Platon

Platon (einnig ritað Platón eða Plató (úr latínu Plato); forngríska: Πλάτων, Plátōn) (um 427 f.Kr. – 347 f.Kr.) var forngrískur heimspekingur og einn áhrifamesti hugsuður sögunnar. Hann var nemandi Sókratesar og kennari Aristótelesar, rithöfundur og stofnandi Akademíunnar í Aþenu. Í löndum þar sem töluð er arabíska, tyrkneska, írönsk mál, eða úrdú er hann nefndur Eflatun, sem þýðir uppspretta vatns og, í yfirfærðri merkingu, þekkingar.

Vestræn heimspeki Fornaldarheimspeki
Nafn:	Platon
Fæddur:	427 f.Kr.
Látinn:	347 f.Kr.
Skóli/hefð:	Platonismi
Helstu ritverk:	Málsvörn Sókratesar; Evþýfrón; Prótagóras; Gorgías; Menon; Fædon; Ríkið; Fædros; Samdrykkjan; Kratýlos; Parmenídes; Þeætetos; Fræðarinn; Stjórnspekingurinn; Tímajos; Fílebos; Lögin
Helstu viðfangsefni:	frumspeki, þekkingarfræði, siðfræði, stjórnspeki, réttlæti, menntun, bókmenntir
Markverðar hugmyndir:	hluthyggja, frummyndakenningin, tvíhyggja um líkama og sál, ódauðleiki sálarinnar, upprifjunarkenningin, þekking sem sönn rökstudd skoðun, refsing sem lækning sálarinnar, þrískipting sálarinnar, eining dygðanna, platonsk ást, heimspekikóngurinn
Áhrifavaldar:	Sókrates, Parmenídes, Herakleitos, Kratýlos, Pýþagóras, Fílólás, Empedókles, Anaxagóras, Megöruheimspekin, sófistar, Prótagóras, Pródíkos, Hippías, Gorgías, Hómer, Hesíódos, Aristófanes
Hafði áhrif á:	Spevsippos, Xenókrates, Evdoxos, Aristóteles, akademíska efahyggju, Arkesilás, Karneades, stóuspeki, Panætíos, Póseidóníos, Cicero, Plútarkos, Plótínos, Porfyríos, Jamblikkos, Próklos, Anselm, Ficino, Hobbes, Descartes, Leibniz, Schopenhauer, Mill, Nietzsche, Russell, Heidegger, Gadamer, kristni, nær alla vestræna heimspeki og vísindi

Æviágrip

Platon var sonur aþensku hjónanna Aristons og Periktíone (eða Potone). Fornar heimildir herma að raunverulegt nafn Platons hafi verið Aristókles en hann hafi fengið gælunafnið Platon í glímuskóla Aristons glímukappa frá Argos af því að hann var svo þrekvaxinn. Fræðimenn greinir á um hvort sagan sé sönn.

Fæðingardagur Platons er ekki þekktur með vissu. Talið er að hann hafi fæðst í Aþenu eða á eynni Ægínu annaðhvort 428 f.Kr. eða 427 f.Kr. Díogenes Laertíos rekur ættir föður hans aftur til Kodrosar, konungs í Aþenu, og Melanþosar, konungs á Messínu en þeir röktu ættir sínar aftur til Póseidons. Langalangafi Periktíone, móður Platons, var Dropídes, bróðir Sólons, hins fræga löggjafa Aþeninga. Bróðir hennar var Karmídes en föðurbróðir hennar var Krítías. Þeir tóku þátt í harðstjórn þrjátíumenninganna eftir að aþenska lýðræðið hrundi við lok Pelópsskagastríðsins. Platon átti tvo bræður, Adeimantos og Glákon, og eina systur, Potone. Hún var móðir Spevsipposar sem tók við stjórn Akademíunnar eftir andlát Platons.

Fornar sögur hermdu að Ariston hafi reynt að koma fram vilja sínum við Periktíone en hafi ekki haft erindi sem erfiði. Guðinn Apollon á þá að hafa birst honum og sagt honum að láta Periktíone í friði. Ariston á að hafa gert það en Periktíone varð samt þunguð af Platoni.

Ariston virðist hafa látist þegar Platon var enn ungur að árum en dánarár hans er þó óþekkt. Periktíone gekk þá að eiga Pýrilampes, móðurbróður sinn. Hann var vinur Períklesar, leiðtoga lýðræðissinna í Aþenu. Pýrilampes átti soninn Demos úr fyrra hjónabandi. Sá var rómaður fyrir fegurð sína. Periktíone fæddi Pýrilampesi soninn Antífon.

