Neðanjarðarlestakerfi Lundúnaborgar

Neðanjarðarlestakerfi Lundúnaborgar (enska: London Underground) er neðanjarðarlestakerfi á Stór-Lundúnasvæðinu á Bretlandi, það var hið fyrsta sinnar tegundar og er þess vegna elsta neðanjarðarlestakerfi í heimi. Rekstur þess hófst 10. janúar 1863 með Metropolitan-járnbrautinni (sem núna er Hammersmith og City-leiðin). Það var líka fyrsta neðanjarðarlestakerfi sem notaðist við rafmagnsknúnar lestir. Þrátt fyrir nafnið er 55% neðanjarðarlestakerfisins ofanjarðar. Bretar kalla kerfið gjarnan the Underground eða the Tube, sem útleggst sem rörið á íslensku.

Myndmerki lestakerfisins.

Lest við stöðvarstéttina í Lancaster Gate.

Kort af leiðum.

Eldri brautirnar sem mynda núverandi kerfið voru byggðar upp af ýmsum fyrirtækjum. Þær voru sameinaðar í eitt kerfi árið 1933 undir stjórn London Passenger Transport Board (LPTB), sem er einnig þekkt sem London Transport. Neðanjarðarlestarkerfið sameinaðist árið 1985 við myndun fyrirtækisins London Underground Limited (LUL). Síðan 2003 hefur fyrirtæki þetta verið fullkomlega í eigu Transport for London (TfL), hlutafélag sem sér um samgöngukerfið í Mið-London. Fyrirtækinu er stjórnað af nefnd sem borgarstjóri Lundúnaborgar kýs.

Í kerfinu eru 270 brautarstöðvar og samtals eru brautirnar um það bil 400 km langar. Kerfið er það lengsta í heimi. Auk þess er það neðanjarðarlestakerfið með flestu stöðvar í heimi. Árið 2017-2018 notuðu yfir 1,3 milljarður manna kerfið og er það 11. fjölsóttasta neðanjarðarlestarkerfið í heimi.

Saga

Uppbyggingar Metropolitan-járnbrautarinnar

Byggingar járnbrauta hófust á Bretlandi á 19. öld. Fyrir 1854 höfðu sex stórar lestarstöðvar verið byggðar í Lundúnum: London Bridge, Euston, Paddington, King's Cross, Bishopsgate og Waterloo. Á þeim tíma var Fenchurch Street eina lestarstöðin í Lundúnaborg. Umferðaröngþveiti voru algeng í miðborginni og nærliggjandi umhverfum, að sumu leyti af því að farþegar urðu að keyra á milli lestarstöðvanna til þess að ljúka ferðum sínum. Stungið hafði verið upp á að byggja neðanjarðarlestakerfi í Lundúnum á fjórða áratug 19. aldar en hugmyndin var ekki studd fyrr en á sjötta áratug sömu aldar.

Fyrstu neðanjarðarjárnbrautir

Árið 1855 var lög um uppbyggingar neðanjarðarjárnbrautar á milli Paddington og Farringdon Street í gegnum King's Cross. Járnbraut þessi hét Metropolitan-járnbrautin. Lestafyrirtækið Great Western Railway (GWR) fjárfesti í verkefninu þegar samþykkt var að byggja tengingu á milli neðanjarðarjárnbrautarinnar og Paddington-lestarstöðvar. Auk þess samþykkti GWR að hanna sérstakar lestir fyrir notkun í kerfinu.

Vegna fjárskorts drógust uppbyggingar á langinn í nokkur ár en Metropolitan-járnbrautin opnaði 10. janúar 1863. Innan tveggja mánuða voru um það bil 26.000 farþega að nota kerfið á hverjum degi. Hammersith og City-járnbrautin opnaði 13. júní 1864 á milli Hammersmith og Paddington. GWR rak þjónustur á milli Hammersmith og Farringdon Street. Fyrir apríl 1865 hafði Metropolitan-fyrirtækið yfirtekið þjónustur. Þann 23. desember 1865 var nýja leiðin Moorgate Street opnuð. Síðar sama áratuginn voru nýjar leiðir til Swiss Cottage, South Kensington og Kensington opnaðar.

