Stralsund

Stralsund er fjórða stærsta borgin í þýska sambandslandinu Mecklenborg-Vorpommern með 58 þús íbúa. Borgin er þrungin sögu og tilheyrði áður fyrr þýska ríkinu, Svíþjóð, Prússlandi og Austur-Þýskalandi. Miðborgin er á heimsminjaskrá UNESCO.

Stralsund
Skjaldarmerki
Sambandsland	Mecklenborg-Vorpommern
Flatarmál
• Samtals	38,97 km2
Hæð yfir sjávarmáli	0−13 m
Mannfjöldi
• Samtals	57.670 (31 des 2.010)
• Þéttleiki	1.480/km2
Vefsíða	www.stralsund.de

Strelasundsbrúin yfir til Rügen

Lega

Stralsund

Stralsund er hafnarborg við Eystrasalt nyrst í sambandslandinu. Hún liggur gegnt eyjunni Rügen (Ré) og gengur stór stálbrú yfir sundið Strelasund. Næstu borgir eru Rostock til suðvesturs (60 km) og Szczecin (Stettin) í Póllandi til suðausturs (100 km).

Skjaldarmerki

Skjaldarmerki borgarinnar hvítur örvaroddur á rauðum grunni. Fyrir ofan er hvítur kross. Örvaroddurinn er vísandi um heiti borgarinnar, en Strela merkir ör eða oddur. Þannig hét litli hólmurinn Stralow fyrir framan borgina (heitir Dänholm í dag). Merki þetta kom fyrst fram 1265 og var opinberlega aftur tekið upp 1939.

Orðsifjar

Slavneski bærinn Stralow og hólmurinn Strela þar fyrir framan merkja ör eða oddur (getur einnig merkt árkvísl). Borgin fékk því heitið Stralsund, en með heitinu –sund er meint sundið milli borgarinnar og eyjarinnar Rügen. Það heitir þó enn Strelasund í dag. Á íslensku hefur borgin verið kölluð Stræla.

Saga Stralsund

Miðaldir

Stofnskjal borgarinnar frá 1234

Á svæði sem nú er Stralsund bjuggu áður slavnesku þjóðflokkarnir ranar og vindar, en þeir voru meðal síðustu þjóðflokka í Mið-Evrópu til að kristnast. 1168 sigraði Valdimar I Danakonungur rana í orrustu. Ranar og vindar bjuggu í smábænum Stralow, sem stóð á samnefndri eyju í Strelasundi. Eftir kristnitöku tók fólk að streyma til bæjarins, einnig Danir. Seinna bættust Þjóðverjar við. Stralsund hlaut borgarréttindi 1234. Leyfisplaggið er enn til og er til sýnis í safni í borginni. Stralsund varð hafnarborg, en fiskveiðar voru mikill atvinnuvegur. Aðallega var veidd síld. Með aukinni verslun gerðust borgarbúar of nærgöngulir við hafnarborgina Lübeck. 1249 birtist floti frá Lübeck og réðist á Stralsund, sem var lögð í eyði. Þegar hún var byggð upp aftur, risu margar byggingar sem enn standa í dag, ekki síst kirkjurnar þrjár í miðborginni. 1278 gerði Stralsund fyrsta samning við Lübeck. Sá samningur var endurnýjaður og snemma á 14. öld varð Stralsund að Hansaborg. Þetta mislíkaði Dönum, sem sjálfir reyndu að byggja upp siglingaleiðir og verslunarsambönd. Til átaka kom og sátu Danir og bandamenn þeirra m.a. um Stralsund 1316 til að þvinga borgina til að láta af verslun sinni. Það mistókst og stóð borgin jafnvel sterkari eftirá. Seinna á 14. öld var háð verslunarstríð milli Hansasambandsins og Dani. Hansamenn hertóku Kaupmannahöfn til skamms tíma og stóðu uppi sem sigurvegarar. Friðarsamningarnir voru gerðir í Stralsund 1370. Hansasambandið stóð á hátindi sínum. 1429 voru Danir enn í stríði við Hansakaupmenn. Danskur floti réðist á Stralsund, rændi og brenndi borgina. En borgarbúar náðu að skrapa saman skipum og sigruðu Dani í sjó- og landorrustu. Fyrir vikið breyttu þeir nafni hólmans fyrir framan borgina úr Strela í Dänholm (Danahólmur).

Siðaskipti og 30 ára stíðið

Stralsund 1640. Mynd eftir Matthäus Merian.

