Reykjavík, en staðurinn var ölkrá að þýskri fyrirmynd. Þar sem ekki var heimil sala bjórs tóku eigendur staðarins upp á því að selja svokallað „bjórlíki“, blandaðan drykk sem minnti á bjór en flestum bar saman um að stæðist ekki samanburð við fyrirmyndina. Bjórlíkið varð þó svo vinsælt að ástæða þótti til að banna sölu þess árið 1985.

Eftir bjórbannið Breyta

Banni við sölu bjórs var ekki aflétt fyrr en 1. mars 1989. Fyrsta daginn fengust fimm bjórtegundir í Vínbúðum í Reykjavík, Egils Gull frá Ölgerðinni, Löwenbräu, Sanitas Pilsner og Sanitas Lageröl frá Sanitas og Budweiser frá Bandaríkjunum, en fljótlega bættust við innfluttu tegundirnar Kaiser Premium frá Austurríki og Tuborg og seinna Pripps frá Danmörku.[8] Fljótlega eftir það varð bjór aftur vinsælasti áfengi drykkur landsins, einkum lagerbjór, en á síðustu árum hafa vinsældir annarra gerða bjórs aukist talsvert með tilkomu nýrra innlendra tegunda.

Á 10. áratugnum var samkeppni milli ölgerðana hörð og allt kapp lagt á að tryggja markaðshlutdeild vörumerkja þeirra (Egils Gull, Viking og Thule) í ljósum lagerbjór. Oft tók samkeppnin á sig skrýtnar myndir þar sem ekki var leyfilegt að auglýsa með hefðbundnum hætti. 1994 breytti Sanitas nafni sínu í Víking hf (eftir vinsælustu bjórtegund fyrirtækisins) og 1997 sameinaðist það Sól hf. 2001 sameinaðist þetta fyrirtæki Vífilfelli. Bruggverksmiðja fyrirtækisins var áfram rekin á Akureyri. 2006 opnaði fyrsta örbrugghús landsins, Bruggsmiðjan, á Árskógssandi við Eyjafjörð. Tvö örbrugghús bættust síðan við árið 2007; Mjöður hf. í Stykkishólmi og Ölvisholt brugghús í Flóahreppi. Árið 2010 var síðan örbrugghúsið Borg brugghús opnað hjá Ölgerðinni. Þessi brugghús hafa mjög litla framleiðslugetu miðað við stóru bruggverksmiðjurnar tvær en geta nýtt sér sveigjanlegri framleiðslulínu til að bregðast hraðar við þróun markaðarins. Þau stunda einnig útflutning í litlum mæli.

Einkaréttur á sölu Breyta

Sem fyrr segir hefur íslenska ríkið einkarétt á smásölu áfengra drykkja í smásöluverslunum og rekur í þeim tilgangi Áfengis- og tóbaksverslun ríkisins (ÁTVR). Samkvæmt áfengislögum sem sett voru 1998 þarf leyfi til innflutnings til endursölu, heildsölu, smásölu eða framleiðslu áfengis á Íslandi.[9] Undantekning er að öllum er frjálst að flytja inn áfengi til eigin nota svo fremi að ekki sé verslað af innlendum seljanda. Samkvæmt 10. grein þeirra laga hefur ÁTVR einkarétt á smásölu áfengis. Skilningur flestra á þessu er sá að að einkaaðilar geta einvörðungu stundað endursölu á sviði heildsölu áfengis eða áfengisútsölu en það þýðir að áfengisins sé neytt á staðnum. Hins vegar hefur oftar en einu sinni verið sett fram frumvarp til laga um sölu léttvíns og bjórs í almennum verslunum en það hefur ekki náð að ganga fram.[10]

Neysla Breyta

 
Kort sem sýnir ársneyslu bjórlítra á mann eftir löndum árið 2016.

Í könnunum sem gerðar voru árið 2002 sagðist 62% svarenda á aldrinum 15-80 ára hafa drukkið bjór einu sinni eða oftar á síðastliðnum þremur mánuðum.[11] Eftir að sala bjórs var lögleidd hafa seldum alkóhóllítrum sterks áfengis fækkað en heildarsala alkóhóllítra aukist. Rétt er að vekja athygli á verulegum mælingavanda þar sem erlendum ferðamönnum hefur fjölgað stórlega á tímabilinu. Samkvæmt Lýðheilsustöð er „meiri áfengisneysla síðustu ára […] að stórum hluta vegna aukinnar neyslu á bjór. Íslenskir karlmenn eru að jafnaði að drekka áfengi mun oftar en áður og stærri hluti kvenna drekka nú áfengi en áður.“[12] Bjórneysla á mann á Íslandi var árið 2007 meiri en í Noregi og Svíþjóð en minni en í flestum öðrum Evrópulöndum.[13] samkvæmt opinberum tölum sem þó innihalda ekki innflutning ferðamanna né heldur vínáhugamanna til eigin nota. Erfitt er að aðgreina neyslu erlendra ferðamanna á Íslandi. Frá 2007 hefur áfengisneysla dregist saman samkvæmt tölum OECD [14] og var árið 2010 lítið meiri en áfengisneysla á Ítalíu og nokkuð minni en neysla í Noregi og Svíþjóð.

