Arabíska
Arabíska (arabíska: العربية al-ʿarabiyyah; IPA: /al ʕaraˈbijːa/, eða عَرَبِيّ ʿarabīy, borið fram /ˈʕarabiː/ eða /ʕaraˈbij/) er semískt tungumál sem er upprunið á Arabíuskaganum, en breiddist yfir stærra svæði með útbreiðslu íslams og er nú talað víðast hvar alla leið frá Marokkó til Íraks. Arabíska er eitt helsta sameiningartákn fólks sem í dag kalla sig Araba sem eru mun fleiri en íbúar Arabíuskagans.
.svg){kind=small}
Arabísku má skipta í þrennt, klassíska arabísku (mál Kóransins), staðlaða nútímaarabísku sem er dregin af klassískri arabísku, og talaða arabísku sem til eru fjölmörg afbrigði af. Stöðluð nútímaarabíska er notuð í formlegu máli af flestum fjölmiðlum og í bókum nær alls staðar þar sem arabíska er töluð. Töluð arabíska skiptist hins vegar í margar mállýskur sem talaðar eru þvert yfir svæðið. Þær eru mjög misjafnar og skiljast jafnvel ekki af þeim sem tala aðrar mállýskur.
Arabíska er þriðja útbreiddasta opinbera málið (á eftir ensku og frönsku).[1] Hún er líka eitt af sex opinberum málum Sameinuðu þjóðanna,[2] og helgisiðamál í íslam.[3] Arabíska er víða kennd í háskólum og er notuð í mismiklum mæli á vinnustöðum, stjórnsýslu og fjölmiðlum.[3] Á miðöldum var arabíska eitt helsta tungumál vísinda, menningar og lista. Vegna þess eru ýmis tökuorð úr arabísku í Evrópumálum. Áhrifa frá arabísku gætir meðal annars í spænsku, sikileysku, katalónsku og portúgölsku, vegna áhrifa málsins á tímum Al-Andalus. Maltneska er semískt mál sem þróaðist úr arabískri mállýsku, en er ritað með latínuletri.[4] Balkanmálin, einkum albanska, gríska, serbókróatíska og búlgarska, hafa líka mörg tökuorð úr arabísku, aðallega vegna áhrifa ottómanatyrknesku.
Í gegnum söguna hefur arabíska haft áhrif á önnur mál víða um heim, sérstaklega þar sem íslam er ríkjandi trúarbrögð, og í löndum sem múslimar lögðu undir sig. Þau mál sem hafa orðið fyrir mestum áhrifum eru persneska, tyrkneska, hindí og úrdú,[5] kasmírska, kúrdíska, bosníska, kasakska, bengalska, malasíska og indónesíska, maldívska, pastúnska, púnjabíska, albanska, armenska, aserska, sikileyska, spænska, gríska, búlgarska, tagalog, sindhi, ódíska,[6] hebreska, og Afríkumálin hausa, amharíska, tígrinja, sómalska, tamazight og svahílí. Arabíska hefur líka fengið tökuorð úr öðrum málum, eins og arameísku, persnesku, grísku, latínu, og síðar úr tyrknesku, ensku, frönsku og ítölsku.
Arabíska er töluð af allt að 380 milljónum manna, bæði sem fyrsta mál og seinna mál, í Arabaheiminum,[7] sem gerir hana að fimmta stærsta máli heims eftir fjölda málhafa[8] og fjórða mest notaða máli Internetsins.[9][10] Arabíska er líka helgisiðamál yfir 2 milljarða múslima.[2] Árið 2011 taldi Bloomberg Businessweek arabísku vera fjórða gagnlegasta viðskiptamálið, á eftir ensku, mandarín og frönsku.[11] Arabíska er rituð með arabísku letri, samhljóðaletri sem er skrifað frá hægri til vinstri.
Ritmál
breytaArabíska er skrifuð frá hægri til vinstri með arabísku letri. Til dæmis er orðið „arabíska“ skrifað svona á arabísku: العربية. Arabískt letur er afkomandi nabateísks leturs sem var notað til að skrifa arameísku.[12]
Málfræði
breytaÍ arabísku er enginn óákveðinn greinir en ákveðni greinirinn er -al. Í talmálinu fellur ellið í ákveðna greininum oft brott en það er ætíð ritað.
