Orkneyjajarlar

Orkneyjajarlar voru upphaflega norskir jarlar sem fóru með völd í Orkneyjum, Hjaltlandi og hluta af Katanesi og Suðurlandi nyrst á Skotlandi. Jarlarnir voru löngum nokkuð sjálfstæðir, en stjórnuðu þó Orkneyjum og Hjaltlandi í umboði Noregskonungs. Sum þeirra svæða sem þeir réðu yfir á meginlandi Skotlands þágu þeir síðar í lén af Skotakonungi. Um skeið réðu jarlarnir einnig Suðureyjum.

Norskir Orkneyjajarlar

Fyrsti Orkneyjajarlinn var Rögnvaldur Eysteinsson Mærajarl (í Noregi). Haraldur hárfagri gaf honum jarlsnafn þar í sonarbætur, en Rögnvaldur vildi ekki setjast að í eyjunum og gaf Sigurði bróður sínum jarlsdæmið sama dag. Jarlarnir sem á eftir fylgdu, allt til 1232, voru afkomendur þeirra Rögnvalds og Sigurðar. Af Rögnvaldi voru einnig komnir Rúðujarlar, eða Hertogar af Normandí.

Um 1195 tóku Orkneyingar þátt í uppreisn gegn Sverri konungi, og sendu til Noregs herflokk sem kallaður var „Eyjarskeggjar“. Sverrir vann sigur á þeim og refsaði Orkneyingum með því að slá eign sinni á helstu höfðingjasetur í eyjunum. Jarlinn varð þá formlega norskur lénsmaður og Hjaltland tekið undan hans stjórn. Upp úr því fór jarlsdæmið að veikjast verulega.

Norska jarlsdæmið í Orkneyjum var oft undir samstjórn bræðra eða frænda.

Um 885 Rögnvaldur Eysteinsson Mærajarl, var Orkneyjajarl í einn dag, dó um 890
um 885–um 890 Sigurður Eysteinsson (Sigurður hinn ríki, þ.e. voldugi), bróðir Rögnvalds
um 890–um 891 Guthormur Sigurðarson
um 891–um 892 Hallaður Rögnvaldsson
um 893–um 946 Torf-Einar Rögnvaldsson
um 946–954 Arnkell Torf-Einarsson, (féll 954 í sömu orustu og Eiríkur blóðöx)
um 946–954 Erlendur Torf-Einarsson, (féll 954 í sömu orustu og Eiríkur blóðöx)
Eftir fall Eiríks blóðaxar 954, var Gunnhildur drottning nokkur ár í Orkneyjum, ásamt sonum sínum, en Þorfinnur hausakljúfur mun hafa verið jarl að nafninu til.
um 954–um 976 Þorfinnur Torf-Einarsson eða Þorfinnur hausakljúfur
um 976–um 977 Arnfinnur Þorfinnsson, e.t.v. með Hávarði, Ljóti og Hlöðvi
um 977–um 978 Hávarður Þorfinnsson hinn ársæli, e.t.v. með Ljóti og Hlöðvi
um 978–um 980 Ljótur Þorfinnsson, e.t.v. með Hlöðvi
um 980–um 991 Hlöðvir Þorfinnsson
991 – 1014 Sigurður Hlödvisson (Sigurður digri)
1014–1030 Brúsi Sigurðarson, með Einari, Sumarliða og Þorfinni
1014–1020 Einar Sigurðarson (Einar rangmunnur), með Brúsa og Sumarliða
1014–1015 Sumarliði Sigurðarson, með Brúsa og Einari
1020–1064 Þorfinnur Sigurðarson (Þorfinnur hinn ríki), með Brúsa og Rögnvaldi
1037–1045 – Rögnvaldur Brúsason, jarl með Þorfinni
1064–1098 Páll Þorfinnsson og Erlendur Þorfinnsson
1098–1103 Sigurður Jórsalafari (Sigurður Magnússon), síðar konungur Noregs
1103–1123 Hákon Pálsson, sonur Páls Þorfinssonar, jarl með Magnúsi
1108–1117 – Magnús Erlendsson (Magnús Eyjajarl eða Magnús helgi), jarl með Hákoni
1122–1137 Páll Hákonarson hinn ómálgi, með Haraldi
1122–1127 – Haraldur Hákonarson hinn sléttmáli, með Páli
1134–1206 Haraldur Maddaðarson, með Rögnvaldi, Erlendi og Haraldi Eiríkssyni
1136–1158 – Rögnvaldur Kali Kolsson eða Rögnvaldur hinn helgi, jarl með Haraldi Maddaðarsyni og Erlendi
1151–1154 – Erlendur Haraldsson, sonur Haralds Hákonarsonar, jarl með Haraldi Maddaðarsyni, í fjarveru Rögnvalds Kala
1191–1194 – Haraldur Eiríksson, jarl á Katanesi með Haraldi Maddaðarsyni, dóttursonur Rögnvalds Kala,
1206–1231 Jón Haraldsson, með Davíð
1206–1214 – Davíð Haraldsson, með Jóni bróður sínum