Auglýsingar Breyta

Vegna banns við áfengisauglýsingum hafa sum brugghús á Íslandi farið þá leið að framleiða léttöl með minna en 2,25% áfengismagn sem heita sama nafni og nota sama merki og sterkari tegundin. Orðið „léttöl“ eða áfengisprósenta koma þá fyrir með smáu letri einhversstaðar á auglýsingunni. Oft er síðan nánast ómögulegt að finna léttölið í búðum vegna þess hve lítið er framleitt af því, ef nokkuð, enda megintilgangurinn aðeins að auglýsa hina eiginlegu bjórtegund.

Íslensk brugghús Breyta

Íslenskir bjórklúbbar Breyta

Bjórtegundir Breyta

Íslenskar bjórtegundir skipta hundruðum. Meðal þeirra þekktustu eru Egils Gull og Boli frá Ölgerðinni, Víking Gylltur og Thule frá Vífilfelli, Bríó frá Borg (Ölgerðinni) og Einstök White Ale frá Einstök (Vífilfelli). Kaldi frá Bruggsmiðjunni á Árskógsströnd er dæmi um þekktan bjór frá örbrugghúsi, og Lava Stout frá Ölvisholti vakti mikla athygli fyrir sérstakt bragð. Dæmi eru um að þekktar erlendar bjórtegundir, eins og til dæmis Carlsberg og Löwenbräu, hafi verið framleiddar á Íslandi með sérleyfi. Síðustu ár hefur tegundum áfengislausra bjóra fjölgað.

Uppgangur örbrugghúsa á Íslandi síðustu ár hefur getið af sér mikla fjölbreytni í vöruúrvali. Færst hefur í vöxt að þau framleiði sérmerktar bjórtegundir til sölu á vegum tiltekinna fyrirtækja.

Auk reglulegra tegunda hefur um margra ára skeið verið hefð fyrir því hjá brugghúsunum að framleiða jólabjóra sem eru ólíkir frá ári til árs. Sum þeirra framleiða líka páskabjóra og jafnvel þorrabjóra. Oft eru þessir árstíðabundnu bjórar sterkari, bragðmeiri og/eða tilraunakenndari en venjulegu bjórarnir.

Hvítöl eða jólaöl er sætt, óáfengt öl sem algengt er að drekka á jólum á Íslandi. Í Reykjavík fæst þetta öl frá Ölgerðinni Egill Skallagrímsson, en áður fyrr var því tappað á brúsa sem fólk kom með sjálft.

Tilvísanir Breyta

  1. ↑ „Excise tax, for 1 litre of pure alcohol: Data by country“ (enska). Alþjóðaheilbrigðisstofnunin. Sótt 3. nóvember 2015.
  2. ↑ Behre, Karl-Ernst, „The history of beer additives in Europe — A review“, Vegetation History and Archaeobotany, vol. 8 nr. 1-2: júní 1999, Springer Verlag: Heidelberg, s. 35-48 (Springer[óvirkur tengill]).
  3. ↑ Guðbrandur Jónsson, „Ölgerð“, Iðnsaga Íslands II, ritstj. Guðmundur Finnbogason, Reykjavík: Iðnaðarmannafélagið í Reykjavík, 1943, s. 94-103.
  4. ↑ Sv.G., „Áfengt øl á Íslandi - um ölgerð og öl neyslu Íslendinga fyrr og nú“, Morgunblaðið, 273 tbl. 70. árg. 27. nóvember 1983, s. 20-22 (Tímarit.is[óvirkur tengill]).
  5. ↑ Guðbrandur Jónsson, op. cit., s. 105-106.
  6. ↑ PLE, „Öl bætir, öl kætir: Ölgerðin Egill Skallagrímsson hf. 75 ára“, Morgunblaðið blað B, 87. tbl. 76. árg., 17. apríl 1988, s. 10-12 (Tímarit.is[óvirkur tengill]).
  7. ↑ „Davíð vill fá ölið sem hann keypti í fríhöfninni - með dómi ef þörf krefur“, Morgunblaðið, 11. tbl. 67. árg., 15. janúar 1980, s. 48 (Tímarit.is[óvirkur tengill]).
  8. ↑ Valþór Hlöðversson, „Bjórinn kemur!“, Frjáls verslun, 2. tbl. 48. árg., 1. febrúar 1989, s. 54-60 (Tímarit.is Geymt 2013-08-12 í Wayback Machine).
  9. ↑ Áfengislög. nr. 75 15. júní 1998
  10. ↑ Frumvarp til laga um breytingu ýmissa lagaákvæða sem varða sölu áfengis og tóbaks., 2. nóvember 2004
  11. ↑ Áfengisneysla eftir kyni 2002, af vef Hagstofu Íslands
  12. ↑ Fækkar í hópi þeirra sem aldrei drekka áfengi - einkum á meðal kvenna[óvirkur tengill], Lýðheilsustöð 4. september 2009
  13. ↑ „Áfengisneysla 2007“, Hagtíðindi: Verðlag og neysla, 2008:3, 27. mars 2008 ([1] Geymt 2013-08-11 í Wayback Machine)
  14. ↑ http://www.oecd-ilibrary.org/social-issues-migration-health/data/oecd-health-statistics/oecd-health-data-non-medical-determinants-of-health_data-00546-en. Sótt 16. október 2015. {{cite web}}: |title= vantar (hjálp)
  15. ↑ „ABOUT US“. Ölverk (enska). Sótt 6. desember 2020.

Tenglar Breyta

Sótt frá „https://is.wikipedia.org/w/index.php?title=Bjór_á_Íslandi&oldid=1773629“