Metropolitan District Railway hóf að reka þjónustur á milli South Kensington og Westminster með vögnum og lestum Metropolitan-járnbrautarinnar. Fyrirtækið var þekkt sem „the District“ og var stofnað árið 1864. Fyrirtækið lauk uppbyggingum járnbratuar sem hét Inner Circle (innri hringurinn) í samstarfi við Metropolitan-fyrirtækið. Áætlað var að byggja innri og ytri hringjárnbrautir í Lúndunum og þetta var hluti þessarar áætlunar. Það var mikil samkeppni milli fyrirtækjanna District og Metropolitan. Þannig drógust uppbyggingar Inner Circle á langinn meðan á fyrirtækin kepptu að byggja nýjar leiðar úti á umhverfunum.

Þessar leiðir voru allar byggðar með aðferð sem kallast „grafa og þekja“ (e. cut-and-cover). Vegna þess var það mikil truflun á yfirborðinu og nokkrar byggingar voru rifnar niður. Í fyrstu voru lestarnir gufuknúnar og þannig voru nokkrir loftræsisháfar byggðir á götunum.

Fyrstu neðanjarðar leiðirnar

Lest í „rörinu“.

„Grafa-og-þekja“ aðferðin var talin vera of mikið niðurrifsverk og þá voru næstu leiðir byggðar miklu dýpra í jörðinni. Þessi aðferð var ódýrari og það var ekki eins mikil truflun á yfirborðinu. City & South London Railway (C&SLR, núna hluti Northern-leiðarinnar) var opnuð árið 1890 á milli Stockwell og King William Street (þessari stöð hefur síðan verið lokað). Hún var fyrsta neðanjarðar rafknúna járnbrautin í heimi. Áður en 1990 hafði járnbrautin verið lengd í báðar áttir, suður til Clapham Common og norður til Moorgate Street. Waterloo and City Railway (W&CR) var önnur þess konar járnbraut og var opnuð 1898. Hún var byggð og rekin af London and South Western Railway.

Þann 30. júlí 1900 opnaði Central London Railway (núna þekkt sem Central-leiðin) á milli Bank og Shepherd's Bush. Henni var gefið gælunafnið „Twopenny Tube“ (tveggja pennía rörið) vegna fargjaldsins og lögunar ganganna. Síðar var orðið „tube“ notað um allt kerfið. Bank-stöðin var skiptistöð á milli C&SLR og W&CR. Fyrir ágúst 1898 var uppbygging Baker Street & Waterloo Railway hafin en var hætt þegar fjármagn þraut.

Sameining

Á 20. öld var það orðið vandamál fyrir farþega að sex aðskilin fyrirtæki voru að reka járnbrautirnar. Það var oft nauðsynlegt að ganga á milli stöðva til þess að skipta leið. Reksturskostnaðurinn var líka hár og mörg fyrirtæki báðu um fjárfestingu til þess að lengja leiðarnir sínar út á umhverfin og keypa rafmagnaðar lestir í stað fyrir gufuknúnar. Helsti viðskiptamaður þessara fyrirtækja var Bandaríkjamaðurinn Charles Yerkes sem fékk samning að byggja Charing Cross, Euston and Hampstead Railway (CCE&HR, í dag hluti Northern-leiðar) 1. október 1900. Fyrir mars 1901 hafði hann yfirtekið stjórn yfir District-fyrirtækinu sem gerði honum kleift að stofna Metropolitan District Electric Traction Company (MDET) 15. júlí sama ár. Með þessu fyrirtæki keypti hann Great Northern and Strand Railway og Brompton and Piccadilly Circus Railway september 1901, sem ríkisstjórnin hafði ennþá samþykkt að byggja. Hann keypti Baker Street & Waterloo Railway-verkefnið sem var á þrotum mars 1902. GN&SR og B&PCR járnbrautirnar mynda núverandi Piccadilly-leiðina. Þann 9. apríl sama ár var MDET breytt í Underground Electric Railways Company of London (UERL). UERL átti þrjú sporvagnafyrirtæki og keypti London General Omnibus Company (Almannastrætisvagnafyrirtæki Lundúnaborgar). Þetta fyrirtæki var kallað „the Combine“ og var aðalfyrirtækið sem byggði járnbrautir í Lundúnum fram til fjórða áratugsins.

