Króatía
Króatía er ríki á Balkanskaga í Suðaustur-Evrópu. Króatía á strönd að Adríahafi og landamæri að Slóveníu og Ungverjalandi í norðri, Serbíu í austri og Svartfjallalandi á örstuttum kafla allra syðst. Króatía á einnig landamæri að Bosníu og Hersegóvínu en hún umlykur það land að mestu. Höfuðborg og stærsta borg Króatíu er Zagreb. Landið skiptist í 20 sýslur og Zagreb. Flestir íbúar eru rómversk-kaþólskir. Króatíska er opinbert tungumál landsins.
| Lýðveldið Króatía | |
| Republika Hrvatska | |
|
|
| Fáni | Skjaldarmerki |
| Þjóðsöngur: Lijepa naša domovino | |
.png)
| |
| Höfuðborg | Zagreb |
| Opinbert tungumál | króatíska |
| Stjórnarfar | Lýðveldi
|
| Forseti | Zoran Milanović |
| Forsætisráðherra | Andrej Plenković |
| Stofnun | |
| • Hertogadæmi | 7. öld |
| • Konungsríki | 925 |
| • Konungssamband við Ungverjaland | 1102 |
| • Ríki Habsborgara | 1. janúar 1527 |
| • Júgóslavía | 4. desember 1918 |
| • Sjálfstæðisyfirlýsing | 25. júní 1991 |
| Evrópusambandsaðild | 1. júlí 2013 |
| Flatarmál • Samtals • Vatn (%) |
124. sæti 56.594 km² 1,09 |
| Mannfjöldi • Samtals (2023) • Þéttleiki byggðar |
128. sæti 3.861.967 68,4/km² |
| VLF (KMJ) | áætl. 2025 |
| • Samtals | 196,12 millj. dala (79. sæti) |
| • Á mann | 51.223 dalir (41. sæti) |
| VÞL (2022) |  0.878 (39. sæti)
|
| Gjaldmiðill | Evra |
| Tímabelti | UTC+1 (+2 á sumrin) |
| Þjóðarlén | .hr |
| Landsnúmer | +385 |
Í fornöld var landið hluti af Illyríu og síðan rómverska skattlandinu Dalmatíu. Króatar námu þetta land snemma á 7. öld en deilt er um það hvaðan þeir komu. Á miðöldum voru þar tvö hertogadæmi undir keisaranum í Konstantínópel, Pannónía og Dalmatía. Á 9. öld gerðust króatar kristnir og konungsríkið Króatía var stofnað um árið 925 en þetta ríki gekk í konungssamband við Ungverjaland árið 1102. Landið varð fyrir árásum frá Tyrkjaveldi í austri og Feneyska lýðveldinu í vestri. Á 16. öld varð það hluti af ríki Habsborgara og síðar Austurríki-Ungverjalandi. Eftir Fyrri heimsstyrjöld lýsti króatíska þingið yfir sjálfstæði og ákvað síðan að gerast hluti af Júgóslavíu. Þegar Þjóðverjar og Ítalir lögðu Júgóslavíu undir sig í Síðari heimsstyrjöld var leppríki nasista stofnað í Króatíu en hlutar Dalmatíustrandarinnar voru hernumdir af Ítölum. Eftir stríð varð Króatía eitt af fylkjum sósíalíska sambandsríkisins Júgóslavíu. Króatía lýsti yfir sjálfstæði frá Júgóslavíu 1991 eftir að borgarastyrjöldin í Júgóslavíu hófst. Sjálfstæðisstríð Króatíu stóð í fjögur ár og lauk með sigri króata árið 1995. Króatía gerðist aðili að Atlantshafsbandalaginu árið 2009 og Evrópusambandinu árið 2013.
Króatía er hátekjuland með háa lífsgæðavísitölu. Tveir þriðju vergrar landsframleiðslu liggja í þjónustugeiranum. Iðnframleiðsla er aðallega bundin við skipasmíðar, matvælaframleiðslu, lyfjaframleiðslu, upplýsingatækni, líftækni og timbur. Króatía er líka vinsælt ferðamannaland. Frá aldamótunum 2000 hefur Króatía fjárfest verulega í hraðbrautum og járnbrautum sem tengja landið við stofnbrautakerfi Evrópu. Sjö alþjóðaflugvellir eru í Króatíu, í Zagreb, Zadar, Split, Dubrovnik, Rijeka, Osijek og Pula.
Heiti
breytaUppruni heitis landsins er óviss en talið er að það sé komið úr norðvesturslavnesku sem heiti á slavneskum þjóðflokki. Heitið kemur fyrst fyrir í miðaldalatínu sem Croātia og í áletrun frá 9. öld þar sem Branímír af Króatíu er kallaður DUX CRUATORVM.
