Egyptaland
Egyptaland (arabíska: مصر „Miṣr“ (ⓘ,Maṣr)) er land í Norður-Afríku. Austasti hluti landsins, Sínaískagi, er þó raunar í Asíu. Í norðri á landið strandlengju að Miðjarðarhafi og í austri að Rauðahafi, auk landamæra að Líbíu í vestri, Súdan í suðri og Ísrael í austri. Handan Akabaflóa í austri er Jórdanía og hinum megin við Rauðahaf er Sádi-Arabía. Eyjarnar Krít (Grikkland) og Kýpur liggja í norður frá strönd landsins.
| Arabalýðveldið Egyptaland | |
| جمهوريّة مصرالعربيّة Ǧumhuriyat Miṣr al-ˁArabiyah | |
|
|
| Fáni | Skjaldarmerki |
| Þjóðsöngur: Bilady, Bilady, Bilady | |
| |
| Höfuðborg | Kaíró |
| Opinbert tungumál | Arabíska |
| Stjórnarfar | Forsetaþingræði
|
| Forseti | Abd al-Fattah as-Sisi |
| Forsætisráðherra | Mostafa Madbouly |
| Stofnun | |
| • Sameining | um 3150 f.Kr. |
| • Varakonungdæmi | 9. júlí 1805 |
| • Sjálfstæði frá Bretlandi | 28. febrúar 1922 |
| • Byltingardagurinn | 23. júlí 1952 |
| • Lýðveldi | 18. júní 1953 |
| • Núverandi stjórnarskrá | 18. janúar 2014 |
| Flatarmál • Samtals • Vatn (%) |
29. sæti 1.010.408 km² 0,632 |
| Mannfjöldi • Samtals (2021) • Þéttleiki byggðar |
15. sæti 101.478.581 100/km² |
| VLF (KMJ) | áætl. 2020 |
| • Samtals | 1.391 millj. dala (20. sæti) |
| • Á mann | 14.023 dalir (92. sæti) |
| VÞL (2019) |  0.707 (116. sæti)
|
| Gjaldmiðill | Egypskt pund |
| Tímabelti | UTC+2 |
| Þjóðarlén | .eg |
| Landsnúmer | +20 |
Egyptaland á einna lengsta sögu af nokkru landi heims. Uppruni ríkisins er rakinn til Nílarósa milli 6. og 4. árþúsundsins f.o.t. Egyptaland hið forna telst ein af vöggum siðmenningar í mannkynssögunni. Þar þróaðist sérstök skrift auk landbúnaðar, borga, skipulagðra trúarbragða og ríkisvalds. Egyptaland er frægt fyrir mörg stórfengleg minnismerki frá fornöld, eins og píramídana í Gísa og Sfinxinn mikla, og fornar rústir á borð við Memfis, Þebu, hin miklu hof í Karnak og Dal konunganna. Þessi langa saga og ríkulegi menningararfur eru mikilvægur hluti af sjálfsmynd Egypta í dag, sem endurspeglar stöðu landsins á mótum Miðjarðarhafs, Mið-Austurlanda og Norður-Afríku. Egyptaland var og er enn mikilvæg miðstöð kristni en kristnir eru þar nú í minnihluta eftir að íslam tók við sem ríkjandi trúarbrögð á miðöldum.
Egyptaland nútímans rekur uppruna sinn til ársins 1922 þegar það fékk sjálfstæði frá Breska heimsveldinu og varð sjálfstætt konungsríki. Eftir byltingu árið 1952 var landið gert að lýðveldi og 1958 gekk það í ríkjasamband við Sýrland og varð hluti af Sameinaða arabíska lýðveldinu, sem var leyst upp árið 1961. Á síðari hluta 20. aldar gekk Egyptaland í gegnum mörg átakaskeið, háði nokkur stríð við Ísrael og hernam Gasaströndina við og við til 1967. Árið 1978 undirrituðu Egyptar Camp David-samkomulagið, drógu herlið sitt til baka og viðurkenndu Ísrael. Árið 2011 urðu uppþot í kjölfar Arabíska vorsins sem drógu athyglina að útbreiddri fátækt og vanþróuðum svæðum í landinu. Núverandi stjórn Egyptalands hefur verið lýst sem alræðisstjórn sem hefur skaðað orðspor landsins enn frekar í mannréttindamálum. Þrátt fyrir þessar áskoranir er Egyptaland álitið efnahagslegt og menningarlegt stórveldi í Arabaheiminum.
