Álandseyjar
Álandseyjar eða Áland (sænska: Åland; finnska: Ahvenanmaa) eru sjálfstjórnarsvæði undir finnskum yfirráðum á Eystrasalti undan strönd Finnlands.[1] Álandseyjar telja í heildina um 6.500 eyjar og sker en hinir sænskumælandi íbúar búa langflestir á stærstu eyjunni, Fasta Åland.[2] Það var samkvæmt ákvörðun Þjóðabandalagsins árið 1921 sem Álandseyjar fengu sjálfsstjórn en áður höfðu íbúar eyjanna sóst eftir því að segja skilið við Finnland og verða hluti af Svíþjóð. Opinbert tungumál á eyjunum er sænska og höfuðborgin er Maríuhöfn.
| Åland Ahvenanmaa | |
|
|
| Fáni | Skjaldarmerki |
| Þjóðsöngur: Ålänningens sång | |
| |
| Höfuðborg | Maríuhöfn |
| Opinbert tungumál | sænska |
| Stjórnarfar | Sjálfstjórnarhérað
|
| Forsætisráðherra | Veronica Thörnroos |
| Landstjóri | Peter Lindbäck |
| Sjálfstjórnarhérað | innan Finnlands |
| - Heimastjórn | 7. maí 1920 |
| - Álandseyjasamningurinn | 20. október 1921 |
| - Héraðsþing | 9. júní 1922 |
| Evrópusambandsaðild | 1. janúar 1995 |
| Flatarmál - Samtals |
1.580 km² |
| Mannfjöldi - Samtals (2020) - Þéttleiki byggðar |
30.129 19,07/km² |
| VLF (KMJ) | áætl. 2007 |
| - Samtals | 1,563 millj. dala |
| - Á mann | 55.829 dalir |
| VÞL (2017) | 0.900 |
| Gjaldmiðill | evra € |
| Tímabelti | UTC+2 (UTC+3 á sumrin) |
| Þjóðarlén | .ax |
| Landsnúmer | +358 18 |
Álandseyjar eru eyjaklasi við mynni Helsingjabotns í Eystrasalti, við strönd Finnlands. Stærsta eyjan er Fasta Åland þar sem 90% íbúanna búa.[3] Auk hennar eru um 6.500 eyjar og sker austan við stærstu eyjuna.[4] Aðeins 60-80 eyjar eru byggðar. Roslagen í Svíþjóð liggur 38 km vestan við Fasta Åland, en í austri nær eyjaklasinn alveg að strönd Finnlands í Skerjagarðshafi. Vestan við Álandseyjar er óbyggða skerið Märket sem skiptist í tvennt milli Finnlands og Svíþjóðar. Ferjur ganga frá Maríuhöfn til Turku í Finnlandi og Stokkhólms í Svíþjóð.
Álandseyjar eru sjálfstjórnarsvæði og hafa því eigin stjórn sem fer með hluta þess valds sem finnska ríkisstjórnin fer með annars staðar. Eyjarnar eru herlaust og hlutlaust svæði eftir friðarsamninga í kjölfar Álandseyjastríðsins um miðja 19. öld.[5] Árið 2022 var haldið upp á 100 ára afmæli sjálfstjórnar á eyjunum.[6] Sumir Álendingar vilja kljúfa sig frá Finnlandi og gerast sjálfstætt land. Stjórnmálaflokkurinn Ålands Framtid eða Framtíð Álandseyja berst hart fyrir því, en fékk aðeins einn þingmann af 30 í kosningum árið 2019.
HeitiBreyta
Uppruni heitis eyjanna er frumnorræna orðið *Ahvaland dregið af orðinu yfir vatn eða á. Frumgermanska orðið ahwō er skylt latneska orðinu aqua sem merkir „vatn“. Í norrænu varð þetta Áland og síðan Åland í sænsku, þótt ár séu ekki áberandi í landslagi Álandseyja. Finnska og eistneska heitið yfir eyjarnar, Ahvenanmaa og Ahvenamaa, hafa verið tengd við aborra (ahvenet).[7] Til er tilgáta sem gengur út frá því að finnska heitið sé það upprunalega, og norræna heitið dregið af því.[8]
Hugsanlega vísaði Pliníus eldri til eyjanna þegar hann minntist árið 77 á eyjar þar sem íbúarnir lifðu af höfrum,[9] þar sem latneska orðið yfir hafra er avena.
Opinbert heiti eyjanna er Landskapet Åland sem merkir „landshlutinn“ eða „héraðið Áland“.
LandfræðiBreyta
Álandseyjar liggja á hernaðarlega mikilvægum stað þar sem þær liggja nálægt innsiglingunni að Stokkhólmi og við mynni bæði Helsingjabotns og Kirjálabotns.
Nær 300 byggilegar eyjar tilheyra eyjaklasanum, en aðeins 60-80 þeirra eru í byggð. Afgangurinn eru um 6200 sker og eyjur með berum klöppum.[4] Eyjaklasinn tengist eyjaklasanum Åboland sem liggur austan megin við hann, meðfram suðvesturströnd Finnlands. Saman mynda þeir Skerjagarðshaf. Vestan við Álandseyjar er Álandshaf og í norðri er Helsingjabotn.