Landfræði
breyta
Króatía er á Balkanskaga í Suðaustur-Evrópu. Landið á strönd að Adríahafi. Í norðaustri á Króatía landamæri að Ungverjalandi, í austri að Serbíu, í suðaustri að Bosníu og Hersegóvínu og Svartfjallalandi, og í norðvestri að Slóveníu.[1] Landið er að mestu á milli 42. og 47. breiddargráðu norður, og 13. og 20. lengdargráðu austur. Syðst er útlenda í kringum borgina Dubrovnik sem er aðskilin frá meginlandi Króatíu með ströndinni við Neum sem tilheyrir Bosníu. Pelješac-brúin tengir útlenduna við meginlandið yfir sjó.[2]
Króatía er alls 56.594 ferkílómetrar. Landamæri Króatíu eru 2.237 km löng og strandlengjan er 5.835 km. Dinara-tindur er hæsti punktur landsins í 1.831 metra hæð í Dínarísku Ölpunum. Þar er karstlandslag með djúpum hellum.[3] 49 hellar eru dýpri en 250 metrar, 14 dýpri en 500 metrar, og þrír dýpri en 1000 metrar. Þekktustu vötn Króatíu eru Plitvice-vötn, 16 stöðuvötn sem tengjast með fossum sem falla fram af dólómít- og kalksteinsklettum. Vötnin eru þekkt fyrir sérstæðan lit frá túrkis yfir í mintugrænan, gráan og bláan.[4] Eyjar Króatíu eru yfir þúsund talsins og 3300 ferkílómetrar og eru Cres og Krk stærstar.
Hæðótt landslag í Hrvatsko Zagorje og slétturnar við Slóveníu sem eru hluti af Pannóníusléttunni eru þveruð af mörgum ám. Helstu fljót í landinu eru Dóná (sem rennur í gegnum borgina Vukovar), Drava, Kupa og Sava. Dóná rennur í gegnum borgina Vukovar austast í landinu og myndar hluta af landamærunum að Vojvodina. Mið- og suðurhlutinn við Adríahafsströndina einkennist af lágum fjöllum og skógi vöxnu hálendi. Í Króatíu eru að finna mikið af jarðefnum í vinnanlegu magni, eins og olíu, kalk, gifs, náttúrulegt malbik, kísl, glimmer, leir, salt, og vatnsafl. Um 44% landsins er vaxið skógi og 9% landsins er verndað svæði, þar af eru 8 þjóðgarðar.
Stjórnmál
breytaStjórnsýslueiningar
breytaStjórnskipan Króatíu er tvískipt: Frá 1992 hefur Króatíu verið skipt í 20 sýslur líkt og á miðöldum þótt þessar sýslur séu gjörólíkar þeim fyrri. Zagreb nýtur þeirrar sérstöðu að vera bæði sýsla og borg. Sýslurnar skiptast svo í 429 sveitarfélög og 127 borgir.
| Sýsla | Höfuðstaður | Stærð (km²) | Mannfjöldi í manntali 2011 |
|---|---|---|---|
| Bjelovar-Bilogora | Bjelovar | 2.652 | 119.743 |
| Brod-Posavina | Slavonski Brod | 2.043 | 158.559 |
| Dubrovnik-Neretva | Dubrovnik | 1.783 | 122.783 |
| Istria | Pazin | 2.820 | 208.440 |
| Karlovac | Karlovac | 3.622 | 128.749 |
| Koprivnica-Križevci | Koprivnica | 1.746 | 115.582 |
| Krapina-Zagorje | Krapina | 1.224 | 133.064 |
| Lika-Senj | Gospić | 5.350 | 51.022 |
| Međimurje | Čakovec | 730 | 114.414 |
| Osijek-Baranja | Osijek | 4.152 | 304.899 |
| Požega-Slavonia | Požega | 1.845 | 78.031 |
| Primorje-Gorski Kotar | Rijeka | 3.582 | 296.123 |
| Šibenik-Knin | Šibenik | 2.939 | 109.320 |
| Sisak-Moslavina | Sisak | 4.463 | 172.977 |
| Split-Dalmatia | Split | 4.534 | 455.242 |
| Varaždin | Varaždin | 1.261 | 176.046 |
| Virovitica-Podravina | Virovitica | 2.068 | 84.586 |
| Vukovar-Syrmia | Vukovar | 2.448 | 180.117 |
| Zadar | Zadar | 3.642 | 170.398 |
| Zagreb-sýsla | Zagreb | 3.078 | 317.642 |
| Zagreb-borg | Zagreb | 641 | 792.875 |
Efnahagslíf
breyta.jpg)