Íslam er opinber trúarbrögð í Egyptalandi og arabíska er opinbert tungumál landsins.[1] Egyptaland er fjölmennasta ríki Norður-Afríku, Mið-Austurlanda og Arabaheimsins. Íbúar landsins eru taldir vera rúmlega 100 milljónir talsins (2020) og meirihluti þeirra býr á um það bil 40.000 ferkílómetra svæði á bökkum Nílar en þar er eina ræktanlega landið.[2] Um helmingur Egypta býr í þéttbýli, mest á svæðunum í kringum Kaíró, Alexandríu og aðrar stórborgir við Nílarósa. Sahara-eyðimörkin þekur drjúgan hluta landsins og er fremur strjálbýl.
Egyptaland er þróunarland og situr í 116. sæti vísitölu um þróun lífsgæða. Það telst stórveldi í sínum heimshluta í Norður-Afríku, Mið-Austurlöndum og múslimaheiminum og miðveldi á heimsvísu.[3] Efnahagslíf landsins er fjölbreytt og hagkerfi Egyptalands er það 2. stærsta í Afríku á eftir Nígeríu. Egyptaland er stofnaðili að Sameinuðu þjóðunum, Samtökum hlutlausra ríkja, Arababandalaginu, Afríkusambandinu, Samtökum um íslamska samvinnu og Samráðsvettvangi æskunnar.
Heiti
breytaÁ flestum tungumálum heims er nafn Egyptalands dregið af grísku heiti þess, Αἴγυπτος Aigyptos. Það kemur fyrir á áletrunum á línulegu B sem a-ku-pi-ti-yo. Lýsingarorðið aigýptios var tekið upp í koptísku (sem gyptios) og þaðan í arabísku sem qubṭī, sem er uppruni orðsins „Kopti“.
Gríska heitið er talið dregið af egypska orðinu ḥwt-kȝ-ptḥ („hús sálar Ptah“) sem var heiti á hofi guðsins Ptah í Memfis.[4]
Í klassískri arabísku er heiti landsins مِصر Miṣr. Það er líka opinbert heiti landsins á egypskri arabísku (borið fram Maṣr). Það heiti er af semískum uppruna. Elsta dæmið um það er í akkadísku mi-iṣ-ru, skylt miṣru/miṣirru/miṣaru sem merkir „landamæri“.[5]
Í fornegypsku var heiti landsins km.t, svarta landið, sem vísar líklega til svartrar moldarinnar á flóðsléttum Nílar, sem var aðgreind frá eyðimörkinni, dšṛt, eða rauða landsins. Þetta heiti kemur fyrir í koptísku sem kēme eða kēmə og þaðan í grísku sem Χημία kemía, en af því er alþjóðlegt heiti efnafræði líklega dregið. Annað nafn landsins var tꜣ-mry („land árbakkans“). Efra og Neðra Egyptaland voru nefnd tꜣ-šmꜥw („land sefgrassins“) og tꜣ mḥw („land norðursins“).
Nafn Egyptalands á íslensku hefur stundum verið ritað „Egiptaland“[6] og „Egiftaland“.
Landfræði
breyta
Egyptaland er 29. stærsta land í heimi og er 1.002.450 ferkílómetrar að stærð. Það liggur milli breiddargráðanna 22° og 32°N og lengdargráðanna 24° og 36°A. Vegna þurrs loftslags landsins hefur þétt byggð myndast í kringum Nílarfljót, í Nílardal og við Nílarósa. Um 99% íbúanna búa á aðeins 5,5% landsins. Landið á landamæri að Líbíu í vestri, Súdan í suðri og Gaza-ströndinni og Ísrael í austri. Vegna legu sinnar á mörkum tveggja heimsálfa hefur Egyptaland lengi talist hernaðarlega mikilvægt í alþjóðastjórnmálum. Súesskurðurinn sem liggur í gegnum landið tengir Miðjarðarhaf við Rauðahaf og er mjög mikilvæg siglingaleið.
