Germönsk tungumál

Germönsk mál er stærsti undirflokkur indóevrópskra mála. Meðal annarra tilheyra enska, þýska, hollenska og norrænu málin þessum flokki.

Germönsk tungumál
Ætt Indóevrópskt
Frummál Frumgermanska
Undirflokkar Norðurgermönsk tungumál
Vesturgermönsk tungumál
Austurgermönsk tungumál (útdauð)
Tungumálakóðar
ISO 639-2 gem
ISO 639-5 gem
Germanic languages.svg
  Lönd þar sem germanskt mál er móðurmál flestra
  Lönd þar sem germanskt mál er opinbert en ekki aðalmál

Engar skriflegar heimildir um forngermönsku eru til og þess vegna er málið óþekkt í dag. En með samanburði á ýmsum germönskum málum hefur málvísindamönnum tekist að endurskapa forngermönsku að miklu leyti. Úr þessu frummáli tóku þau mál sem urðu að germönskum málum nútímans að þróast um sama leyti og germanskar þjóðir fóru að dreifast um Evrópu í kringum upphaf tímatals okkar.

Germönskum málum er oftast skipt í norðurgermönsk eða norræn mál, austurgermönsk og vesturgermönsk. Öll austurgermönsk mál eru nú útdauð; heimildir um þau er aðallega að finna í gotneskum Biblíum; þekktust er svokölluð Silfurbiblía sem skrifuð var um árið 500 auk fjölda rúnasteina.

Hugtakið Germanía er talið kynnt í latínu af Júlíusi Caesar og að hann hafi tekið það úr gallísku þar sem það merkti nábúar. Germönsku tungumálin eru venjulega rakin til hirðingja sem höfðust við milli Svartahafs og Kaspíahafs en réðust inn til Evrópu og tóku u.þ.b. svæðið sem varð seinna „Þýskaland“ af keltneskumælandi fólki.

EiginleikarBreyta

Germönsk tungumál hafa nokkra eiginleika sem greina þau frá öðrum indóevrópskum tungumálum. Helstu þeirra eru:

  1. Mikill fjöldi sérhljóða, enska er gott dæmi um germanskt tungumál sem hefur mörg sérhljóð, það er að segja 11–12 í flestum mállýskum. Sænska hefur 17 hrein sérhjlóð, þýska 14 og danska að minnsta kosti 11. Bæversk þýska hefur 13 löng sérhljóð, sem er meðal mesta fjölda sérhljóða sem finnst í tungumálum heimsins.
  2. Germanskt hljóðvarp, fyrirbæri þar sem eiginleikar sérhljóða breytast þegar /i/, /iː/ eða /j/ fylgir í næsta atkvæði. Oftast breytast uppmælt sérhljóð í frammælt og frammælt sérhljóð verða nálægari. Í sumum málum eru breyttu sérhljóðin merkt hljóðvarpsmerki (t.d. ä ö ü á þýsku, borið fram /ɛ ø y/ hvert um sig). Þetta fyrirbæri leiddi til útbreiddra víxla í fjölda skyldra orða, sem eru enn mjög áberandi í t.d. þýsku og íslensku, en ekki í öðrum germönskum málum, eins og ensku.
  3. Hljóðbreytingaregla Grimms og regla Verners, sem hafði áhrif á germönsk samhljóð (t.d. urðu hljóðin */t d dh/ í germönsku */θ t d/ í flestum tilfellum; samanber þrír og latínu tres, tveir og latínu duo, do og sanskrít dha-). Uppgötvun þessara tveggja hljóðbreytinga hafði mikil áhrif á skilningi á reglubundnu eðli hljóðbreytinga á tungumálum og leiddi til þróunar samanburðarmálfræði, sem er grundvöllur nútímamálvísinda.
  4. Áhersla á fyrsta atkvæði, sem olli samdrætti allra annarra atkvæða. Þetta er ástæðan fyrir því að flest grundvallarorð í ensku hafa aðeins eitt atkvæði, og hefur látið í það skína að fleiri samhljóð séu á ensku og þýsku en í öðrum málum. Sem dæmi úr frumgermönsku má nefna *strangiþō → e. strength „styrkur“, *aimaitjō → e. ant „maur“, *haubudan → e. head „höfuð“, *hauzijanan → e. hear „heyra“, *harubistaz → þ. Herbst „haust“, *hagatusjō → þ. Hexe „norn“.
  5. Sagnorð í öðru sæti (V2), sem er mjög sjaldgæft á öðrum tungumálum. Reglan er sú að nákvæmlega einn nafnliður eða atviksliður verður að koma á undan sagnorðinu, það er ef atviksorð eða forsetningarliður kemur á undan sagnorðinu þá fer frumlagið á eftir. Þetta fyrirbæri er að finna á öllum germönskum tungumálum nema ensku.