Frá og með 1523 var lúterstrú predikuð í borginni. Siðaskiptin fóru þó ekki fram fyrr en tveimur árum síðar, er hópur manna ruddist í kirkjur og klaustur til að eyðileggja helgimyndir. Borgin dafnaði þó enn, bæði sem verslunar- og siglingaborg. Síðla á 16. öld gekk Stralsund þó úr Hansasambandinu og verslaði aðallega við Svía. Í upphafi 30 ára stríðsins var Stralsund hlutlaust. En 1626 hrakti keisaraherinn Dani úr Mecklenborg, þannig að Stralsund fannst sér verulega ógnað. Þá var tekið upp á því að reisa víggirðingar um borgina, en á meðan hertók keisaraherinn Wismar og síðan Rostock. 1628 voru allar nærsveitir, ásamt eyjunni Rügen á valdi keisarahersins. Þá gerðu borgarbúar leynilegan verndarsamning við Dani og Svía, sem sendu hermenn til Stralsund. Snemmsumars 1628 kom Wallenstein sjálfur á vettvang og lét gera umsátur um borgina sem stóð í rúma tvo mánuði. En sökum þess að liðsauki barst frá Svíþjóð og sökum óhagstæðs veðurs, ákvað Wallenstein að hörfa frá. Stralsund var því með fáum borgum sem stóðust áhlaup keisarahersins í 30 ára stríðinu. 10. september kom Gústaf Adolf II sjálfur til borgarinnar. Hann lét gera upp öll varnarvirki, setti upp herstöð og fór síðan suður til að berjast við keisaraherinn. Stralsund var í höndum Svía næstu þrjár aldir.

Í höndum Svía

Eftir dauða Gústafs Adolfs á vígvellinum reyndu fulltrúar keisara nokkrum sinnum að endurheimta borgina, en án árangurs. Borgin kaus sér fulltrúa sem sendir voru til Vestfalíu til að taka þátt í friðarsamningum 30 ára stríðsins. Krafa þeirra var sjálfstæði, en það var ekki samþykkt. Stralsund var gefin Svíum og innlimuð í sænska Pommern. 1675 réðust Svíar inn í Brandenborg, en voru hraktir til baka. Í kjölfarið á því náðu Danir fótfestu á eyjunni Rügen. Íbúar Stralsund mynduðu eigin her 1678 og tókst að hrekja Dani burt á ný. En kjörfurstinn í Prússlandi, Friðrik Vilhjálmur, gerði þá umsátur um ‘sænsku’ borgina og skaut með fallbyssum úr ytri höfninni. Borgin gafst upp. Eftir samninga fengu Svíar að fara burt, en kjörfustinn innlimaði borgina í Brandeborg. Yfirráð Prússa varaði þó aðeins í ár, því Prússar neyddust til að skila borginni. Norðurlandaófriðurinn mikli hófst árið 1700. Þar börðust Svíar við bandalag milli Rússa, prússa og saxa, en biðu lægri hlut. Bandalagsherinn birtist við borgardyr Stralsund haustið 1711, en varð frá að hverfa í janúar á næsta ári vegna óhagstæðs veðurs. 1715-16 var setið um Stralsund á ný og að þessu sinni féll borgin í hendur bandamönnum. Danir réðu því borginni næstu þrjú árin, þar til friður var saminn milli Dani og Svía 1720. Næstu 87 árin var friðar- og uppgangstími fyrir borgina. Þegar Gústaf Adolf IV komst til valda í Svíþjóð, ákvað hann að taka úr gildi sérlög í Stralsund og láta sænsk lög gilda þar. Borgin átti að verða sænsk að öllu leyti. Þetta var gert í janúar 1807. Skömmu áður hafði Svíakonungur slitið samskipti sín við Napoleon og gengið í bandalag með Englendingum og Rússum. Í kjölfarið réðist Napoleon til austurs og inn í Prússland. Hann hertók Berlín og sendi her til sænska Pommern og birtist hann við Stralsund í lok janúars. Frakkar fóru hins vegar austar og létu borgina að mestu í friði. Gústaf Svíakonungur kom sjálfur til Stralsund 12. júní 1807 og gerði bandalag við Blücher herforingja (sem seinna sigraði Napoleon við Waterloo). En í ágúst birtust Frakkar á nýjan leik og sátu um borgina. Svíar og prússar hörfuðu og eftirlétu Frökkum borgina, sem hertóku hana fyrirhafnarlaust. 1809 dró til stórorrustu í borginni. Prússinn Freiherr von Schill náði að taka borgina af Frökkum, þegar hann réðist inn í hana. En Frakkar söfnuðu liði stuttu síðar og gerði slíkt hið sama. Eftir mikla götubardaga við mikið mannfall, féll Stralsund aftur í hendur Frakka. 1815 úrskurðaði Vínarfundurinn að Svíar ættu að missa lönd sín sunnan Eystrasalts. Stralsund var því sett undir stjórn Prússlands.