Í samræðum Platons bregður ættingjum hans oft fyrir enda þótt hann komi aldrei fram í þeim sjálfur. Eftir Karmídesi er nefnd samræðan Karmídes og eftir Krítíasi er nefnd samræðan Krítías en Krítías kemur einnig fyrir í samræðunni Prótagórasi. Adeimantos og Glákon eru aðalviðmælendur Sókratesar í Ríkinu.

Platon dundaði sér við myndlist og skáldskap þegar hann var ungur. Hann samdi bæði lýrísk ljóð, kórljóð og harmleiki. Hann var í þann mund að leggja fram harmleiki sína í leikritakeppni þegar hann heyrði Sókrates tala fyrir framan Díonýsosarleikhúsið. Þá hætti hann við og brenndi harmleiki sína.

Platon ferðaðist víða, sennilega til Ítalíu, Sikileyjar, Egyptalands og Kýrenu í Norður-Afríku. Talið er að Platon hafi yfirgefið Aþenu eftir að Sókrates var tekinn af lífi árið 399 f.Kr. en hafi snúið aftur um tólf árum síðar. Þá stofnaði hann Akademíuna í lundi helguðum Hekademosi eða Akademosi rétt utan við borgarmörk Aþenu. Þar var starfræktur skóli allt til ársins 529 e.Kr. þegar Jústiníanus I lét loka skólanum sem hann taldi ógna kristninni.

Platon heimsótti Sikiley að minnsta kosti þrisvar sinnum eftir að hann stofnaði Akademíuna. Meginheimildirnar um þessar ferðir eru bréf sem eignuð eru Platoni sjálfum. Óvíst er hvort þau séu ósvikin. Platon lést í Aþenu árið 347 f.Kr., áttræður að aldri.

Ritverk

Þegar í fornöld varð til sú hefð að raða verkum Platons saman í fernur eða fjórleiki. Díogenes Laertíos segir að upphafsmaður þessa hafi verið Þrasýllos, fræðimaður og stjörnuspekingur við hirð Tíberíusar keisara.

Fjórleikir

Í listanum að neðan eru verk Platons merkt (*) ef ekki er samkomulag almennt meðal fræðimanna um hvort verkið er réttilega eignað Platoni, og (†) ef fræðimenn eru almennt á einu máli um að Platon sé ekki talinn raunverulegur höfundur þess. Ómerkt verk eru þau sem fræðimenn eru almennt sammála um að séu ósvikin verk Platons.

Fræðimenn vísa einatt til verka Platons með latneskum titli, eins og venja er um klassíska höfunda, og eru því latneskir titlar hafðir innan sviga á eftir íslenskum titlum.

• I. Evþýfron (Euthyphro), Málsvörn Sókratesar (Apologia Socratis), Kríton (Crito), Fædon eða Faídon (Phaedo)
• II. Kratýlos (Cratylus), Þeætetos eða Þeaítetos (Theaetetus), Fræðarinn eða Sófistinn (Sophista), Stjórnvitringurinn eða Stjórnspekingurinn eða Stjórnmálamaðurinn (Politicus)
• III. Parmenídes (Parmenides), Fílebos (Philebus), Samdrykkjan (Convivium eða Symposium), Fædros eða Faídros (Phaedrus)
• IV. Alkibíades I eða Alkibíades fyrri (Alcibiades I) (*), Alkibíades II eða Alkibíades annar (Alcibiades II) (†), Hipparkos (Hipparchus) (†), Elskendurnir (Amatores) (†)
• V. Þeages (Theages) (†), Karmídes (Charmides), Lakkes (Laches), Lýsis (Lysis)
• VI. Evþýdemos (Euthydemus), Prótagóras (Protagoras), Gorgías (Gorgias), Menon eða Menón (Meno)
• VII. Hippías meiri (Hippias major) (*), Hippías minni (Hippias minor), Jón (Ion), Menexenos (Menexenus)
• VIII. Kleitofon (Clitopho) (*), Ríkið (Res Publica), Tímajos eða Tímaíos (Timaeus), Krítías (Critias)
• IX. Mínos (Minos) (†), Lögin (Leges), Epinomis (Epinomis) (†), Bréfin (Epistulae) (*) (Einhver bréfanna gætu verið ósvikin.)