Með fjárfestingu frá Yerkes opnaði District-fyrirtækið nýja leið til South Harrow árið 1903 og lauk tengingunni við Uxbridge-stöðina sem var í eigu Metropolitan-fyrirtækisins árið 1904. Samt sem áður voru þjónustur ekki reknar á nýju leiðinni þar til 1910 vegna ágreinings milli fyrirtækjanna. Í dag eru þjónustur til Uxbridge á Piccadilly-leiðinni heldur en District-leiðinni. Fyrir lok 1905 voru allar leiðir í eigu District-fyrirtækisins og Inner Circle-leiðin rafmagnaðar.

Kort yfir kerfinu árið 1908.

Baker Street & Waterloo Railway var opnuð 1906 og stutt á eftir var nafninu breytt í Bakerloo. Fyrir 1907 hafði leiðin verið lengd í báðir áttir norður til Edgware Road og suður til Elephant & Castle. Nýja Great Northern, Piccadilly and Brompton Railway sem var útkoma tveggja verkefnanna sem MDET keypti árið september 1901 var líka opnuð síðar sama ár. Jarðgöngin voru 61 m undir jarðaryfirborðinu og leiðin fór frá Finsbury Park til Hammersmith. Sama ár var CCE&HR var líka opnuð frá Charing Cross til Camden Town með tveimur leiðum fyrir norðan: ein til Golders Green og ein til Highgate (nú heitir Archway).

Í byrjun 1908 var samþykkt milli járnbrautafyrirtækjanna að þau skyldu auglýsa þjónustur sínar með nafninu „the Underground“ til þess að laða að fleiri farþegum. Nýjar auglýsingar voru gefnar út og ókeypis bæklingur með leiðakort allra fyrirtækjanna var prentaður. Á kortinu voru Bakerloo Railway, Central London Railway, City & South London Railway, District Railway, Great Northern & City Railway, Hampstead Railway (stytting á CCE&HR), Metropolitan Railway og Piccadilly Railway. Aðrar leiðir voru á kortinu en voru ekki eins sjáanlegar og hinar. Vegna þess var nafnið „Underground“ notað á lestarstöðum í fyrsta sinn og rafknúnir miðasjálfssalar voru settir upp. Þessu fylgdi kynning táknsins sem heitir „the roundel“ á ensku, það er að segja velþekkta merkið sem er enn í notkun í dag. Myndhönnuðurinn Edward Johnston hannaði þetta tákn auk leturgerðar sem heitir Johnston Underground sem er ennþá notuð í öllum prentuðum efnum og á öllum skiltjum í kerfinu í dag. Tilraunir með nýju korti voru gerðar janúar 1933, það var útlínukort hannað af Harry Beck og gefið út í bæklingum. Kortið varð strax vinsælt og er talið klassískt verk í grafískri hönnun. Uppfærð útgáfa kortsins er ennþá í notkun í dag.

London Transport

Kerfið var notað sem skjól á seinni heimsstyrjöldinnni.

Árið 1933 sameinuðust „the Combine“, Metropolitan-fyrirtækið og öll strætisvagna- og sporvagnafyrirtæki í Lundúnum í eitt fyrirtæki sem fékk nafnið London Passenger Transport Board (LPTB). Fyrirtækið var sjálfstandandi óniðurgreitt almannafyrirtæki sem stofnað var 1. júlí 1933. Strax á eftir varð fyrirtækið þekkt undir nafni London Transport (LT).