Veðurfar
breyta
Mestu rigningaskeiðin í Egyptaland eru á veturna. Suður af Kaíró er meðalúrkoma ekki nema 2-5 mm á ári og ekki er fátítt að ár líði án nokkurrar úrkomu. Á landræmu við norðurströndina getur meðalúrkoma þó orðið allt að 410 mm á ári, mest milli október og mars. Snjókoma er tíð á Sínaífjalli og í sumum borgum við norðurströndina. Meðalhiti er milli 27 °C og 32 °C á sumrin en á veturna milli 13 °C og 21 °C. Á vorin berast svonefndir khamsín-vindar úr suðri og bera með sér sand og ryk. Þeir geta hækkað hitann í eyðimörkinni svo um munar.
Fyrir byggingu Aswan-stíflu flæddi Níl árlega yfir bakka sína og endurnýjaði jarðveginn. Þetta varð til þess að landið gaf stöðuga uppskeru í gegnum árin. Hækkun sjávaryfirborðs gæti haft alvarleg áhrif í för með sér fyrir Egyptaland að mati loftslagsfræðinga.
Íbúar
breyta
Egyptaland er fjölmennasta ríki Austurlanda nær og þriðja fjölmennasta land Afríku með um 100 milljónir íbúa að mati Sameinuðu þjóðanna árið 2020. Á árunum 1970-2010 fjölgaði íbúum landsins ört vegna umbóta í heilsugæslu og landbúnaði. Þegar Napóleon réðst inn í landið árið 1798 var áætlaður íbúafjöldi aðeins þrjár milljónir. Árið 1939 bjuggu 16,5 milljónir í Egyptalandi.
Flestir íbúar landsins búa við Nílarfljót, við Nílarósa og í nánd við Súesskurðinn. Um 90% íbúanna aðhyllast íslam en afgangurinn er að mestu kristinn og tilheyrir koptísku rétttrúnaðarkirkjunni. Egyptar eru yfirgnæfandi meirihluti þjóðarinnar, eða 99% en auk þeirra finnast nokkrir minnihlutahópar. Má þar helst nefna Abaza, Tyrki, Grikki, Bedúína, Siwia og Núbíumenn.
Einnig er umtalsverður fjöldi flóttamanna í Egyptalandi, áætlaður á bilinu 500.000 til 3.000.000. Flóttamenn frá Palestínu eru um 70.000 og frá Írak um 150.000 en óvíst er hversu margir eru í stærsta flóttamannahópnum frá Súdan. Á árum áður voru öflug minnihlutasamfélög Gyðinga og Grikkja í Egyptalandi en þau hafa nú að mestu leyti lagst af.
Tilvísanir
breyta- ↑ „Constitution of The Arab Republic of Egypt 2014“ (PDF). sis.gov.eg. Afrit (PDF) af uppruna á 18. júlí 2015. Sótt 13. apríl 2017.
- ↑ „Arab Republic of Egypt - Central Agency for Public Mobilization And Statistics“. Afrit af upprunalegu geymt þann 8. september 2010. Sótt 11. febrúar 2011.
- ↑ „Lessons from/for BRICSAM about south–north Relations at the Start of the 21st Century: Economic Size Trumps All Else?“. International Studies Review. 9.
- ↑ Hoffmeier, James K (1. október 2007). „Rameses of the Exodus narratives is the 13th B.C. Royal Ramesside Residence“. Trinity Journal: 1. Afrit af uppruna á 24. nóvember 2010. Sótt 30. september 2012.
- ↑ Black, Jeremy A.; George, Andrew; Postgate, J.N. (2000). A Concise Dictionary of Akkadian. Otto Harrassowitz Verlag. ISBN 978-3-447-04264-2.
- ↑ http://www.almanak.hi.is/egiptala.html