Eyjarnar eru að mestu grýttar og jarðvegur er lítill eftir að jökulísinn fór þar yfir við lok síðustu ísaldar.[4] Á eyjunum eru mörg engi þar sem býr mikill fjöldi ólíkra tegunda skordýra, eins og fiðrildið Melitaea cinxia.
Álandseyjar ná yfir 1527 km2 landsvæði.[11] Níutíu prósent íbúa búa á eyjunni Fasta Åland sem er langstærst. Erfitt er að áætla stærð hennar vegna þess hvað hún er óregluleg í laginu, en hún er talin vera frá 740 km2[4] að 879 km2[12] að yfir 1010 km2, eftir því hvað talið er með. Á eyjunni eru nokkrar hafnir.
Í Álandseyjadeilunni notuðu deiluaðilar kortagerð til að undirbyggja kröfur sínar. Á sænska kortinu var stærsta byggja eyjan mest áberandi, en mörgum skerjum var sleppt. Á finnska kortinu var stærð ýmissa smáeyja og skerja ýkt. Á sænska kortinu virtust eyjarnar nær Svíþjóð en Finnlandi, meðan finnska kortið lagði áherslu á samfellu eyjaklasans við meginlandið á Finnlandi, en stærra bil var frá eyjaklasanum til Svíþjóðar hinum megin. Ein útkoman úr þessu er að gjarnan er talað um „6000 sker“ í kjölfarið á lausn deilunnar.
Á Álandseyjum lifa margar dýrategundir sem ekki eru upprunnar á eyjunum. Elgur og ýmsar tegundir dádýra voru flutt þangað á 20. öld.
StjórnmálBreyta
Stjórn Álandseyja er í samræmi við lög um sjálfstjórn Álandseyja og alþjóðlega samninga. Þessir samningar tryggja sjálfstjórn eyjanna innan Finnlands, sem fer með fullveldi þar, auk þess að tryggja að þær séu herlaust svæði. Stjórn Álandseyja er í höndum landshlutastjórnar sem ber ábyrgð gagnvart lögþingi Álandseyja. Landstjóri er fulltrúi finnsku ríkisstjórnarinnar. Að auki eiga Álandseyjar einn fastan fulltrúa á finnska þinginu.
Álandseyjar eru með eigin fána og hafa gefið út eigin frímerki frá 1984.[13] Eyjarnar eru með eigin lögreglulið og eru með aukaaðild að Norðurlandaráði.[14] Álandseyjar eru herlaust svæði og íbúar eru undanþegnir herskyldu. Þótt sjálfstæði Álandseyja sé eldra en núverandi héruð Finnlands, fer stjórn Álandseyja með sömu verkefni og finnsku héraðsráðin fara með. Póstþjónusta Álandseyja sér um póstþjónustu á eyjunum og er aðili að Samstarfsráði lítilla evrópskra póstþjónusta. Radíóamatörar líta á Álandseyjar sem sérstakan aðila og þær hafa sitt eigið kallmerki sem gefið er út af Finnlandi: OH0, OF0 og OG0 (síðasti stafurinn er núll).[15]
Álandseyjar eiga einn fulltrúa á finnska þinginu. Stjórnmálaflokkar á Álandseyjum eru ólíkir flokkum á meginlandinu.
Heimaskólar, sem voru í reynd bannaðir í Svíþjóð árið 2011, eru leyfðir samkvæmt finnskum lögum. Vegna nálægðar Álandseyja og þar sem þær eru sænskumælandi, hafa nokkrar fjölskyldur sem kjósa heimaskóla flutt frá Svíþjóð til Álandseyja. Meðal þeirra var Jonas Himmelstrand, forseti sænsku heimaskólasamtakanna.[16]
Eftir endurbætur kosningalaga ætluðu Álandseyjar að heimila netkosningu fyrir fjarstadda kjósendur í þingkosningum 2019 og hugðist heimila öllum kjósendum að nýta sér netkosningu fyrir næstu kosningar 2023.[17] Hætt var við þetta á síðustu stundu vegna efasemda um öryggi kerfisins.[18]
Einn flokkur aðskilnaðarsinna, Framtíð Álandseyja, býður fram með þá stefnu að Álandseyjar verði sjálfstætt ríki.[19][20]
SveitarfélögBreyta
ÍbúarBreyta
Flestir íbúar Álandseyja tala sænsku (eina opinbera málið) sem móðurmál. Árið 2021 töluðu þannig 86% íbúa sænsku að móðurmáli meðan innan við 5% töluðu finnsku. Kennslumál í opinberum skólum er sænska, en annars staðar í Finnlandi eru bæði málin notuð í sveitarfélögum þar sem margir eiga sænsku að móðurmáli. Álenska er staðbundin mállýska á Álandseyjum.
