Þýska

Þýska (þýska: Deutsch; framburður^ⓘ) er vesturgermanskt tungumál, sem talað er og ritað aðallega í Þýskalandi, Austurríki, Sviss og Liechtenstein. Þýska er auk þess annað opinbert tungumál í Belgíu og Lúxemborg, og ítalska héraðinu Suður-Týról, og hefur stöðu viðurkenndrar þjóðtungu í Namibíu. Þýska er töluð víða í Evrópu, eins og í franska héraðinu Elsass, tékkneska héraðinu Norður-Bæheimi, pólska héraðinu Efri-Slésíu, og staðbundið í Slóvakíu og Ungverjalandi.

Þýska Deutsch
Málsvæði	Þýskalandi, Sviss, Austurríki auk 38 annarra landa
Heimshluti	Evrópa
Fjöldi málhafa	120 milljónir
Sæti	10
Ætt	Indóevrópskt  Germanskt   Vesturgermanskt    Þýska
Opinber staða
Opinbert tungumál	Þýskalandi, Liechtenstein, Austurríki, Belgíu, Sviss, Ítalía (í Suður-Týról) og Lúxemborg
Tungumálakóðar
ISO 639-1	de
ISO 639-2	ger og deu
ISO 639-3	deu
SIL	GER
ATH: Þessi grein gæti innihaldið hljóðfræðitákn úr alþjóðlega hljóðstafrófinu í Unicode.

Þýska tilheyrir germönskum málum. Germönsk mál flokkast síðan til indó-evrópskrar málaættar og eru fjarskyld málum eins og til dæmis sanskrít. Hún er skyldust öðrum vesturgermönskum málum, eins og afríkönsku, hollensku, ensku, frísneskum málum, lágþýsku, lúxemborgísku, skosku og jiddísku. Hún deilir auk þess orðaforða með norðurgermönskum málum, eins og dönsku, norsku og sænsku. Nútímamálið þýska þróaðist út frá háþýsku, sem aftur hafði þróast frá frumgermönsku á ármiðöldum. Þýska er annað mest talaða germanska málið, á eftir ensku, bæði sem fyrsta mál og annað mál.

Þýska er stærsta móðurmálið innan Evrópusambandsins og er víða kennd sem erlent mál, sérstaklega í Evrópu (þar sem hún er í þriðja sæti á eftir ensku og frönsku) og Bandaríkjunum. Til eru þrjár opinberar útgáfur þýsku í Þýskalandi, Austurríki og Sviss, en stöðluð þýska er stundum kölluð háþýska. Til er mikill fjöldi þýskra mállýska. Frá 2004 hafa þjóðhöfðingjar þýskumælandi landa fundað árlega. Þýska réttritunarráðið er alþjóðlegt ráð sem gefur út reglur um þýska stafsetningu.

Einkenni, Þróun & Saga

Í forn-háþýsku gerast framburðarbreitingar sem eru einkennandi fyrir þýsku í dag og eru stundum nefndar önnur hljóðfærslan. Útbreiðsla annarar hljóðfærslunar er aftur misjöfn og greinandi í mállýskur. Önnur hljóðfærslan fellst einkum í önghljóðun hörðu lokhljóðanna, t, k, og p, (s, ch & f) í orðum eins og -Ich, Schiff, dass, es, heiss, buch, og síðan hörðnun mjúkra lokhljóða í orðum eins og Tur (dir), trink & tans, ásamt inskotum -s eftir -t & -f eftir -p í orðum eins og bezahlen, zu (e. to) & Pfad (e. path)

Þýska er nokkuð lík íslensku hvað varðar málfræði, m.a. varðandi beygingar á fallorðum. Nafnorðin sjálf hafa oftast sömu beygingarmynd í eintölu, ákvæðisorðin sem stýra fallinu breytast hins vegar. Undantekningar frá þessu eru eignarfallsmyndir karlkyns og hvorugkyns nafnorða, veik og óreglulega beygð nafnorð auk karlkynsorða af erlendum uppruna. Nafnorðin hljóðverpast sum hver í fleirtölu eða bæta við sig endingu. Ólíkt flestum skyldum málum eru öll nafnorð og ávarpsfornöfn rituð með stórum staf og þérun er algeng. Í þýska stafrófinu er bókstafurinn ß („das Eszett“) sem ekki er að finna í öðrum germönskum málum. Setningarfræði í þýsku er ólík þeirri íslensku að því leyti að aðalsagnir sem fylgja hjálparsögnum standa aftast í setningum. Eins standa sagnorð í aukasetningum aftast.

Stafróf

Þýska stafrófið hefur 30 bókstafi.