Stutt eftir það var stofnað byrjaði fyrirtækið á að sameina allar niðurjarðarjárnbrautir í Lundúnum í eitt kerfi. Allar aðskilnu járnbrautirnar voru kallaðar „leiðir“ (e. lines) í kerfinu. Á fyrstu útgáfu kortsins frá LT voru eftirfarandi leiðarnir: District-leið, Bakerloo-leið, Piccadilly-leið, Edgware, Highgate og Moorgate-leið, Metropolitan-leið, East London-leið og Central-leið. Árið 1937 voru styttri nöfn á tveimur leiðum tekin í notkun: Circle-leið og Northern-leið. Í fyrstu var Waterloo og City-leiðin ekki á kortinu því hún var ekki í eigu LT en árið 1937 var henni bætt við.

LT tilkynnti verkefni um að lengja kerfið sem hét New Works Programme og fylgdi tilkynningu um endurbætur á Metropolitan-leiðinni. Lagt var fram að leiðirnar væru lengdar og rafmagnaðar og að fyrirtækið keypti leiðir frá öðrum járnbrautafyrirtækjum. Á fjórða og fimmta áratugum voru nokkrar leiðir keyptar og þeim var breytt í grunnar leiðir neðanjarðarlestakerfisins. Elsti hluti kerfisins sem ennþá er í notkun er hluti Central-leiðarinnar sem fer á milli Leyton og Loughton. Þessi járnbraut var opnuð aðeins nokkrum árum fyrir neðanjarðarkerfið sjálft.

Við byrjun seinni heimsstyrjaldarinnar drógust öll endurbótaverkefni á langinn. Frá miðjum fimmta áratugnum voru margar stöðvar kerfisins notaðar, auk ganga, sem skjól frá Leifturstríðinu. Um það bil 177.500 manns leituðu skjóls í neðanjarðarlestakerfinu og um 200.000 börn notuðu það til að komast upp í sveitina. Í fyrstu var fólki ekki leyft að leita skjóls í kerfinu en síðar buðu stjórnvöldin 22.000 rúmpláss, kamra og veitingaaðstöður. Eftir smástund urðu sérstakar stöðvar með bókasöfnum og kennslustofum notaðar sem kvöldskólar. Seinna í heimsstyrjöldinni voru sérstök skjól byggð undir átta neðanjarðarlestarstöðvum, hvert skjól gæti hýsað um 8.000 manns. Sumum stöðvum var breytt í ríkistjórnarskrifstofur en flestar þessara stöðva eru ekki lengur í notkun.

Grunngerð

Lestarstöðvar og leiðir

Ekið er á ellefu leiðum, sem hver um sig er auðkennd með eigin lit. Þessar leiðir eru Bakerloo-leið, Central-leið, Circle-leið, District-leið, Hammersmith og City-leið, Jubilee-leið, Metropolitan-leið, Northern-leið, Piccadilly-leið, Victoria-leið og Waterloo og City-leið.

Tólfta leið kerfisins, East London-leiðin, var lokuð árið 2007 vegna endurbyggingar. Hún var opnuð aftur árið 2010 sem hluti kerfisins London Overground, sem er hluti netsins National Rail, og varð tengd við North London-leiðina.

Meginleiðir neðanjarðarlestakerfisins

Leið	Litur	Opnuð árið	Fyrsti hluti opnaði	Nefnd	Dýpi	Lengd (km)	Fjöldi stoppi- stöðva	Fjöldi ferða á ári
Bakerloo-leið	Brúnn	1906	1906	1906	Djúpt	23,2	25	95.947
Central-leið	Rauður	1900	1856	1900	Djúpt	74	49	183.582
Circle-leið	Gulur	1884	1863	1949	Grunnt	22,5	27	68.485
District-leið	Grænn	1868	1858	1868-1905	Grunnt	64	60	172.879
Hammersmith og City-leið	Bleikur	1863	1858	1988	Grunnt	26,5	28	45.845
Jubilee-leið	Grár	1979	1879	1979	Djúpt	36,2	27	127.584
Metropolitan-leið	Fjólublár	1863	1863	1863	Grunnt	66,7	34	53.697
Northern-leið	Svartur	1890	1867	1937	Djúpt	58	50	206.734
Piccadilly-leið	Dökkblár	1906	1869	1906	Djúpt	71	52	176.177
Victoria-leið	Ljósblár	1968	1968	1968	Djúpt	21	16	161.319
Waterloo og City-leið	Grænblár	1898	1898	1898	Djúpt	2,5	2	9.616

