Heilaga rómverska ríkið

Heilaga rómverska ríkið (þýska Heiliges Römisches Reich, Ítalska Sacro Romano Impero, Latína Sacrum Romanum Imperium) er formlegt heiti á þýska keisaraveldinu. Ríkið var stjórnarsamband hertogadæma og furstadæma á landsvæði núverandi Þýskalands og að nokkru utan þess svæðis (s.s. Austurríki, Sviss, Norður-Ítalía). Heilaga rómverska ríkið myndaðist við Verdun-samninginn 843 og var lagt niður 1806 á tímum Napóleonstríðanna, er Austurríki varð til sem sérstakt keisaradæmi og Þýska bandalagið (Rínarsambandið) var stofnað.

Heilaga rómverska ríkið
Sacrum Imperium Romanum Heiliges Römisches Reich
Fáni	Skjaldarmerki
Höfuðborg	Vín (sæti hirðarráðsins frá 1497) Regensburg (sæti keisaraþingsins frá 1663) Wetzlar (sæti löggjafarþingsins frá 1689)
Opinbert tungumál	Latína
Stjórnarfar	Sambandsríki Blandað einræði
Keisari  -936–973  -1792–1806	Ottó 1. (fyrstur) Frans 2. (síðastur)
'
• Stofnun	2. febrúar 962
• Upplausn	6. ágúst 1806
Flatarmál  • Samtals	1.000.000 km²
Mannfjöldi  • Samtals (1786)  • Þéttleiki byggðar	26,265,000 /km²
Gjaldmiðill	Ríkisdalir

Merking heitisins

Þegar Karlamagnús var krýndur keisari hins mikla ríkis Franka var ekki verið að skapa nýtt ríki, heldur að endurnýja Rómaveldi. Ástæðan fyrir því er sú að í bók Daníels í Biblíunni kemur fram að fjögur stórveldi eigi að koma fram fyrir endalok heimsins. Rómaveldi var fjórða stórveldið og því fannst Karlamagnúsi mikilvægt að Rómaveldi héldi áfram að vera til. Við krýningu hans til keisara árið 800 var ríkið því endurnýjað, þótt Austrómverska ríkið (Býsans) væri að vísu enn við lýði. Ríki Karlamagnúsar kallaðist Frankaríki. Þegar því var skipt 843 varð vesturhlutinn að Frakklandi (konungsríki), en austurhlutinn kallaðist rómverska ríkið (keisaradæmi). Orðið heilagur var ekki notað fyrr en löngu seinna, á konungslausa tímanum (Interregnum) á miðri 13. öld.

Verdun-samningurinn

Skipting frankaríkis Karlamagnúsar með Verdun-samningnum.

Ríki Karlamagnúsar náði yfir stærsta hluta Vestur-Evrópu í upphafi 9. aldar. Þegar Karlamagnús lést árið 814 erfði sonur hans, Lúðvík hinn frómi, allt ríkið. Lúðvík þótti ekki sterkur stjórnandi og því viku synir hans honum frá. Þeir hittust svo í borginni Verdun árið 843 og skiptu ríkinu í þrennt á eftirfarandi hátt:

• Karl sköllótti fékk vesturhlutann, nokkurn veginn það sem nú er Frakkland (blátt)
• Lóþar fékk miðhlutann (grænt)
• Lúðvík hinn þýski fékk austurhlutann, nokkurn veginn það sem nú er Þýskaland (appelsínugult)
• Gula svæðið tilheyrði ríkinu ekki beint, en var áhrifasvæði
• Dökkgræna svæðið var kirkjuríkið

Skipting þessi markaði upphaf hins heilaga rómverska ríkis (þýska ríkisins). Árið 855 var miðríkinu skipt upp. Norður-Ítalía varð þá hluti af þýska ríkinu og varð keisari þýska ríkisins samtímis konungur Langbarðalands. Fyrirkomulag þetta hélst allt til 16. aldar. Niðurlönd lentu um síðir einnig í þýska ríkinu.