Aðrir athyglisverðir eiginleikar eru:

  1. Einföldun flókins beygingarkerfis indóevrópskra sagnorða, þar sem sagnorð beygðust í tíð og horfi, í bara tvær tíðir: nútíð og þátíð.
  2. Stór hópur sagnorða þar sem þátíð er táknuð með tannhljóði (/ð/, /d/ og /t/) í staðinn fyrir hljóðskipti. Þessi sagnorð kallast veikar sagnir, hin sterkar sagnir.
  3. Notkun sterkrar og veikrar beygingar lýsingarorða, þar sem mismunandi endingar eru notaðar eftir ákveðni nafnliðarins.
  4. Orð sem hafa ekki rætur að rekja til orða í öðrum indóevrópskum tungumálum, en er að finna á flestum germönskum tungumálum.

Taka má eftir að nokkrir fyrirnefndu eiginleikanna voru ekki til í frumgermönsku en þróuðust seinna og breiddust út. Sem dæmi má nefna germanskt hljóðvarp og sagnorð í öðru sæti.

Germönsk tungumál eru misflókin hvað varðar beygingarendingar. Í íslensku og að hluta til í þýsku hafa margir beygingareiginleikar úr frumindóevrópsku verið varðveittir. Önnur tungumál, eins og enska, sænska og afríkanska, eru orðin greinandi tungumál og því eru beygingarendingarnar færri.

SagaBreyta

Talið er að öll germönsk tungumál eigi rætur að rekja til frumgermönsku. Frummál þetta varð til undir áhrifum reglu Grimms og reglu Verners, líklegast á járnöld í Norður-Evrópu, eða um árið 500 f.Kr. Því var frumgermanska töluð frá þessu ári. Frumnorræna varð til á 2. öld e.Kr. og var hún þá mjög svipuð frumgermönsku. Önnur gögn benda til þess að frumgermanska hafi verið töluð frá árinu 1700 f.Kr., á bronsöld á Norðurlöndunum.

