Wikipedia

Samkynhneigð

Samkynhneigð nefnist það þegar einstaklingur laðast tilfinningalega og/eða kynferðislega aðallega að einstaklingum af sama kyni og hann sjálfur. Samkynhneigðir karlmenn eru oft kallaðir hommar, samkynhneigðar konur lesbíur.

Hér sést forngrikkinn Saffó syngja fyrir Hómer, umkringd konum. Saffó var talin samkynhneigð og bjó í eynni Lesbos, þaðan er orðið lesbía komið. Málverkið er frá 1824.
Édouard-Henri Avril, 1860

Samkynhneigð er, ásamt tvíkynhneigð og gagnkynhneigð, ein af þremur helstu flokkum á kynhneigðarskalanum. Ekki er vitað hvað veldur mismunandi kynhneigð í mönnum, en talið er að það orsakist af samspili erfðaþátta, hormóna, og umhverfisþátta í móðurkviði og að fólk hafi ekki val um það.[1][2][3] Vísbendingar benda ekki til þess að kynhneigð ráðist af uppeldi.[4] Vísindalegar rannsóknir hafa sýnt að samkynhneigð, líkt og aðrar kynhneigðir, sé eðlilegur hluti af breytileika innan margra dýrategunda.[5][6] Sálfræðimeðferðir og önnur inngrip hafa ekki sýnt að þau geti haft áhrif á kynhneigð.[7]

Í kringum 3,5% af fullorðnum skilgreina sig sem sam- eða tvíkynhneigð samkvæmt könnun sem gerð var í Bandaríkjunum árið 2011.[8][9] Á milli 2% og 11% af fullorðnum hafa átt í einhverju kynferðislegu sambandi við einstakling af sama kyni.[10][11][12][13] Í breskri könnun frá 2010 sögðust 95% Breta skilgreina sig sem gagnkynhneigða, 1,5% sem sam- eða tvíkynhneigða, og 3,5% voru óvissir eða svöruðu ekki spurningunni.[14][15]

Samkynhneigð til forna

breyta
 
Lesbíur (Bandaríkin, 2013).

Hugmyndin um samkynhneigð er tiltölulega ný af nálinni og varla til fyrir lok 19. aldar en þá varð mikið hneykslismál í kringum rithöfundinn Oscar Wilde sem var fangelsaður fyrir að hafa átt samræði við aðra karlmenn.[16] Miklar umræður hafa staðið yfir um hvort hugmyndin um samkynhneigð hafi verið til staðar í fornöld eða á miðöldum, jafnvel þótt hugtakið sjálft hafi ekki verið til. Miðaldafræðingurinn John Boswell taldi að eins konar samkynhneigð pör hefðu verið til á miðöldum, en margir fræðimenn hafa andmælt því og nýjustu rannsóknir hafna hugtakinu samkynhneigð að mestu leyti. Flestir eru á því að á víkingatímanum (800-1100) hafi einstaklingar sem höfðu áhuga á fólki af sama kyni hvorki talið sig samkynhneigða né talið sig geta valið á milli þess að elska karla eða konur. Núverandi flokkun byggir að miklu leyti á tilfinningum einstaklingsins og hverjum hann laðast að, en í ýmsum samfélögum hefur sú flokkun ekki verið til og fólk þá flokkað eftir því með hverjum það stundar kynlíf eða hvaða hlutverki það gegnir í kynlífi.

Hugmyndin milli menningarheima

breyta

Tekið var saman yfirlit yfir helstu menningarheima sem voru uppi fyrir tíma iðnbyltingarinnar. Af 42 menningarheimum voru 41% eindregið á móti kynferðislegri hegðun milli einstaklinga af sama kyni, hjá 21% var sú hegðun tekin í sátt eða hunsuð, og hjá 12% var hugmyndin óþekkt. Í annarri samantekt af 70 menningarheimum var hugmyndin um þá hegðun til staðar hjá 41%, en hjá 59% var hugmyndin sjaldgæf eða ekki til staðar.[17]

Í þeim menningarheimum sem byggja á Abrahamstrú (Kristni, Íslam, Gyðingdómur) hefur verið harkaleg andstaða við endaþarmsmök og þau talin siðferðisbrot og brot á lögmálum náttúrunnar. Andstaða við endaþarmsmök var þó til staðar á undan Kristninni og var líka algeng í Grikklandi hinu forna. Platón kallaði þau ónáttúruleg.[18]