Papýrusbrot með texta Samdrykkjunnar.

Verk utan fjórleikja

Önnur verk hafa varðveist í handritum með verkum Platons og voru eignuð honum í fornöld en voru ekki talin ósvikin af Þrasýllosi. Nútíma fræðimenn eru almennt sammála um að þessi verk séu ekki eftir Platon en sum þeirra gætu hafa verið samin af einhverjum innan Akademíunnar. Þau eru:

• Skilgreiningar (Definitiones) (2), Um réttlætið (2), Um dygðina (2), Demodókos (Demodocus) (2), Sísýfos (Sisyphus) (2), Halkýon (Halcyon) (2), Eryxías (Eryxias) (2), Axíokkos (Axiochus) (2), Eftirmæli (Epigramma) (1) (Einhver eftirmælanna gætu verið ósvikin.)

Ritunartími

Nákvæmur ritunartími samræðnanna er ekki þekktur né heldur að hve miklu leyti samræðurnar hafa verið endurskoðaðar en örfá ummerki eru um slíkt.

Lewis Campbell var fyrstur til að beita stílfræðilegum rannsóknum til að sýna að Fræðarinn, Stjórnvitringurinn, Krítías, Tímajos, Fílebos og Lögin væru allar ritaðar á svipuðu skeiði á höfundarferli Platons. Hann sýndi einnig fram á að Ríkið, Fædros, Parmenídes og Þeætetos tilheyrðu öðru skeiði, og hlytu að vera eldri (ef marka má það sem Aristóteles segir í Stjórnspekinni, að Lögin hefðu verið rituð á eftir Ríkinu).

Venja er að skipta höfundaferli Platons í þrennt: elstu samræðurnar, miðsamræðurnar og yngstu samræðurnar.

Elstu samræðurnar

Í elstu samræðunum er Sókrates aðalpersónan og eru þessar samræður taldar gefa réttasta mynd af hinum sögulega Sókratesi af öllum samræðum Platons. Þær eru því oft nefndar sókratískar samræður. Í flestum þeirra leitar Sókrates skilgreininga á siðferðilegu hugtaki (vináttu, hugrekki, hófstillingu, guðrækni) í samræðu við einhvern vina sinna eða annan viðmælanda, sem er talinn vita eitthvað um umræðuefnið. Yfirleitt kemur í ljós að skilgreiningar þær sem lagðar eru til eru ófullnægjandi og að viðmælandinn viti ekki hvað það sem um ræðir er. Oftast lýkur samræðunum án þess að skýr niðurstaða hafi fengist. Í þessum hópi eru oftast taldar vera samræðurnar:

• Evþýdemos
• Evþýfrón
• Hippías meiri
• Hippías minni
• Jón
• Karmídes
• Kríton
• Lakkes
• Lýsis
• Málsvörn Sókratesar
• Menexenos

Eftirfarandi samræður eru gjarnan taldar vera á mörkum elsta skeiðsins og miðskeiðsins:

• Gorgías
• Menon
• Prótagóras

Miðsamræðurnar

Í yngstu samræðunum frá elsta skeiðinu er Sókrates oft farinn að svara sjálfur spurningum sem hann spyr og halda fram ýmsum hugmyndum og kenningum. Venjan er að telja þessar hugmyndir tilheyra Platoni sjálfum. Í miðsamræðunum verður afar áberandi hin svonefnda frummyndakenning ásamt hugmyndum um ódauðleika sálarinnar. Fædon, Samdrykkjan og Ríkið eru taldar mikilvægastar þessara samræðna en í þessum hópi eru:

• Kratýlos
• Fædon
• Fædros
• Samdrykkjan
• Ríkið
• Parmenídes
• Þeætetos

Yngstu samræðurnar

Í Parmenídesi er sett fram gagnrýni á frummyndakenninguna. Í flestum af yngstu samræðunum er frummyndakenningunni ekki haldið fram. Sókrates er sjaldnast í aðalhlutverki og í einni samræðu er hann ekki einu sinni viðstaddur, þ.e. í Lögunum. Í þessum hópi eru m.a.:

• Fræðarinn
• Stjórnvitringurinn
• Tímajos
• Krítías
• Fílebos
• Lögin

Blaðsíðutal Stephanusar

Aðalgrein: Blaðsíðutal Stephanusar

Hefð er fyrir því að vísa til verka Platons með blaðsíðutali úr heildarútgáfu Henricusar Stephanusar (Henri Etienne) á verkum Platons sem kom út í Genf árið 1578. Blaðsíðutal þessarar útgáfu er venjulega haft á spássíu textans í öllum nútíma útgáfum og þýðingum á honum. Um þetta má lesa nánar í grein um blaðsíðutal Stephanusar.