Skoskir jarlar undir norsku krúnunni

Árið 1231 dó karlleggurinn af norsku jarlaættinni út. Árið eftir fórst skip með öllum helstu höfðingjum eyjanna, sem voru á leið frá Noregi. Hákon gamli Noregskonungur brá þá á það ráð (1236) að skipa sem jarl mann af skoskri höfðingjaætt (Angus-jarlar), sem átti ættir að rekja til Orkneyjajarla, og fóru afkomendur hans með völd í Orkneyjum a.m.k. til 1321. Þá voru tengslin við Noreg farin að trosna, og fór svo að Orkneyjar komust undir yfirráð Skotakonungs.

Angus-jarlar

1236–1239 Magnús II, Orkneyjajarl, sonur Gilberts eða Gilliberts jarls af Angus
1239–12?? Gillibert, Orkneyjajarl, líklega sonur Magnúsar
12??–1256 Gibbon, Orkneyjajarl, e.t.v. sami maður og Gillibert
1256–1273 Magnús Gibbonsson Orkneyjajarl
1273–1284 Magnús Magnússon Orkneyjajarl
1284–um 1300 Jón Magnússon Orkneyjajarl
um 1300–1321 Magnús Jónsson Orkneyjajarl

Skoskir jarlar

Strathearn- og Sinclair-jarlar

1331–1350 Maol Íosa eða Malise 5. af Strathearn, (Strathearn 1330–1334; Katanes 1331–1334)
1353–1357 Erengisle Suneson, tengdasonur Maol Iosa, sænskur að ætt, (aðeins Orkneyjar)
1375–1379 Alexander de l'Ard, dóttursonur Maol Íosa, (Katanes 1350–1375)
1379–1401 Henry Sinclair 1. Orkneyjajarl, dóttursonur Maol Íosa, (Orkneyjar og Hjaltland)
1401–1420 Henry Sinclair 2. Orkneyjajarl, (Orkneyjar og Hjaltland)
1423–1434 David Menzies, settur yfir eyjarnar af Noregskonungi
1434–1471 William Sinclair, (Orkneyjar og Hjaltland; Katanes 1455–1476)

Orkneyjajarlar á síðari öldum

Hertogi af Orkneyjum (1567)

1567 James Hepburn, greifi af Bothwell og hertogi af Orkneyjum

Stewart-jarlar, önnur endurreisn jarlsdæmisins (1581)

Orkneyjajarlar, endurreistir í þriðja sinn (1696)

1696–1737 George Hamilton, 1. jarl af Orkneyjum (1666-1737)
1737–1756 Anne O'Brien, 2. greifynja af Orkneyjum (d. 1756)
1756–1791 Mary O'Brien, 3. greifynja af Orkneyjum (um 1721-1791)
1791–1831 Mary FitzMaurice, 4. greifynja af Orkneyjum (1755-1831)
1831–1877 Thomas John Hamilton FitzMaurice, 5. jarl af Orkneyjum (1803-1877)
1877–1889 George William Hamilton FitzMaurice, 6. jarl af Orkneyjum (1827-1889)
1889–1951 Edmond Walter FitzMaurice, 7. jarl af Orkneyjum (1867-1951)
1951–1998 Cecil O'Bryen FitzMaurice, 8. jarl af Orkneyjum (1919-1998)
1998–2??? Oliver Peter St John, 9. jarl af Orkneyjum (f. 1938)

Líklegur arftaki, Oliver St John, greifi af Kirkjuvogi (f. 1969)

Tengt efni

Heimildir

Fyrirmynd greinarinnar var „Earl of Orkney“ á ensku útgáfu Wikipedia. Sótt 21. september 2008.
Fyrirmynd greinarinnar var „Comte des Orcades“ á frönsku útgáfu Wikipedia. Sótt 23. október 2008.
Finnbogi Guðmundsson (útg.): Orkneyinga saga, Rvík 1965.