Arabíska hefur tvö málfræðileg kyn, karlkyn og kvenkyn. Lýsingarorð eru eftirsett og beygjast eftir kyni og tölu. Fleirtölusetning nafnorða er almennt óregluleg í karlkyni en regluleg í kvenkyni. Tíu prósent karkyns nafnorða taka viðskeytið -ún í fleirtölu svo sem Múdarres („kennari“) - Múdarresún, Múhamí („lögmaður“) - Múhaníún, Múhandis („verkfræðingur“) - Múhandisún. Kvenkyns nafnorð taka almennt viðskeytið -at í fleirtölu. Sagnorð beygjast í persónum, tölum og kynjum. Sögnin „að vera“ er ekki til í nútið framsöguháttar þó hana mætti finna í fornmálinu. Þannig þýðir nahnú múslimí „við erum múslimar“.
Í arabísku beygjast sagnorð í þremur tölum: eintölu, fleirtölu og tvítölu.
Persónufornafn annarrar persónu beygist eftir kynjum. T. d. er „þú" ka, þegar talað er við karlmann, ft. kum, en í kvk. er „þú" ki og í ft. kunna.
Tölur
breytaÞeir tölustafir (0 1 2 3 4 5 6 7 8 9) og það talnakerfi sem nú er notað um allan heim kom til Evrópu í gegnum arabísku og eru tölurnar því gjarnan kallaðar arabískar tölur. Í reynd eru þær upprunnar frá Indlandi og í arabísku eru tölurnar einmitt kallaðar „indverskar tölur“. Arabíska er rituð frá hægri til vinstri líkt og hebreska, en tölur eru aftur á móti ritaðar frá vinstri til hægri.
Tilvísanir
breyta- ↑ Wright, John W. (2001). The New York Times Almanac 2002. Routledge. bls. 492. ISBN 978-1-57958-348-4.
- ↑ 2,0 2,1 „What are the official languages of the United Nations? - Ask DAG!“. ask.un.org (enska). Afrit af uppruna á 5 febrúar 2016. Sótt 21. desember 2019.
- ↑ 3,0 3,1 World, I. H. „Arabic“. IH World (enska). Sótt 7 júlí 2021.
- ↑ „Maltese language“. Encyclopedia Britannica (enska). Afrit af uppruna á 24. september 2019. Sótt 21. desember 2019.
- ↑ Versteegh, Kees; Versteegh, C. H. M. (1997). The Arabic Language (enska). Columbia University Press. ISBN 9780231111522.
- ↑ Bhabani Charan Ray (1981). „Appendix B Persian, Turkish, Arabic words generally used in Oriya“. Orissa Under the Mughals: From Akbar to Alivardi : a Fascinating Study of the Socio-economic and Cultural History of Orissa. Orissan studies project, 10. Calcutta: Punthi Pustak. bls. 213. OCLC 461886299.
- ↑ „Arabic“. Ethnologue. Sótt 15.6.2025.
- ↑ Lane, James (2 júní 2021). „The 10 Most Spoken Languages In The World“. Babbel. Sótt 29 júní 2021.
- ↑ „Internet: most common languages online 2020“. Statista (enska). Sótt 26 nóvember 2021.
- ↑ „Top Ten Internet Languages in The World - Internet Statistics“. www.internetworldstats.com. Afrit af upprunalegu geymt þann 7. september 2019. Sótt 26 nóvember 2021.
- ↑ „Mandarin Chinese Most Useful Business Language After English - Bloomberg Business“. Bloomberg News. 29. mars 2015. Afrit af upprunalegu geymt þann 29. mars 2015. Sótt 2 janúar 2022.
- ↑ Gruendler, Beatrice, ritstjóri (2019). The development of the Arabic scripts: From the Nabatean era to the first Islamic century. Harvard Semitic Series. 43. bindi. Brill.