Heimspeki

Platon var undir miklum áhrifum frá Sókratesi, en einnig öðrum grískum heimspekingum, þar á meðal Herakleitosi, Parmenídesi og pýþagóringum.

Frumspeki og þekkingarfræði

Í hellislíkingunni úr Ríkinu er raunveruleikanum líkt við skuggamyndir frummyndanna.

Frægasta kenning Platons er frummyndakenningin. Platon taldi efnisheiminn vera lélega eftirlíkingu af óbreytanlegum óhlutbundnum frummyndum sem eru utan tíma og rúms og verða ekki skynjaðar með skynfærum en sem mögulegt er að kanna og skilja með hugsun. Frummyndirnar gegna fjórþættu hlutverki: frumspekilegu, þekkingarfræðilegu, merkingarfræðilegu og siðfræðilegu. Þær eru raunverulegar og stöðugar verundir, ólíkt efnisheiminum sem er sífellt verðandi og er aldrei neitt. Af því að þær eru í orðsins fylltsu merkingu eru þær viðföng þekkingar en efnisheimurinn er einungis viðfang brigðulla skoðana. Frummyndirnar eru einnig merkingarmið hugtaka og gegna þannig merkingarfræðilegu hlutverki í heimspeki Platons. Að lokum gegna þær siðfræðilegu hlutverki en meðal frummyndanna ríkir stigskipting og efst trónir frummynd hins góða. sem allir góðir hlutir líkjast eða eiga hlutdeild í. Frummyndakenningin kemur fyrir í nokkrum samræðum, m.a. Fædoni, Ríkinu, Samdrykkjunni, Parmenídesi og Tímajosi

Hin svonefnda upprifjunarkenning, sem er sett fram í samræðunni Menoni, er nátengd frummyndakenningunni. Kenningin kveður á um að allt nám sé upprifjun sálarinnar á meðfæddri þekkingu á frummyndunum. Í sömu samræðu gerir Platon ráð fyrir að þekking sé sönn rökstudd skoðun. Þessi hugmynd hefur verið afar áhrifamikil í nútímaheimspeki en hefur verið afar umdeild á síðari hluta tuttugustu aldar vegna gagnrýni bandaríska heimspekingsins Edmunds Gettier á henni (hinn svonefndi Gettier-vandi). Í samræðunni Þeætetosi sem er yngra rit en Menon og fjallar um skilgreiningu á þekkingu virðist þó sem hugmyndinni um að þekking sé sönn rökstudd skoðun sé á endanum hafnað sem ófullnægjandi greinargerð (samræðunni lýkur án þess að skýr niðurstaða hafi fengist).

Siðfræði

Frummyndakenningin gegndi meðal annars hlutverki siðfræðikenningar en kenningin varð ekki til fyrr en á miðjum ferli Platons. En siðfræði hafði lengi verið Platoni hugleikin. Í elstu samræðunum gælir Platon við þá hugmynd Sókratesar að dygð sé þekking. Í samræðunum Prótagórasi og Lakkesi reifar Platon hugmyndir sem hafa verið nefndar kenningin um einingu dygðanna. Kenningin kveður á um að dygðirnar séu allar í reynd ein og sama dygðin, nefnilega þekking eða kunnátta af ákveðnu tagi. Birtingarmyndir dygðarinnar eru á hinn bóginn margvíslegar eftir því hvernig aðstæðum er háttað. Þessar ólíku birtingarmyndir dygðarinnar heita hver sínu nafni: hófsemi, hugrekki og þar fram eftir götunum. Önnur túlkun á kenningunni kveður á um að dygðirnar séu aðskildar en hafi maður eina, þá hefur maður aðra, því þekking eða kunnátta er bæði nauðsynleg og nægjanleg forsenda dygðar: sá dygðugi — til dæmis sá hugrakki — verður að búa yfir þekkingu en sá sem býr yfir þekkingu uppfyllir öll skilyrði þess að vera dygðugur — til dæmis hófsamur.