Yfirlit yfir germönsk málBreyta

Samanburður nokkurra orðaBreyta

Enska Afríkanska Danska Hollenska Færeyska Þýska Gotneska Íslenska Skoska Sænska Jiddíska Ástralska
Apple Appel Æble Appel Súrepli Apfel Aplus Epli Aiple Äpple עפּל (Epl) Appyl
Board Bord Bræt Bord Borð Brett Baúrd Borð Buird Bord  ברעט (Bret) Borð
Book Boek Bog Boek Bók Buch Bóka Bók Beuk Bok בוך (Buḫ) Bóka
Breast Bors Bryst Borst Bróst Brust Brusts Brjóst Breest Bröst ברוסט (Brust) Brésta
Brown Bruin Brun Bruin Brúnt Braun Bruns Brúnn Broun Brun  ברוין (broyn) Brún
Day Dag Dag Dag Dagur Tag Dags Dagur Day Dag טאָג (Tog) Dah
Die Sterf Sterven Doyggja Sterben Diwan Deyja Dee  שטערבן (shterbn) Déjy
Enough Genoeg Nok Genoeg Nóg Genug Ga-nóhs Nóg Eneuch Nog גענוג (Genug) Ynóh
Give Gee Give Geven Geva Geben Giban Gefa Gie Giva/Ge געבן (Gebn) Givy
Glass Glas Glas Glas Glas Glas   Glas Gless Glas גלאָז (Gloz) Glase
Gold Goud Guld Goud Gull Gold Gulþ Gull Gowd Guld גאָלד (Gold) Guld
Hand Hand Hånd Hand Hond Hand Handus Hönd Haund Hand האַנט (Hant) Hand
Head Kop Hoved Hoofd/Kop Høvd/Høvur Haupt/Kopf Háubiþ Höfuð Heid Huvud קאָפּ (Kop) Huvðe
High Hoog Høj Hoog Høg/ur Hoch Háuh Hátt Heich Hög הױך (Hoyḫ) Háh
Home Heim Hjem Thuis Heim Heim Háimóþ Heim Hame Hem הײם (Heym) Hém
Hook Haak Krog Haak Haken Haken   Krókur Heuk Hake/Krok  האָקן (hokn) Hóki
House Huis Hus Huis Hús Haus Hús Hús Hoose Hus הױז (Hoyz) Húsa
Many Veel Mange Veel Nógv Mehrere Manags Margir Mony Många   Manih
Moon Maan Måne Maan Máni Mond Ména Máni Muin Måne   Mána
Night Nag Nat Nacht Nátt Nacht Nahts Nótt Nicht Natt נאַכט (Naḫt) Náht
No Nee Nej Nee Nei Nein (Nö) Nei Nae Nej נײן (Neyn)
Old Oud Gammel Oud Gamal/Gomul Alt Sineigs Gamall/Gömul Auld Gammal אַלט (Alt) Ald
One Een En Een Ein Eins Áins Einn Ane En/ett אײן (Eyn) Án
Ounce Ons Unse Ons Unze   Únsa Unce Uns   Uns
Snow Sneeu Sne Sneeuw Kavi Schnee Snáiws Snjór Snaw Snö שנײ (Šney) Snów
Stone Steen Sten Steen Steinur Stein Stáins Steinn Stane Sten שטײן (Šteyn) Stén
That Dat Det Dat Hatta Das Þata Það That Det דאָס (Dos) Þat
Two Twee To Twee Tveir Zwei Twái Tveir Twa Två צװײ (Ẓvey) Twó
Who Wie Hvem Wie Hvør Wer Has Hver Wha Vem װער (Ver) Hwú
Worm; Maggot Wurm Orm Worm Ormur Wurm; Made Maþa Ormur, Maðkur Wirm Orm, Mask װאָרעם (Vorem) Wormi

Frekari fróðleikurBreyta

  • Richard Bethge, Konjugation des Urgermanischen, in Ferdinand Dieter, Laut- und Formenlehre der altgermanischen Dialekte, Leipzig 1900, p. 361.
  • Fausto Cercignani, Indo-European ē in Germanic, in Zeitschrift für vergleichende Sprachforschung, 86/1, 1972, pp. 104–110.
  • Fausto Cercignani, Indo-European eu in Germanic, in Indogermanische Forschungen, 78, 1973, pp, 106-112.
  • Fausto Cercignani, Proto-Germanic */i/ and */e/ Revisited, in Journal of English and Germanic Philology, 78/1, 1979, pp. 72-82.
  • Fausto Cercignani, Early Umlaut Phenomena in the Germanic Languages, in Language, 56/1, 1980, pp. 126-136.
  • Wayne Harbert, The Germanic Languages, Cambridge 2007, ISBN 978-0-521-01511-0.
  • Claus Jürgen Hutterer, Die germanischen Sprachen. Ihre Geschichte in Grundzügen, Wiesbaden 2008, ISBN 978-3-928127-57-8.
  • Ekkehard König und Johan van der Auwera (Hrsg.), The Germanic Languages, London / New York 1994, ISBN 0-415-05768-X.
  • Orrin W. Robinson, Old English and Its Closest Relatives. A Survey of the Earliest Germanic Languages, Stanford (Calif) 1992, ISBN 0-8047-1454-1.
  • Stefan Schumacher, 'Langvokalische Perfekta' in indogermanischen Einzelsprachen und ihr grundsprachlicher Hintergrund, in Gerhard Meiser und Olav Hackstein, Sprachkontakt und Sprachwandel, Wiesbaden 2005, pp. 603f.