Konungskjör

Þýska ríkið var ekki erfðaríki, eins og reyndin var í öðrum ríkjum í Evrópu. Enda var þýska ríkið sett saman úr aragrúa furstadæma, greifadæma og nokkurra konungsríkja. Kjörnefnd valdi konung ríkisins, en í henni sátu kjörfurstarnir, sem jafnframt voru furstar í sínum eigin héruðum. Furstarnir voru upphaflega 7, en urðu seinna 9. Þeir voru:

• Erkibiskupinn í Mainz
• Erkibiskupinn í Köln
• Erkibiskupinn í Trier
• Rínargreifinn í Pfalz
• Hertoginn af Saxlandi
• Markgreifinn af Brandenborg
• Konungur Bæheims

Á 17. öld bættust tveir furstar við:

• Hertoginn í Bæjaralandi (síðan 1623)
• Hertoginn af Brúnsvík-Lüneburg (síðan 1692)

Árið 1803 voru erkibiskupsdæmin lögð niður og misstu biskuparnir þá kjörgengið. Í stað þeirra var fjórum nýjum furstum bætt við, en aðeins þremur árum síðar var heilaga rómverska ríkið lagt niður. Þar með skipti embætti kjörfurstanna ekki lengur máli. Kjörfurstarnir völdu ávallt konung, ekki keisara. Konungarnir urðu að eiga náin samskipti við páfa hverju sinni og réðist þá hvort páfi samþykkti að krýna þá til keisara. Í mörgum tilvikum var það ekki gert.

Söguágrip

Sjá Þýskaland.

Konungar og keisarar ríkisins

Kóróna hins heilaga rómverska ríkis, frá síðari helming 10. aldar.

Listi þessi nær yfir konunga og keisara hins heilaga rómverska ríkis frá 843-1806, er ríkið var lagt niður. Stundum var ríkið án konungs, en þá réði drottning ríkjum sem eiginkona látins konungs eða móðir ómyndugs konungs. Tímabilið 1254-1273 var með öllu án konunglegrar stjórnar og kallast Interregnum á latínu. Á þeim tíma hétu þrír erlendir þjóðhöfðingjar konungar ríkisins, en þeir koma nær ekkert við sögu í ríkinu sjálfu og stigu varla fæti inn fyrir landamærin. Þjóðhöfðingjar þessir voru enda með öllu áhrifalausir og eru ekki taldir með í þýskum upptalningum á konungum ríkisins. Í allmörgum tilvikum voru til gagnkonungar, þ.e. tveir konungar ríktu samtímis í ríkinu. Kom það til af því að aðalkonungurinn varð óvinsæll, þannig að nýr konungur var valinn sem gagnkonungur. Ekki eru allir gagnkonungar með á listanum. Listi konunganna hefst með Verdun-samningunum, en konungarnir miðuðu raðtölur sínar við Karlamagnús. Samkvæmt þýskum upptalningum er Karlamagnús Karl I. Sonur hans, Lúðvík hinn frómi, er þá Lúðvík I. Synir hans þrír eru Karl sköllótti (Karl II.), Lúðvík hinn þýski (Lúðvík II.) og Lóþar. Því er fyrsti konungur þýska ríkisins Lúðvík II.(Lúðvík hinn þýski), ekki Lúðvík I. Sama gildir um nafnið Karl. Fyrsti konungur þýska ríkisins með þessu heiti er sem sé Karl III.