Réttlæti er dygð en ranglæti er ekki aðeins löstur, heldur „sjúkdómur sálarinnar“. Ranglæti er hinum rangláta sjálfum skaðlegt og af þeim sökum er verra að vera ranglátur en að vera beittur ranglæti af öðrum. Hugmyndin kom fyrst fram í samræðunni Gorgíasi en í Ríkinu setur Platon fram kenningu um réttlæti sem heilbrigt sálarástand.

Sálarfræði

Platon taldi að sálin væri ódauðleg og endurfæddist í nýjan líkama að lífinu loknu. Hugmyndin um endurfæðingu sálarinnar tengist meðal annars upprifjunarkenningu Platons um sálina sem rædd er í Menoni. Í Fædoni er ódauðleiki sálarinnar til umræðu. Þar er líkamanum meðal annars lýst sem fangelsi sálarinnar. Platon hafði einnig kenningu um þrískiptingu sálarinnar, sem hann setti fram í Ríkinu og notaði þar m.a. til að útskýra breyskleika. Þessir þrír hlutar sálarinnar voru skynsemi, löngun og skap. Það er eðli skynseminnar að sækjast eftir sannleika og þekkingu og henni er líka eðlislægt að stjórna. Skapið leitar eftir viðurkenningu og er því er eðlilegt að styðja skynsemina en löngunin leitar eftir ánægju, einkum í formi matar, drykkjar og kynlífs en sækist einnig eftir peningum. Hugmyndina um þrískiptingu sálarinnar er ekki að finna í Fædoni og Menoni þar sem sálin virðist vera lögð að jöfnu við það sem Platon kallar í Ríkinu skynsemishluta sálarinnar. Í Fædoni virðist á hinn bóginn margt af því sem gjarnan er talið til sálarlíf mannsins eignað líkamanum, þ.á m. lystin í mat, drykk og kynlíf.

Stjórnspeki

Platon setti fram eina fyrstu útgáfu af samfélagssáttmálakenningu í vestrænni heimspeki í ritinu Krítoni. Samfélagssáttmálakenningar um undirstöður ríkisvalds urðu áhrifamiklar í nýaldarheimspeki hjá höfundum eins og Thomasi Hobbes, John Locke og Jean-Jacques Rousseau. En þekktasta stjórnspekikenning Platons er hugsjón hans um fyrirmyndarríkið sem sett er fram í Ríkinu. Platon hafði litla trú á lýðræði. Hann taldi að rétt eins sérfræðingar ættu að ráða í þeim málum sem þeir hafa sérfræðiþekkingu á rétt eins og skynsemin ætti að ríkja yfir skapi og löngunum ættu heimspekingar að ráða yfir ríkinu. Meðal heimspekinganna eru bæði konur og karlar sem eiga að baki langt nám í heimspeki og öðrum greinum, sem eru eignalaus og hafa enga eiginhagsmuni. Seinna snerist Platoni hugur og í Stjórnvitringnum og Lögunum kemur fram önnur sýn á stjórnmál. Þar virðist Platon hafa öðlast aðeins meiri trú á lýðræði og virðist telja hana illskásta kostinn, ekki síst vegna þess að þótt góður og upplýstur einvaldur væri betri stjórnandi væri allt of mikil hætta á að sitja uppi með slæman einvald.

Ástin

Kenningar Platons um ástina hafa orðið gríðarlega áhrifamiklar og er hugtakið platonsk ást gjarnan notuð um andleg ástarsambönd tveggja einstaklinga. Hugmyndir Platons sjálfs voru þó örlítið frábrugðnar nútímaskilningi hugtaksins. Platon fjallar um ástina einkum í samræðunum Samdrykkjunni og Fædrosi. Í Samdrykkjunni er ástin eða öllu heldur guðinn Eros megin umræðuefnið en hjá Forngrikkjum fól hugtakið ást eða eros einkum í sér losta og þrá. Þátttakendur í samdrykkjunni skiptast á að lofa guðinn Eros en þegar röðin er komin að Sókratesi endursegir hann það sem hann kveðst hafa lært af Díótímu, viturri konu frá Mantíneu. Í endursögninni kemur fram að viðfang ástarinnar er hið góða, hið fagra og ódauðleikinn. Fyrst lærir maður að sjá fegurðina í einstökum hlutum eða í einstaklingum, svo í mörgum hlutum. Þá lærir maður að sjá fegurðina í fögrum lifnaðarháttum og síðan fegurðina í vísindum. Að lokum lærir maður að elska fegurðina sjálfa sem er öllum fögrum hlutum sameiginleg. Hún er ekki skynjanleg heldur skiljanleg, enda er hún frummynd.