Grikkland hið forna

breyta

Í Grikklandi hinu forna var kynlíf milli karlmanns og drengs algengt og þótti gegna góðu hlutverki í uppeldi unglinga. Gerður var greinarmunur á samkynja kynlífi og samböndum, ástarsambönd voru litin hornauga og vanalega ekki leyfð. Litið var niður á þá sem létu drottna yfir sér í kynmökum einkum eftir unglingsár, en slíkt átti ekki við um þá sem voru í drottnandi hlutverki. Skilningur Grikkja á hugmyndinni um samkynhneigð var því verulega frábrugðinn okkar nútímaskilningi. Lítið er vitað um samkynhneigðar konur í Grikklandi hinu forna, en ljóðskáldið Saffó frá eyjunni Lesbos skrifaði ástríðufull ljóð til bæði karla og kvenna og því var á 19. öld byrjað að nota nafn hennar og stað til að lýsa samkynhneigð í konum, t.d. í íslensku lesbía og lesbísk en einnig saffísk.[19]

Frumbyggjar Ameríku

breyta

Hjá frumbyggjum Ameríku fyrir nýlendutímann var samkynhneigð í allt öðrum flokki sem er ekki sambærileg núverandi flokkun. Hjá þeim voru sumir taldir búa yfir tvöföldum anda og uppfylltu hlutverk nokkurs konar þriðja kyns í samfélaginu. Hlutverkið var að einhverju leyti trúarlegt og var hluti af trúarlegum athöfnum.[20][21]

Á Íslandi

breyta

Samkynja kynlíf, einkum milli karlmanna, var lengi vel litið hornauga á Íslandi. Hugtakið ergi, notað um karla sem töldust hegða sér kvenlega, er elsta túlkunin á samkynhneigð hér á landi og þekktist á víkingaöld.[16][22] Þegar hugmyndir um samkynhneigð fóru að breiðast út í lok 19. aldar tíðkuðust orðin kynvilla og kynhvörf í merkingunni sjúkdómur þar sem samkynhneigð var talin óeðlileg.[23][24][25] Þessi þrjú orð þykja afar úrelt og þekkjast nú á dögum í neikvæðri merkingu.[26]

Víkingaöld (800-1100)

breyta

Á miðöldum (800-1100) var hugtakið ergi til, sem hafði neikvæða merkingu. Það fól í sér að karlmennska karlmanns var dregin í efa og hann talinn hegða sér kvenlega, vera ragur eða blauður. Ergi fól meðal annars í sér að hafa verið „sorðinn“ af öðrum karlmanni. Slíkar ásakanir, er kölluðust fullréttisorð, heimiluðu mönnum að grípa til hefnda samkvæmt íslenskum lögum. Einnig gat skeggleysi eða barnleysi orðið til þess að menn voru sakaðir um ergi.[16]

Tréníð var myndræn birting á níði, oft um kynlíf karla. Dæmi úr Bjarnar sögu Hítdælakappa sýnir neikvæða sýn á kynlífi milli karlmanna. Þar var munur gerður á „virkum“ og „óvirkum“ þátttakendum, þar sem hið síðarnefnda var álitið ergi. Níð af þessu tagi og skriftaboð kirkjunnar, sem töldu slíkt syndsamlegt ásamt framhjáhaldi, kynlífi með dýrum og sjálfsfróun, snérust um kynlíf en ekki ást. Hins vegar var bann ekki lagt við kynlífi með börnum.[16]

Hugmyndin um tiltekinn hóp „samkynhneigðra“ var hvorki til staðar í skriftaboðum né níði. Líklega var álitið að allir menn væru færir um að drýgja þessa „synd“. Þrátt fyrir að kynlíf karla hafi verið álitin synd, ásamt framhjáhaldi og sjálfsfróun, virðist hún ekki hafa verið sérstaklega áberandi í skriftaboðum Þorláks helga frá 1179. Hugtakið samkynhneigð eins og það þekkist í dag var óþekkt á þessum tíma. Þrátt fyrir að líklegt var að kynferðisleg ástríða milli karla hafi alltaf verið til, en hún var túlkuð og skilgreind á mismunandi hátt.[16]

 
Jóhanna Sigurðardóttir, fyrrverandi forsætisráðherra, var fyrsti þjóðarleiðtoginn sem lýsti opinberlega yfir samkynhneigð sinni.[27]
 
Tim Cook, forstjóri Apple, kom opinberlega út sem samkynhneigður árið 2014.

Réttindabarátta

breyta

Undanfarna áratugi hefur réttindabarátta samkynhneigðra tekið stakkaskiptum. Í Bandaríkjunum þykir réttindabaráttan hafa byrjað af alvöru þegar kom til kasta milli mótmælenda og lögreglu við barinn Stonewall í New York borg árið 1969 og með tilkomu fyrstu kröfugöngunnar (gleðigöngunnar) árið þar á eftir. Þegar HIV- og alnæmisfaraldurinn geisaði um miðjan 9. áratug síðustu aldar meðal samkynhneigðra manna leiddi það til mikillar andstöðu frá almenningi í þeirra garð og var réttindabaráttan lengi að hrista af sér mótlætið.