Nýrri tímar

Angela Merkel og George Bush að fá sér bjór í Stralsund árið 2006

Við eigendaskiptin á borginni yfirgáfu allir Svíar Stralsund, en Prússar þrömmuðu inn. Fyrsta verk þeirra var að skipuleggja yfirráð sín og framkvæma manntal. 1815 bjuggu þar 13 þús manns. Með breytingunni missti borgin mikið af verslunarsamböndum sínum og minnkaði skipastóllinn talsvert. Það tók marga áratugi að mynda nýjar verslunarleiðir. Um miðja 19. öld varð skipasmíðin einnig stór atvinnuþáttur. Járnbrautin kom mjög seint til borgarinnar. Það var ekki fyrr en 1863 sem leið til Berlínar og Stettin var opnuð. Stralsund kom ekki við sögu í heimstyrjöldinni fyrri. Í heimstyrjöldinni síðari var borgin herlaus og óvarin. 1944 voru loftárásir áætlaðar fyrir Rostock. En sökum óhagstæðs veður var árásin gerð á Stralsund í staðin. 110 bandarískar flugvélar gerðu alls þrjár árásir og eyðilagðist stór hluti borgarinnar. Um 800 manns týndu lífi, nær allt óbreyttir borgarar. Nasistar víggirtu borgina snemma 1945. En þegar Sovétmenn nálguðust, flúðu allir hermenn 1. maí. Seinna sama dag hertóku Sovétmenn borgina bardagalaust. Hún var í sovéska hernmámshlutanum. 1949 var sambandslandið Mecklenburg stofnað og var Stralsund hluti af því. 1985 náði íbúafjöldinn hámarki með 75 þúsund manns (er 58 þús í dag).

Viðburðir

Gorch Fock hin eldri er safnaskip í dag

• Í Stralsund fer árlega fram hið svokallaða Sundschwimmen. Synt er á Strelasundi, oftast frá smábænum Altefähr á eyjunni Rügen til Stralsund. Vegalengdin er 2.315 metrar. Sundið hóf göngu sína 1948 og hefur farið fram allar götur síðan. Þátttakendur koma víða að úr Evrópu.
• Wallensteinstage er heiti á þjóðhátíð borgarinnar. Hún fer árlega fram í júlí og er stærsta sögulega hátíð Norður-Þýskalands. Hér er verið að halda upp á að Wallenstein, sem sat um borgina í 30 ára stríðinu, náði ekki að vinna hana. Byrjað er á því að blásturssveit lætur spotthljóma kveða. Síðan er farið í skrúðgöngu, þar sem fólk er klætt í 17. aldar föt, bæði borgaraleg og einkennisbúninga hermanna. Boðið er upp á alls konar uppákomur. Hátíðin stendur í þrjá daga.
• Rügenbrückenlauf er heiti á Maraþonhlaupi borgarinnar sem haldið er árlega í október. Hlaupið er yfir brúna til eyjarinnar Rügen og eru þátttakendur á öllum aldri. Fyrir utan Maraþon er einnig boðið upp á hálf-Maraþon, 12 km, 6 km og 2 km fyrir þá yngstu.
• Stralsund er heimahöfn hins fræga skólaskips Gorch Fock. Skipið var flutt til Sovétríkjanna eftir heimstyrjöldina síðari og nafninu breytt. 1958 var ný Gorch Fock smíðuð, sem m.a. hefur komið til Íslands. Meðan nýja skipið er enn í notkun, var gamla skipið keypt frá Rússlandi og því breytt í safn. Því var svo siglt til Stralsund 2003 og heitinu breytt í Gorch Fock á ný. Það er opið almenningi.

Vinabæir

Stralsund viðheldur vinabæjatengslum við eftirfarandi borgir:

Pori í Finnlandi, síðan 1964 Ventspils í Lettlandi, síðan 1969 Kiel í Þýskalandi, síðan 1987 Stargard Szczecinski í Póllandi, síðan 1987

Málmey í Svíþjóð, síðan 1991 Svendborg í Danmörku, síðan 1992 Trelleborg í Svíþjóð, síðan 2000

Byggingar og kennileiti

Ráðhúsið í Stralsund

Í miðborg Stralsund eru um 800 byggingar friðaðar. Hér er um íbúðarhús, verslanir, opinberar byggingar og kirkjur að ræða. 2002 var miðborgin öll sett á heimsminjaskrá UNESCO.

• Ráðhúsið er frá 13. öld og er meðal merkustu ráðhúsa við Eystrasalt (ásamt ráðhúsinu í Lübeck). Húsið er einkennisbygging Stralsund.
• Nikulásarkirkjan stendur við gamla markaðstorgið og er elst af hinum þremur stóru kirkjum borgarinnar og er jafnframt aðalkirkjan. Turnarnir eru tveir, en aðeins einn þeirra er með spíru. Því er ásýnd kirkjunnar svolítið einkennileg. Í kirkjunni eru ýmsir verðmætir munir.

Heimildir

Fyrirmynd greinarinnar var „Stralsund“ á þýsku útgáfu Wikipedia. Sótt mars 2010.