Í Fædrosi er ástin sögð vera guðdómleg vitfirring sem kemur yfir mann þegar hann sér fagran hlut og fegurðin sjálf rifjast upp fyrir honum en sálin man eftir fyrri kynnum sínum við fegurðina frá því fyrir jarðlífið.

Óritaðar kenningar

Í bréfum sínum hafnar Platon því að honum megi eigna kenningar í ritum sínum. Hann segir að kenningar þær sem koma fram í samræðunum tilheyri „Sókratesi ungum á ný“. Í fornum heimildum er þess getið að Platon hafi haft kenningar sem hann skrifaði ekki um í samræðum sínum. Það á meðal er nemandi Platons, Aristóteles, sem segir í Eðlisfræðinni (209b): „Það má til sanns vegar færa að greinargerðin sem hann [þ.e. Platon] gefur þar [þ.e. í Tímajosi] um þátttakendurna er frábrugðin því sem hann segir í hinum svonefndu órituðu kenningum (ἄγραφα δόγματα).“ Orðin ἄγραφα δόγματα þýða bókstaflega óritaðar kenningar. Sumir telja að þær hafi innihaldið merkustu frumspekikenningar Platons sem hann ræddi einungis við nána vini og samstarfsmenn í Akademíunni.

Ástæða þess að Platon hélt sumum kenningum sínum leyndum kann að vera sú sem rædd er í samræðunni Fædrosi (276C) þar sem Platon gagnrýnir ritverk almennt og segir þau vera dauðan bókstaf, sem er m.a. ófær um að leiðrétta misskilning. Í sjöunda bréfinu segir Platon einnig að alvarlegir menn sem fjalla um mikilvæg mál gæti þess vandlega að skrifa ekkert um þau (344C).

Sagan segir að Platon hafi eitt sinn fjallað um óritaðar kenningar sínar í fyrirlestri opnum almenningi sem hann nefndi Um hið góða (Περὶ τἀγαθοῦ), þar sem hann hélt því fram að hið góða (τὸ ἀγαθόν) og hið eina (τὸ ἕν), undirstöðulögmál tilverunnar, væru eitt og hið sama. Ýmsar heimildir greina frá fyrirlestrinum. Þar á meðal Aristoxenos sem lýsir honum þannig: „Menn komu í von um að læra eitthvað um það sem þeir telja mannleg gæði, svo sem auð, heilsu, hreysti og hamingjuna. En þeir urðu furðu lostnir, býst ég við, þegar stærðfræðisannanirnar hófust, með tölum og rúmfræðilíkönum og stjörnufræði og að lokum með yfirlýsingunni Hið góða er Hið eina. Sumir gerðu því lítið úr fyrirlestrinum en aðrir höfnuðu kenningunni.“ Simplikkíos vitnar í Alexander frá Afródisías sem segir að „samkvæmt því sem Platon sagði er undirstaða alls, þ.á m. frummyndanna sjálfra, Hið eina og óákveðin tvennd (ἡ ἀόριστος δυάς), sem hann nefndi Hið stóra og Hið smáa (τὸ μέγα καὶ τὸ μικρόν) [...] um þetta má einnig fræðast hjá Spevsipposi og Xenokratesi og hinum sem voru viðstaddir fyrirlestur Platons um hið góða.“ Þetta kemur heim og saman við það sem Aristóteles segir í Frumspekinni (987b og 988a).

Áhrif Platons

Platon er einn áhrifamesti hugsuður sögunnar. Alfred North Whitehead komst svo að orði að öll saga heimspekinnar væri einungis röð neðanmálsgreina við Platon. Whitehead átti ekki við að heimspekingar síðari tíma hefðu ekkert mikilsvert haft fram að færa, heldur að þeir hafi í meginatriðum gert það innan þess ramma sem Platon setti heimspekinni. Kenningar Platons hafa í gegnum tíðina bæði verið samþykktar og þeim hefur verið hafnað en meira að segja andmælendur Platons hafa fengist við sömu spurningar og Platon spurði.