A a	Ä ä	B b	ß	C c	D d	E e
F f	G g	H h	I i	J j	K k	L l
M m	N n	O o	Ö ö	P p	Q q	R r
S s	T t	U u	Ü ü	V v	W w	X x
Y y	Z z

Málfræði

Ákveðinn greinir

	eintala			fleirtala
	kk.	kvk.	hv.	ft.
nefnifall	der	die	das	die
þolfall	den	die	das	die
þágufall	dem	der	dem	den
eignarfall	des	der	des	der

Óákveðinn greinir, líkt og í ensku aðeins notaður í eintölu

	eintala
	kk.	kvk.	hv.
nefnifall	ein	eine	ein
þolfall	einen	eine	ein
þágufall	einem	einer	einem
eignarfall	eines	einer	eines

Spurnarfornöfn

kk. & kvk. eins, aðeins ein fleirtölumynd -wer

	eintala
	kk. & kvk.	hv.
nefnifall	wer	was
þolfall	wen	was
þágufall	wem	-
eignarfall	wessen	wessen

Persónufornöfn

1. persóna

	1p.et.	1p.flt.
nefnifall	ich	wir
þolfall	mich	uns
þágufall	mir	uns
eignarfall	meiner	unser

2. persóna

	2p.et.	2p.flt.
nefnifall	du	ihr
þolfall	dich	euch
þágufall	dir	euch
eignarfall	deiner	euer

3. persóna, þérun er 3.p.ft. með stórum staf

	3p.et.kk.	3p.et.kvk.	3p.et.hk.	3p.flt.
nefnifall	er	sie	es	sie
þolfall	ihn	sie	es	sie
þágufall	ihm	ihr	ihm	ihnen
eignarfall	seiner	ihrer	seiner	ihrer

BEYGING NAFNORÐA

Nafnorðum í þýsku er skipt í 6 flokka eftir beygingu. Kvenkyns nafnorð eru eins í öllum föllum eintölu. Í fyrsta flokki enda kvenkyns nafnorð á -en í fleirtölu og karlkyns og hvorugkynsnafnorð enda -en og -n í eignarfalli eintölu en karlkyns og hvorugkyns nafnorð enda annars á -s í eignarfalli eintölu í öllum hinum 5 flokkunum. drengur frú og nál

	eintala
	kk.	kvk.	hv.
nefnifall	der Junge	die Frau	die Nadel
þolfall	den Jungen	die Frau	die Nadel
þágufall	dem Jungen	der Frau	der Nadel
eignarfall	des Jungen	der Frau	der Nadel
	fleirtala
	kk.	kvk.	hv.
nefnifall	die Jungen	die Frauen	die Nadeln
þolfall	die Jungen	die Frauen	die Nadeln
þágufall	den Jungen	den Frauen	den Nadeln
eignarfall	der Jungen	der Frauen	der Nadeln

Orðflokkar í þýsku

Orðflokkur	Dæmi	Hlutverk
Nafnorð	Der große Vogel springt zu dem wichtigen Mann, der in dem Garten steht. Er hat Samen für den Vogel.	Að tilgreina einstaka hluti, eða flokka hluta, jafnt raunverulega sem ímyndaða.
Sagnorð	Der große Vogel springt zu dem wichtigen Mann, der in dem Garten steht. Er hat Samen für den Vogel.	Að gefa til kynna aðgerð eða atburð.
Lýsingarorð	Der große Vogel springt zu dem wichtigen Mann, der in dem Garten steht. Er hat Samen für den Vogel.	Að lýsa einhverjum hlut nánar. Oftast notað með nafnorði.
Fornöfn	Der große Vogel springt zu dem wichtigen Mann, der in dem Garten steht. Er hat Samen für den Vogel.	Gefa til kynna með almennum hætti um hvern eða hvað setningin á við.
Greinir	Der große Vogel springt zu dem wichtigen Mann, der in dem Garten steht. Er hat Samen für den Vogel.	Að gera nafnorð ákveðin (ákveðinn greinir) eða óákveðin (óákveðinn greinir). Greinir getur verið viðskeyttur eða settur fyrir framan nafnorð sem sér orð.
Töluorð	Siebzehn große Vögel springen zu den drei wichtigen Männern, die in dem Garten stehen. Sie erhielten zwei Säcke Samen für die Vögel.	Gefa til kynna fjölda eða magn.
Smáorð í þýsku
Forsetningar	Der große Vogel springt zu dem wichtigen Mann, der in dem Garten steht. Er hat Samen für den Vogel.	Hafa áhrif á merkingu fallorðs í setningu.
Atviksorð
Nafnháttarmerki	Der große Vogel springt zu dem wichtigen Mann, der in dem Garten steht. Er denkt, dass es sehr nett ist zu geben.	Nafnháttarmerkið er orðið „zu“ á undan sagnorði í nafnhætti. Sögn í nafnhætti er án tíðar og endar oftast á „e“.
Samtengingar	Der große Vogel springt zu dem wichtigen Mann, der in dem Garten steht. Er denkt, dass es sehr nett ist zu geben.	Tengir saman einstök orð eða setningar til að mynda málsgrein. Skiptist í aðaltengingar og aukatengingar.
Upphrópanir

Ath: Þetta þarfnast yfirferðar.

Frekari fróðleikur

• George O. Curme, A Grammar of the German Language, New York 1922.
• Fausto Cercignani, The Consonants of German: Synchrony and Diachrony, Milan 1979, ISBN 88-205-0185-6.
• W. B. Lockwood, German Today: The Advanced Learner's Guide, Oxford 1987, ISBN 0-19-815850-5.
• Anthony Fox, The Structure of German, Oxford 2005, ISBN 0-19-927399-5.
• Wolfgang Krischke, Was heißt hier Deutsch? – Kleine Geschichte der deutschen Sprache, München 2009, ISBN 978-3-406-59243-0.
• Peter von Polenz, Geschichte der deutschen Sprache, Berlin 2009, ISBN 978-3-11-017507-3.
• Ruth H. Sanders. German: Biography of a Language, Oxford 2010.