Króatía er skilgreind sem hátekjuland og þróað ríki.[5] Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn áætlar að verg landsframleiðsla muni ná 88,8 milljörðum dala árið 2024, eða 22.966 dölum á mann.[6] Áætlað er að kaupmáttarjöfnuð landsframleiðsla verði 175,269 milljarðar dala, eða 45.702 á mann.[6] Samkvæmt Eurostat, var kaupmáttarjöfnuð verg landsframleiðsla á mann 76% af meðaltali Evrópusambandsins árið 2023 og raunhagvöxtur það ár var 2,8%.[7][8] Meðallaun í Króatíu voru 1.326 evrur á mánuði í apríl 2024 nettó, eða 1.834 evru brúttólaun.[9] Í apríl 2024 var atvinnuleysi 5,6%, en hafði áður verið 7,2% í júlí 2019 og 9,6% í desember 2018.[9] Milli 1996 og 2018 var atvinnuleysi að meðaltali 17,38% og náði hámarki, 23,6%, í janúar 2002.[10] Árið 2017 stóð þjónustugeirinn undir 70,1% af landsframleiðslu. Þar á eftir kom iðnaðargeirinn með 26,2% og landbúnaður með 3,7%.[11]
Samkvæmt gögnum frá 2017 störfuðu 1,9% mannaflans í landbúnaði, 27,3% í iðnaði og 70,8% í þjónustu.[11] Skipasmíðar, matvælaframleiðsla, lyfjaframleiðsla, upplýsingatækni, líftækni og timburframleiðsla eru helstu framleiðslugreinar landsins. Árið 2018 nam útflutningur Króatíu 108 milljörðum kuna (14,61 milljörðum evra) og innflutningur 176 milljörðum kuna (23,82 milljörðum evra). Helstu viðskiptalönd Króatíu voru önnur Evrópusambandslönd, einkum Þýskaland, Ítalía og Slóvenía.[12] Samkvæmt Eurostat, býr Króatía yfir mestu vatnsbirgðum á mann í Evrópusambandinu (30.000 m3).[13]
Borgarastyrjöldin í Júgóslavíu olli miklu tjóni á innviðum landsins og skaðaði ferðaþjónustuna. Frá 1989 til 1993 dróst landsframleiðsla saman um 40,5%. Króatíska ríkið stýrir lykilgreinum í hagkerfinu og hlutdeild þess er 40% af landsframleiðslu.[14] Landið hefur verið gagnrýnt fyrir biðlista í réttarkerfinu, óskilvirka stjórnsýslu og spillingu. Árið 2022 var Króatía í 57. sæti í spillingarvísitölu Transparency International.[15] Í lok júní 2020 stóðu þjóðarskuldir í 85,3% af landsframleiðslu,[16] en árið 2023 var þetta hlutfall komið niður í rúm 60%.[17]
Tilvísanir
breyta- ↑ Introduction to Croatia. Gilad James Mystery School. ISBN 978-1-7629-8824-9.
- ↑ „Croatia opens long-awaited bridge bypassing Bosnia“. Al Jazeera (enska). Sótt 26 júlí 2022.
- ↑ Matas, Mate (18. desember 2006). „Raširenost krša u Hrvatskoj“ [Presence of Karst in Croatia]. geografija.hr (króatíska). Croatian Geographic Society. Afrit af upprunalegu geymt þann 9 júní 2012. Sótt 18 október 2011.
- ↑ „The best national parks of Europe“. BBC. 28 júní 2011. Afrit af uppruna á 1 júlí 2012. Sótt 11 október 2011.
- ↑ „Country and Lending Groups“. World Bank. Afrit af upprunalegu geymt þann 11 janúar 2018. Sótt 10 janúar 2020.
- ↑ 6,0 6,1 „Report for Selected Countries and Subjects“. IMF (enska). Sótt 2 júní 2024.
- ↑ „Eurostat - EU Countries by GDP per capita (PPS) to EU Average (%)“. Statistics|Eurostat. Sótt 2 júní 2024.
- ↑ „Government of the Republic of Croatia - PM Plenković: Croatia's GDP growth of 2.8 percent is among highest in the EU“. vlada.gov.hr. Sótt 2 júní 2024.
- ↑ 9,0 9,1 „Web“. Državni zavod za statistiku (króatíska). Sótt 2 júní 2024.
- ↑ „Croatia Unemployment Rate“. The Global Economy.com. Sótt 3 febrúar 2019.
- ↑ 11,0 11,1 „Croatia“. CIA World Factbook. 22. september 2021.
- ↑ „ROBNA RAZMJENA REPUBLIKE HRVATSKE S INOZEMSTVOM u 2018.KONAČNI PODACI/FOREIGN TRADE IN GOODS OF THE REPUBLIC OF CROATIA, 2018 FINAL DATA“ (króatíska). Croatian Bureau of Statistics.
- ↑ „Croatia ranks No.1 in EU for water resources per capita“. Croatia Week. 25. mars 2024.
- ↑ „Background Note: Croatia“. United States Department of State. Afrit af upprunalegu geymt þann 27 maí 2010. Sótt 4. desember 2008.
- ↑ „CPI 2022“. Transparency International. 31 janúar 2023. Sótt 18 apríl 2023.
- ↑ „Novac – Javni dug dosegnuo rekord: njegov udjel u BDP-u narastao na 85,3 posto“. novac.jutarnji.hr (króatíska). 14 október 2020. Sótt 23 janúar 2021.
- ↑ „National debt in Croatia“. WorldData.info. Sótt 28.2.2025.