Heimspeki Platons er oft borin saman við heimspeki Aristótelesar, nemanda hans. Á miðöldum voru rit Aristótelesar þekktari í Vestur-Evrópu og áhrif hans urðu töluvert meiri en áhrif Platons. Í skólaspekinni var Aristóteles einfaldlega nefndur „heimspekingurinn“. Aftur á móti voru rit Platons ætíð þekkt og lesin í Býsansríkinu.

Skólaspekingar miðalda höfðu ekki aðgang að ritum Platons (nema í mjög litlum mæli) og kunnu ekki forngrísku. Handrit með samræðum Platons fóru fyrst að berast vestur frá Konstantínópel um einni öld áður en borgin féll í hendur aröbum árið 1453. Georgíos Pleþon Gemistos hafði þau með sér til Ítalíu. Áður höfðu fræðimenn í Vestur-Evrópu einungis þekkt latneskar þýðingar af stuttum köflum úr samræðum Platons og seinna latneskar þýðingar á arabískum þýðingum af ritum Platons. Arabískir fræðimenn sem varðveittu ritin sömdu einnig fjöldamörg skýringarrit við texta bæði Platons og Aristótelesar. Þeirra á meðal voru Al-Farabi, Avicenna og Averroes.

Þekking á platonskri heimspeki náði fyrst útbreiðslu í Vestur-Evrópu á endurreisnartímanum. Margir af helstu hugsuðum og vísindamönnum þessa tíma brutust undan áhrifum skólaspekinnar og töldu platonska heimspeki forsendu framfara í listum og vísindum.

Vestrænir heimspekingar hafa æ síðan þegið innblástur úr verkum Platons. Áhrifa hans gætir ekki síður í stærðfræði og vísindum. Albert Einstein byggði á hugmyndum Platons um óbeytanlegan veruleika sem undirliggur sífelldum breytingum í heimi sýndarinnar þegar hann andmælti þeirri líkindafræðilegu mynd af heiminum sem Niels Bohr dró upp í túlkun sinni á skammtafræðinni. Aðrir hugsuðir hafa gert uppreisnir gegn hugmyndum Platons. Friedrich Nietzsche réðst til að mynda á siðfræði og stjórnspekikenningar Platons. Stjórnspekikenningar Platons sættu einnig árásum frá Karl Popper sem hélt því fram í riti sínu Opna samfélagið og óvinir þess (e. The Open Society and Its Enemies) (1945) að stjórnspeki Platons í Ríkinu væri dæmigerð alræðishugmyndafræði. Og Martin Heidegger andmælti hugmyndum Platons um veruna.

Heimildir og frekari fróðleikur

Fyrirmynd greinarinnar var „Plato“ á ensku útgáfu Wikipedia. Sótt 4. nóvember 2005.

• Annas, Julia, An Introduction to Plato's Republic (Oxford: Oxford University Press, 1981).
• Annas, Julia, Plato: A Very Short Introduction (Oxford, 2003).
• Blondell, Ruby, The Play of Character in Plato's Dialogues (Cambridge: Cambridge University Press, 2002).
• Bobonich, Christopher, Plato's Utopia Recast: His Later Ethics and Politics (Oxford: Oxford University Press, 2002).
• Brandwood, Leonard, The Chronology of Plato's Dialogues (Cambridge: Cambridge University Press, 1990).
• Brickhouse, Thomas C. og Smith, Nicholas D., Plato's Socrates (Oxford: Oxford University Press, 1994).
• Corlett, J. Angelo, Interpreting Plato's Dialogues (Las Vegas: Parmenides Publishing, 2005).
• Crombie, I.M., An Examination of Plato's Doctrines. (London: Routledge & Kegan Paul, 1963).
• Ferrari, G.R.F., The Cambridge Companion to Plato's Republic (Cambridge: Cambridge University Press, 2007).
• Fine, Gail (ritstj.), Plato 1: Metaphysics and Epistemology (Oxford: Oxford University Press, 1999).
• Fine, Gail (ritstj.), Plato 2: Ethics, Politics, Religion, and the Soul (Oxford: Oxford University Press, 1999).
• Griswold, Charles L. (ritstj.), Platonic Writings, Platonic Readings (London: Routledge, 1988).
• Guthrie, W.K.C., A History of Greek Philosophy IV: Plato: The Man and His Dialogues, Earlier Period (Cambridge: Cambridge University Press, 1975).
• Guthrie, W.K.C., A History of Greek Philosophy V: The Later Plato and the Academy (Cambridge: Cambridge University Press, 1978).
• Havelock, Eric A., Preface to Plato (Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1963).
• Irwin, Terence, Plato's Ethics (Oxford: Oxford University Press, 1995).
• Kahn, Charles, H., Plato and the Socratic Dialogue: The Philosophical Use of a Literary Form (Cambridge: Cambridge University Press, 1996).
• Kraut, Richard (ritstj.), The Cambridge Companion to Plato (Cambridge: Cambridge University Press, 1992).
• Notopoulos, A., „The Name of Plato“, Classical Philology 34 (2) (1939): 135-145.
• Rowe, C.J., Plato (London: Duckworth, 2003).
• Santas, Gerasimos, The Blackwell Guide to Plato's Republic (Oxford: Blackwell, 2006).
• Sayre, Kenneth, Plato's Literary Garden (Syracuse: University of Notre Dame Press, 1995).
• Silverman, Allan, The Dialectic of Essence: A Study of Plato's Metaphysics (Princeton: Princeton University Press, 2002).
• Sheffield, Frisbee, Plato's Symposium: The Ethics of Desire (Oxford: Oxford University Press, 2006).
• Shields, Cristopher (ritstj.), The Blackwell Guide to Ancient Philosophy (London: Blackwell, 2003).
• Taylor, C.C.W. (ritstj.), Routledge History of Philosophy. Volume 1: From the Beginning to Plato (London: Routledge, 1997).
• Taylor, A.E., Plato: The Man and His Work (London: Methuen & Co., 1926).
• White, Nicholas P., Plato on Knowledge and Reality (Indianapolis: Hackett, 1976).
• Young, Charles M., „Plato and Computer Dating“, Oxford Studies in Ancient Philosophy 12 (1994): 227-250.