Kerfið þjónar 268 stöðvum með lestum, það eru sex aðrar stöðvar sem voru á East London-leiðinni og þeim er núna þjónað af tímabundnum strætisvögnum. Það eru fjórtán lestarstöðvar útan við Stór-Lundúnasvæðið og fimm þeirra eru útan við M25-hraðbrautina. Það eru sex borgarhlutar (Bexley, Bromley, Croydon, Kingston, Lewisham og Sutton) úr 32 sem eru ekki þjónað af neðanjarðarlestakerfinu, og borgarhlutinn Hackney er með bara lestarstöðvarnar Old Street og Manor House.

Vagnakostur

Til vinstri: lest notuð á grunnum leiðum, til hægri: lest notuð á djúpum leiðum.

Á kerfinu er notað vagnakost sem byggður var á milli 1960 og í dag. Vagnakosturinn í notkun á grunnu leiðunum er táknaður með bókstaf (til dæmis A-vagnakostur, notaður á Metropolitan-leiðinni) þar sem sá sem er í notkun á djúpu leiðunum er nefndur eftir framleiðlsuári (til dæmis vagnakostur 1996, notaður á Jubilee-leiðinni). Aðeins ein tegund vagnakosts er í notkun á hverri leið, nema á District-leiðinni þar sem er notað báða C og D-vagnakosti.

Neðanjarðarlestarkerfi Lundúnaborgar er meðal þeirra fárra neðanjarðarlestarkerfa sem eru með fjórum teinum.

Ferð

Miðar

Sjá einnig: Oyster-kort

Oyster-kort

Á kerfinu er hægt að nota Travelcard-miða sem seldir eru af Transport for London. Stór-Lundúnasvæðið skiptist í sex svæði (e. zones): svæði 1 er í Mið-London og svæði 6 er yst. Það eru nokkrar stöðvar utan Stór-Lundúnasvæðisins á Metropolitan-leiðinni sem liggja á svæðum 7–9. Á mörgum stöðvum eru mannaðar miðasölur, þar sem opið er á ákveðnum tímum, og miðasjálfsalar sem má nota hvenær sem er. Sumir miðasjálfsalar taka peningum, peningaseðlum og kreditkortum; sumir aðeins peningum og aðrir aðeins kortum.

Árið 2003 tilkynnti Transport for London Oyster-kort, snertifrjálst rafkort með innbyggðum RFID-kubbi. Farþegar geta keypt kortið og fyllt á það í stað fyrir pappírsmiða. Hægt er líka að hlaða Travelcard-miða á slíkt kort. Eins og pappírsmiðar gilda Oyster-kort á neðanjarðarlestarkerfið, strætisvagna, sporvagna, Docklands Light Railway og aðrar járnbrautaþjónustur í borginni. Fargjöld með Oyster-kortum eru ódýrari en pappírsmiðar. Transport for London hvetur öllum farþegum að nota Oyster-kort í stað fyrir Travelcard-miða með stórum munum á fargjöldum.

Fargjöld eru ódýrari fötluðum og ellilífeyrisþegum sem búa í London. Síðan 2006 hefur þetta áform verið kallað „Freedom Pass“ og býður upp á ókeypis ferðum á leiðum Transport for London hvenær sem er. Þeim sem má nota úrræðið er gefið kort sem er í raun Oyster-kort en merkið stendur ekki á því.

Síðan 2014 hefur verið hægt að nota snertilaus kredit- og debitkort til greiðslu í lestunum.

Tenglar

• Transport for London — Tube
• Kort af kerfinu Geymt 26 júní 2008 í Wayback Machine

  Þessi Lundúnagrein er stubbur. Þú getur hjálpað til með því að bæta við greinina.