Konungur	Konungur	Krýning	Keisari	Valdaætt	Ath.
Lúðvík II hinn þýski	840-876	Fór ekki fram	Nei	Karlungi	Sonur Lúðvíks hins fróma
Karlmann	876-880		Nei	Karlungi	Sonur Lúðvíks II
Lúðvík III hinn yngri	876-882		Nei	Karlungi	Sonur Lúðvíks II
Karl III hinn feiti	876-888		881 í Róm	Karlungi	Sonur Lúðvíks II
Arnúlfur	887-899		896 í Róm	Karlungi	Sonur Karlmanns
Lúðvík IV barn	900-911		Nei	Karlungi	Sonur Arnulfs
Konráður I	911-918	Forchheim	Nei	Konradinger
Hinrik I	919-936	Fritzlar	Nei	Liudolfinger	Frá Saxlandi
Ottó I hinn mikli	936-973	Aachen	962 í Róm	Liudolfinger	Sonur Hinriks I
Ottó II	961-983	Aachen	973 í Róm	Liudolfinger	Sonur Ottos I
Ottó III	983-1002	Aachen	996 í Róm	Liudolfinger	Sonur Ottos II
Hinrik II	1002-1024	Mainz	1014 í Róm	Liudolfinger	Barnabarn Hinriks I
Konráður II	1024	Mainz	1027 í Róm	Salier
Hinrik III	1028-1056	Aachen	1046 í Róm	Salier	Sonur Konráðs II
Hinrik IV	1053-1106	Aachen	1084 í Róm	Salier	Sonur Hinriks III
Hinrik V	1099-1125	Aachen	1111 í Róm	Salier	Sonur Hinriks IV
Lóþar III	1125-1137	Aachen	1133 í Róm	Supplinborg
Konráður III	1127-1152	Aachen	Nei	Staufen
Friðrik Barbarossa	1152-1190	Aachen	1155 í Róm	Staufen	Bróðursonur Konráðs III
Hinrik VI	1169-1197	Aachen	1191 í Róm	Staufen	Sonur Friðriks Barbarossa
Filippus	1198-1208	Mainz og Aachen	Nei	Staufen	Sonur Friðriks Barbarossa
Ottó IV	1198-1218	Aachen	1209 í Róm	Welfen	Sonur Hinriks ljóns
Friðrik II	1218-1250	Mainz	1220 í Róm	Staufen	Sonur Hinriks VI
Konráður IV	1250-1254	Fór ekki fram	Nei	Staufen	Sonur Friðriks II

Interregnum

Rúdolf I	1273-1291	Aachen	Nei	Habsborg
Adolf	1292-1298	Aachen	Nei	Nassau	Settur af af kjörfurstunum
Albrecht I	1298-1308	Aachen	Nei	Habsborg
Hinrik VII	1308-1313	Aachen	1312 í Róm	Lúxemborg
Lúðvík IV hinn bæríski	1314-1347	Aachen	1328 í Róm	Wittelsbach
Karl IV	1347-1378	Aachen	1355 í Róm	Lúxemborg
Wenzel	1378-1400	Aachen	Nei	Lúxemborg	Settur af af kjörfurstunum
Ruprecht frá Pfalz	1400-1410	Köln	Nei	Wittelsbach
Jobst frá Mæri	1410-1411		Nei	Lúxemborg
Sigmundur	1411-1437	Achen	1433 í Róm	Lúxemborg	Sonur Karls IV
Albrecht II	1438-1439	Fór ekki fram	Nei	Habsborg
Friðrik III	1440-1493	Aachen	1452 í Róm	Habsborg
Maximilian I	1493-1519	Aachen	1508 í Trient	Habsborg	Sonur Friðriks III
Karl V	1519-1556	Aachen	1530 í Bologna	Habsborg	Sagði af sér sökum aldurs
Ferdinand I	1531-1564	Aachen	1556 í Frankfurt	Habsborg	Sonur Karls V
Maximilian II	1564-1576	Frankfurt	1564 í Frankfurt	Habsborg	Sonur Ferdinands I
Rúdolf II	1575-1612	Regensburg	1575	Habsborg	Sonur Maximilians II
Matthías	1612-1619	Frankfurt	1612 í Frankfurt	Habsborg	Sonur Ferdinands I
Ferdinand II	1619-1637	Frankfurt	1619 í Frankfurt	Habsborg
Ferdinand III	1637-1657	Regensburg	1637	Habsborg	Sonur Ferdinands II
Leópold I	1658-1705	Frankfurt	1658	Habsborg	Sonur Ferdinands III
Jósef I	1705-1711	Ágsborg	1705	Habsborg	Sonur Leópolds I
Karl VI	1711-1740	Frankfurt	1711	Habsborg	Sonur Leópolds I
Karl VII	1742-1745	Frankfurt	1742	Wittelsbach
Frans I	1745-1765	Frankfurt	1745	Habsborg
Jósef II	1764-1790	Frankfurt	1765	Habsborg	Sonur Frans I
Leópold II	1790-1792	Frankfurt	1790	Habsborg	Sonur Frans I
Frans II	1792-1806	Frankfurt	1792	Habsborg	Var síðan fyrsti keisari Austurríkis

Heimildir

• Höfer, Manfred (1994). Die Kaiser und Könige der Deutschen. Bechtle.
• Fyrirmynd greinarinnar var „Heiliges Römisches Reich“ á þýsku útgáfu Wikipedia. Sótt febrúar 2010.