Tengt efni

• Akademían
• Hellislíking Platons
• Nýplatonismi
• Plótínos

Tenglar

• Verk Platons á ensku hjá Project Gutenberg
• Umdeild verk eignuð Platoni hjá Project Gutenberg
• Stanford Encyclopedia of Philosophy: „Plato“
• Stanford Encyclopedia of Philosophy: „Plato's Ethics“
• Stanford Encyclopedia of Philosophy: „Plato's Shorter Ethical Works“
• Stanford Encyclopedia of Philosophy: „Friendship and Eros“
• Stanford Encyclopedia of Philosophy: „Callicles and Thrasymachus“
• Stanford Encyclopedia of Philosophy: „Plato's Ethics and Politics in The Republic“
• Stanford Encyclopedia of Philosophy: „Plato's Cratylus“
• Stanford Encyclopedia of Philosophy: „Middle Period Metaphysics and Epistemology“
• Stanford Encyclopedia of Philosophy: „Plato's Parmenides“
• Stanford Encyclopedia of Philosophy: „Method and Metaphysics in the Sophist and Statesman“
• Stanford Encyclopedia of Philosophy: „Plato's Timaeus“
• Stanford Encyclopedia of Philosophy: „Plato on Utopia“
• Stanford Encyclopedia of Philosophy: „Plato on Rhetoric and Poetry“
• Stanford Encyclopedia of Philosophy: „Plato's Aesthetics“
• The Internet Encyclopedia of Philosophy: „Plato“
• The Internet Encyclopedia of Philosophy: „Plato's Political Philosophy“
• The Internet Encyclopedia of Philosophy: „Plato's Theaetetus“
• „Hver var Platon?“. Vísindavefurinn.
• „Hver eru helstu ritverk Platons?“. Vísindavefurinn.
• „Hafa rit Platons og Aristótelesar verið útbreidd og þekkt frá því þau voru skrifuð?“. Vísindavefurinn.
• „Hvaða áhrif höfðu kenningar Platons á aðra heimspekinga, vísindamenn og fólk almennt?“. Vísindavefurinn.
• „Hverjar voru helstu heimspekihugmyndir Platons?“. Vísindavefurinn.
• „Hvað hafði Platon að segja um viskuna og þekkinguna?“. Vísindavefurinn.
• „Eru menn aðeins eftirmyndir af hinum fullkomna manni eða konu, líkt og málverk af stól er aðeins eftirmynd af einhverjum ákveðnum stól?“. Vísindavefurinn.
• „Hvernig er vitað að hugmyndirnar sem Sókrates heldur fram í samræðum Platons tilheyri Platoni en ekki Sókratesi?“. Vísindavefurinn.