Uppruni Álendinga og álensku eru umdeild og oft viðkvæmt umræðuefni. Álendingar eru ýmist taldir með Svíum eða Finnlands-Svíum, en mállýskan er talin líkari upplensku í Svíþjóð en finnlandssænsku og flestir Álendingar gera greinarmun á sjálfum sér og Finnlands-Svíum.
Samkvæmt lögum um ríkisborgararétt á Álandseyjum er byggðaréttur (sænska: hembygdsrätt) forsenda fyrir kosningarétti og kjörgengi á þingi Álandseyja, eða eignarhald á landi á óskipulögðum svæðum á Álandseyjum.[21]
17.3% Álendinga eru upprunnin utanlands, sem er með því mesta sem gerist í Finnlandi. Flestir eru frá Svíþjóð, en 7% Álendinga eru fædd í Svíþjóð. Á eyjunum eru líka samfélög Rúmena og Letta.[22]
TilvísanirBreyta
- ↑ „Hvaða landi tilheyra Álandseyjar?“ á Vísindavefnum
- ↑ „Hvað getur þú sagt mér um Álandseyjar?“ á Vísindavefnum
- ↑ „The Aland Islands“. Osterholm.info. 9 May 2012. Archived from the original on 9 May 2012. Sótt 26 October 2017.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Scheffel, Richard L.; Wernet, Susan J., ritstjórar (1980). Natural Wonders of the World. United States of America: Reader's Digest Association, Inc. bls. 3. ISBN 0-89577-087-3.
- ↑ „Uneasy Sweden and the Menace of Prussianism; An Analysis of the Scandinavian Situation in View of Kaiser's Reported Ambition to Make the Baltic a German Lake“ (PDF). Query.nytimes.com. Sótt 26 October 2017.
- ↑ Forsgård, Helena (29 June 2021). „100 years of autonomy: Åland celebrates“. Nordic Labour Journal. Afrit from the original on 19 May 2011. Sótt 30 June 2021.
- ↑ Virrankoski, Pentti (2001). Suomen historia. Ensimmäinen osa. SKS. ISBN 951-746-321-9. p. 59.
- ↑ Lars Hulden (2001) Finlandssvenska bebyggelsenamn; Svenska litteratursällskapet i Finland. ISBN 951-583-071-0.
- ↑ Pliny the Elder The Natural History; Book IV, Chapter 27.
- ↑ Guide, Copyright-The World Beach. „Degersand Beach / Finland“. World Beach Guide.
- ↑ „Statistical Yearbook of Finland 2016“ (PDF). Stat.fi. bls. 505. Afrit af upprunalegu (PDF) geymt þann 11 February 2017. Sótt 7. febrúar 2017.
- ↑ Europe, Council of (1. janúar 2012). Biodiversity and Climate Change: Reports and Guidance Developed Under the Bern Convention (enska). Council of Europe. bls. 251. ISBN 9789287170590.
- ↑ „Product catalogue“. Aland Stamps. Afrit af upprunalegu geymt þann 11 febrúar 2017. Sótt 10 February 2017.
- ↑ „The 2007 Session of the Nordic Council“. European Tribune. 2007. Sótt 10 February 2017.
- ↑ „International Prefixes“. Radio Society of Great Britain. Sótt 10 February 2017.
- ↑ „Allt fler hemundervisare flyttar till Åland“. Ålandstidningen. Afrit af upprunalegu geymt þann 23 febrúar 2017. Sótt 12 August 2015.
- ↑ Krimmer, R., Duenas-Cid, D., Krivonosova, I., Serrano, R. A., Freire, M., & Wrede, C. (2019, September 27). Nordic Pioneers: facing the first use of Internet Voting in the Åland Islands (Parliamentary Elections 2019).
- ↑ Duenas-Cid, David; Krivonosova, Iuliia; Serrano, Radu; Freire, Marlon; Krimmer, Robert (7 May 2020). „Tripped at the Finishing Line: The Åland Islands Internet Voting Project“. Í Krimmer, Robert; Volkamer, Melanie; Beckert, Bernhard; Küsters, Ralf; Kulyk, Oksana; Duenas-Cid, David; Solvak, Mihkel (ritstjórar). Electronic Voting. Lecture Notes in Computer Science.. árgangur 12455. Springer International Publishing. bls. 36–49. doi:10.1007/978-3-030-60347-2_3. ISBN 978-3-030-60346-5. S2CID 221911723 – gegnum Springer Link.
- ↑ „Viva Åland! Independence Dream Not Dead, But More Autonomy Comes First“. Afrit af upprunalegu geymt þann 20. janúar 2021. Sótt 16. apríl 2023.
- ↑ „Wednesday's papers: Åland's separatists take heart, housing market warning and pig farm vaccinations“. Yle Uutiset. 4 October 2017.
- ↑ „Act on the Autonomy of Åland“ (PDF). Finlex. 1991. Sótt 25 January 2017.
- ↑ „Väestö 31.12. Muuttujina Maakunta, Taustamaa, Sukupuoli, Ikä, Syntyperä, Vuosi ja Tiedot“. Afrit af upprunalegu geymt þann 15. apríl 2022. Sótt 28. apríl 2023.