Á Íslandi

breyta

Á Íslandi var það Hörður Torfason sem var fyrstur til að lýsa opinberlega yfir samkynhneigð sinni árið 1975. Hann var þegar þjóðþekkt tónskáld. Í kjölfarið varð hann fyrir miklum fordómum og fluttist brott af Íslandi um tíma.[28]

Árið 2010 voru samkynja hjónabönd lögleidd af íslenska ríkinu.[29] Staða hinsegin fólks á Íslandi er nokkuð góð, sér í lagi samanborið við önnur lönd, og njóta samkynhneigðir fullra lagalegra réttinda.[30] Félagslegt samþykki hefur stóraukist á örfáum áratugum.[31] Þó eru enn til staðar fordómar í samfélaginu.[32]

Félagssamtök á Íslandi

breyta

Tengt efni

breyta

Tenglar

breyta
 
Wikiorðabókin er með skilgreiningu á orðinu Samkynhneigð.
 
Wikimedia Commons er með margmiðlunarefni sem tengist Samkynhneigð.

Íslensk félög, hópar og samtök

breyta

Alþjóðleg samtök

breyta

Tilvísanir

breyta
  1. ↑ Mary Ann Lamanna; Agnes Riedmann; Susan D Stewart (2014). Marriages, Families, and Relationships: Making Choices in a Diverse Society. Cengage Learning. bls. 82. ISBN 1305176898. Sótt 11 febrúar 2016. „The reason some individuals develop a gay sexual identity has not been definitively established  – nor do we yet understand the development of heterosexuality. The American Psychological Association (APA) takes the position that a variety of factors impact a person's sexuality. The most recent literature from the APA says that sexual orientation is not a choice that can be changed at will, and that sexual orientation is most likely the result of a complex interaction of environmental, cognitive and biological factors...is shaped at an early age...[and evidence suggests] biological, including genetic or inborn hormonal factors, play a significant role in a person's sexuality (American Psychological Association 2010).“
  2. ↑ Gail Wiscarz Stuart (2014). Principles and Practice of Psychiatric Nursing. Elsevier Health Sciences. bls. 502. ISBN 032329412X. Sótt 11 febrúar 2016. „No conclusive evidence supports any one specific cause of homosexuality; however, most researchers agree that biological and social factors influence the development of sexual orientation.“
  3. ↑ Långström, N.; Rahman, Q.; Carlström, E.; Lichtenstein, P. (2008). „Genetic and Environmental Effects on Same-sex Sexual Behavior: A Population Study of Twins in Sweden“. Archives of Sexual Behavior. 39 (1): 75–80. doi:10.1007/s10508-008-9386-1. PMID 18536986.
  4. ↑ „Submission to the Church of England's Listening Exercise on Human Sexuality“. The Royal College of Psychiatrists. Sótt 13 júní 2013.
  5. ↑ „Sexual orientation, homosexuality and bisexuality“. American Psychological Association. Afrit af upprunalegu geymt þann 8 ágúst 2013. Sótt 10 ágúst 2013.
  6. ↑ „"Therapies" to change sexual orientation lack medical justification and threaten health“. Pan American Health Organization. Afrit af upprunalegu geymt þann 23 maí 2012. Sótt 26 maí 2012.
  7. ↑ American Psychological Association: Resolution on Appropriate Affirmative Responses to Sexual Orientation Distress and Change Efforts
  8. ↑ Gary Gates (apríl 2011). „How Many People are Lesbian, Gay, Bisexual and Transgender?“. The Williams Institute. Afrit af upprunalegu geymt þann 21 júlí 2017. Sótt 12 maí 2014.
  9. ↑ Gary Gates (apríl 2011). „How many people are lesbian, gay, bisexual, and transgender?“ (PDF). The Williams Institute. bls. 1.
  10. ↑ Billy JO, Tanfer K, Grady WR, Klepinger DH (1993). „The sexual behavior of men in the United States“. Family Planning Perspectives. 25 (2): 52–60. doi:10.2307/2136206. JSTOR 2136206. PMID 8491287.
  11. ↑ Binson, Diane; Michaels, Stuart; Stall, Ron; Coates, Thomas J.; Gagnon, John H.; Catania, Joseph A. (1995). „Prevalence and Social Distribution of Men Who Have Sex with Men: United States and Its Urban Centers“. The Journal of Sex Research. 32 (3): 245–54. doi:10.1080/00224499509551795. JSTOR 3812794.
