Íslensk málfræði

Íslensk málfræði nær yfir allar þær reglur í íslensku sem gilda um uppbyggingu orða, orðasambanda og setninga. Á Íslandi er hefð fyrir forskriftarmálfræði, þar sem reglur eru lagðar fram og þær kenndar sem „rétt mál“, en meðal málfræðinga er lýsandi málfræði ríkjandi. Í lýsandi málfræði er leitast við að gera grein fyrir málinu eins og það er notað í dag. Þar af leiðandi teljast fyrirbæri svo sem þágufallssýki til viðurkenndra tilbrigða en ekki er litið á þau sem „rangt mál“.

Íslenska er beygingamál með fjórum föllum: nefnifalli, þolfalli, þágufalli og eignarfalli. Í íslensku geta nafnorð haft eitt af þremur málfræðilegum kynjum: karlkyn, kvenkyn eða hvorugkyn. Nafnorð, fornöfn og lýsingarorð beygjast í falli og tölu (annaðhvort eintölu eða fleirtölu). Lýsingarorð hafa bæði sterka og veika beygingu og stigbreytast (frumstig, miðstig, efsta stig).

Sagnir beygjast eftir persónu (fyrstu, annarri eða þriðju), tölu (eintölu eða fleirtölu), tíð (nútíð eða þátíð), hætti (framsöguhætti eða viðtengingarhætti) og mynd (germynd og miðmynd). Með hjálparsögnum má mynda önnur horf og myndir svo sem dvalarhorf, lokið horf og þolmynd.

Saga fræðilegrar umfjöllunar

Fyrsta skriflega umfjöllunin um íslenska málfræði sem vitað er um er Fyrsta málfræðiritgerðin. Fyrsta málfræðiritið sem gefið var út á prentuðu formi var Grammatica Islandica rudimenta (sem er latína og þýðir „grunnkennsla í íslenskri málfræði“) sem er oft stytt í Rudimenta eftir Runólf Jónsson (latínu: Runolphus Jonae) sem kom út árið 1651 og var prentað í Oxford árið 1689. Fyrsta forníslenska orðabókin var Specimen lexici runici prentuð 1650. Fyrsta orðabók nútímaíslensku var Lexicon Islandicum eftir Guðmund Andrésson.

Beygingarfræði

Beygingarkerfi íslensku svipar til annarra germanskra og indóevrópskra mála. Þó hafa mörg náskyld mál svo sem danska og enska glatað beygingarkerfi sínu að miklu leyti. Nafnorð beygjast í kyni, falli, tölu og ákveðni. Lýsingarorð beygjast í falli, tölu, kyni og ákveðni. Þar sem lýsingarorð eru notuð með nafnorðum eða fornöfnum hljóta þau beygingarleg atriði þaðan. Í íslensku er eingöngu ákveðinn greinir en hann er til sem viðskeyti eða sem laus greinir.

Sagnir beygjast eftir persónu, tölu, tíð, hætti og mynd.

Nafnorð

Skipta má nafnorðum í tvo flokka eftir því hvort stofninn endar á samhljóði (sterk nafnorð) eða sérhljóði (veik nafnorð).

Dæmi um sterka beygingu

Tala	Fall	Karlkyn	Kvenkyn	Hvorugkyn
Eintala	Nefnifall	hattur	borg	glas	gler
	Þolfall	hatt
	Þágufall	hatti		glasi	gleri
	Eignarfall	hatts	borgar	glass	glers
Fleirtala	Nefnifall	hattar	borgir	glös	gler
	Þolfall	hatta
	Þágufall	höttum	borgum	glösum	gler(j)um
	Eignarfall	hatta	borga	glasa	gler(j)a

Dæmi um veika beygingu

Tala	Fall	Karlkyn	Kvenkyn		Hvorugkyn
Eintala	Nefnifall	bolli	króna	kaka	auga
	Þolfall	bolla	krónu	köku
	Þágufall
	Eignarfall
Fleirtala	Nefnifall	bollar	krónur	kökur	augu
	Þolfall	bolla
	Þágufall	bollum	krónum	kökum	augum
	Eignarfall	bolla	króna	kak(n)a	augna

Reglur

• n-reglur

Sjá einnig

• Listi yfir forna rithætti íslenskra orða
• Listi yfir mismunandi rithátt íslenskra orða