  12. ↑ Johnson AM, Wadsworth J, Wellings K, Bradshaw S, Field J (desember 1992). „Sexual lifestyles and HIV risk“. Nature. 360 (6403): 410–2. doi:10.1038/360410a0. PMID 1448163.
  13. ↑ Bogaert AF (september 2004). „The prevalence of male homosexuality: the effect of fraternal birth order and variations in family size“. Journal of Theoretical Biology. 230 (1): 33–7. doi:10.1016/j.jtbi.2004.04.035. PMID 15275997. Bogaert argues that: "The prevalence of male homosexuality is debated. One widely reported early estimate was 10% (e.g., Marmor, 1980; Voeller, 1990). Some recent data provided support for this estimate (Bagley and Tremblay, 1998), but most recent large national samples suggest that the prevalence of male homosexuality in modern western societies, including the United States, is lower than this early estimate (e.g., 1–2% in Billy et al., 1993; 2–3% in Laumann et al., 1994; 6% in Sell et al., 1995; 1–3% in Wellings et al., 1994). It is of note, however, that homosexuality is defined in different ways in these studies. For example, some use same-sex behavior and not same-sex attraction as the operational definition of homosexuality (e.g., Billy et al., 1993); many sex researchers (e.g., Bailey et al., 2000; Bogaert, 2003; Money, 1988; Zucker and Bradley, 1995) now emphasize attraction over overt behavior in conceptualizing sexual orientation." (p. 33) Also: "...the prevalence of male homosexuality (in particular, same-sex attraction) varies over time and across societies (and hence is a "moving target") in part because of two effects: (1) variations in fertility rate or family size; and (2) the fraternal birth order effect. Thus, even if accurately measured in one country at one time, the rate of male homosexuality is subject to change and is not generalizable over time or across societies." (p. 33)
  14. ↑ Harford, Tim (1 október 2010). „More or Less examines Office for National Statistics figures on gay, lesbian and bisexual people“. BBC.
  15. ↑ „Measuring Sexual Identity : Evaluation Report, 2010“. Office for National Statistics. 23. september 2010.
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 16,3 16,4 „Þekktist samkynhneigð á víkingatímanum?“. Vísindavefurinn. Sótt 6 maí 2025.
  17. ↑ Adolescence and puberty By John Bancroft, June Machover Reinisch, p.162
  18. ↑ "... sow illegitimate and bastard seed in courtesans, or sterile seed in males in defiance of nature." Plato in THE LAWS (Book VIII p.841 edition of Stephanus) or p.340, edition of Penguin Books, 1972.
  19. ↑ „Íslensk orðsifjabók“. ordsifjabok.arnastofnun.is. Sótt 16 maí 2025.
  20. ↑ Pablo, Ben (2004), „Latin America: Colonial“, glbtq.com, afrit af upprunalegu geymt þann 11. desember 2007, sótt 1 ágúst 2007
  21. ↑ Murray, Stephen (2004). Claude J. Summers (ritstjóri). Mexico. glbtq, Inc. Afrit af upprunalegu geymt þann 2 nóvember 2007. Sótt 1 ágúst 2007.
  22. ↑ „Íslensk orðsifjabók“. ordsifjabok.arnastofnun.is. Sótt 6 maí 2025.
  23. ↑ Böðvar Björnsson (07.05.1985). „Saga orðanna“. Morgunblaðið. bls. 49.
  24. ↑ „Orðabók Sigfúsar Blöndal“. blondal.arnastofnun.is. Sótt 6 maí 2025.
  25. ↑ „Íðorðabankinn“. idord.arnastofnun.is. Sótt 15 maí 2025.
  26. ↑ „Íslensk nútímamálsorðabók“. islenskordabok.arnastofnun.is. Sótt 6 maí 2025.
  27. ↑ Moody, Jonas (30 janúar 2009). „Iceland Picks the World's First Openly Gay PM“. TIME. Sótt 13 nóvember 2013.
  28. ↑ „„Ég var álitinn glæpamaður" - RÚV.is“. RÚV. 25 ágúst 2021. Sótt 15 maí 2025.
  29. ↑ „10 ár frá lögleiðingu hjónabands samkynhneigðra - RÚV.is“. RÚV. 11 júní 2020. Sótt 15 maí 2025.
  30. ↑ „LGBT Rights in Iceland“. Equaldex (enska). Sótt 15 maí 2025.
  31. ↑ Arnarsson, Daníel (30 júní 2004). „87% Íslendinga fylgjandi því að samkynhneigðir gangi í hjónaband“. Samtökin '78. Sótt 15 maí 2025.
  32. ↑ Hrönn, Guðný (23 febrúar 2018). „Fordómar gegn hinsegin fólki enn þá til staðar á Íslandi - Vísir“. visir.is. Sótt 15 maí 2025.
Sótt frá „https://is.wikipedia.org/w/index.php?title=Samkynhneigð&oldid=1920813“