Sjálfstæðisflokkurinn (eldri)

Sjálfstæðisflokkurinn (eldri) var íslenskur stjórnmálaflokkur sem formlega var stofnaður þann 14. febrúar árið 1909 af 24 Alþingismönnum, en í kosningunum árið áður hafði sama heiti verið notað um kosningabandalag Þjóðræðisflokks og Landvarnaflokks. Flokkurinn klofnaði ítrekað og runnu einstakir hlutar hans inn í aðra flokka, síðast árið 1926.

Saga

Þjóðræðisflokkur og Landvarnarflokkur sameinuðust í andstöðu sinni við Uppkastið, sem var aðalmál Alþingiskosninganna 1908. Í fyrrnefnda flokknum voru andstæðingar Hannesar Hafstein úr stuðningsliði Valtýs Guðmundssonar en í hinum flokknum voru þeir sem lengst vildu ganga í sjálfstæðisbaráttunni gegn Dönum. Kosningabandalag þetta kallaði sig Sjálfstæðisflokk og vann stóran sigur í kosningunum.

Sparklið og klofningur

Þegar komið var til þings var flokkurinn stofnaður með formlegum hætti. Hafði hann á mörgum öflugum forystumönnum að skipa, svo sem hinum nýkjörna Birni Jónssyni ritstjóra Ísafoldar, Skúla Thoroddsen og Landvarnarmennina Bjarna frá Vogi og Benedikt Sveinsson. Björn Jónsson varð ráðherra fyrir tilstyrk flokksfélaga sinna, en óánægja með störf hans leiddi til vantrauststillögu árið 1911 sem hluti flokksmanna stóðu að ásamt Heimastjórnarflokki. Hlutu þeir flokksfélagar Björns sem að vantraustinu stóðu viðurnefnið Sparkliðið.

Embættismissir Björns Jónssonar leiddi til tvöfalds klofnings Sjálfstæðisflokksins. Fyrst var einn þingmanna hans, Kristján Jónsson útnefndur ráðherra Íslands í óþökk meirihluta þingflokksins sem studdi Skúla Thoroddsen, gekk Kristján þá úr flokknum. Þá sögðu Björn Jónsson og stuðningsmenn hans skilið við Sjálfstæðisflokkinn. Gengu þeir til liðs við hinn nýstofnaða Sambandsflokk árið 1912 ásamt stórum hluta Heimastjórnarmanna, þar á meðan gamla erkióvininum Hannesi Hafstein. Markmiðið var að finna málamiðlun í stjórnarskrármálinu. Þegar það fór út um þúfur árið 1914 lognaðist flokkurinn út af meðlimir hans fóru flestir hverjir aftur til síns heima í Heimastjórnarflokki og Sjálfstæðisflokki.

Langsum og þversum

Sjálfstæðisflokkurinn vann góðan sigur í Alþingiskosningunum 1914. Ráðherraefni flokksins var Sigurður Eggerz en hann sagði af sér ráðherradómi eftir örfáa mánuði þar sem Danakonungur féllst ekki á kröfur flokksins í stjórnskipunarmálum. Þar með var komin upp stjórnarkreppa, en Sigurður sat þó í embætti á meðan. Árið 1915 kallaði konungur þrjá þingmenn Sjálfstæðisflokksins, þá Guðmund Hannesson, Svein Björnsson og Einar Arnórsson á sinn fund. Eftir þau fundarhöld var Einar Arnórsson skipaður ráðherra Íslands þrátt fyrir að hafa ekki umboð flokks síns. Tókst ráðherra að fá Alþingi til að samþykkja breytingar á stjórnarskrá sem ýmsir Sjálfstæðismenn töldu ganga á skjön við stefnu flokksins og þau skilyrði sem Sigurður Eggerz hafði áður sett.

Afleiðing þessa varð klofningur í flokknum þar sem meirihluti þingflokksins lýsti sig andsnúinn ráðherradómi Einars en minnihlutinn studdi hann. Fullur fjandskapur varð milli fylkinganna tveggja sem báðar gerðu tilkall til þess að vera hinn rétti Sjálfstæðisflokkur. Gárungar höfðu farið að kalla flokksbrotin langsum og þversum, þar sem Einar Arnórsson og félagar tilheyrðu Sjálfstæðisflokknum-langsum en Sigurður Eggerz og hans menn töldust Sjálfstæðisflokkurinn-þversum. Gengu fylkingarnar klofnar til tvennra Alþingiskosninga árið 1916, fyrst í landskjöri þar sem þversum-fylkingin fékk tvo menn en langsum-fylkingin engan og þvínæst margklofinn í sjálfum Alþingiskosningunum 1916 þar sem þversum hlaut sjö menn, langsum fékk þrjá, óháðir Sjálfstæðismenn þrjá og einn var kjörinn utan flokka. Þegar til þings kom skiptu flokksmenn sér upp í tvo þingflokka.

Stjórnarseta

Fyrsta samsteypustjórn Íslandssögunnar var mynduð undir forsæti Jóns Magnússonar árið 1917 og átti Sjálfstæðisflokkurinn-þversum aðild að henni. Fyrst gegndi Björn Kristjánsson embætti fjármálaráðherra en síðar Sigurður Eggertz.

Alþingiskosningar fóru fram árið 1919. Þegar þing kom saman á árinu eftir gengu þeir þingmenn sem áður höfðu tilheyrt Sjálfstæðisflokknum-langsum til liðs við Utanflokkabandalagið og hvarf það flokksbrot þar með úr sögunni. Árið 1920 myndaði Jón Magnússon nýja ríkisstjórn að þessu sinni án Sjálfstæðisflokksins. Togstreita borgaralegu aflanna á þessum árum birtist í bæjarstjórnarkosningum í Reykjavík þar sem Sjálfstæðisflokkurinn-þversum bauð fram í eigin nafni í kosningunum 1918 og fékk óverulegt fylgi, í samfloti með öðrum borgaralegum öflum í kosningunum 1920 og vann þar sigur, en síðar sama ár var Sigurður Eggerz í framboði í beinu kjöri til borgarstjóra, studdur af jafnaðarmönnum.

Sigurður Eggerz tók við embætti forsætisráðherra árið 1922 og sat í rúm tvö ár. Í landskjöri árið 1922 studdi Sjálfstæðisflokkurinn óháðan lista Sjálfstæðismanna en beið afhroð. Fyrir kosningarnar 1923 var því afráðið að bjóða ekki fram undir eigin merkjum heldur í samfloti við Sparnaðarbandalagið og Heimastjórnarflokk í kosningabandalagi sem nefndist Borgaraflokkurinn.

Endalok

Þegar þing kom saman á árinu 1924 myndaði meirihluti hinna nýkjörnu þingmanna Borgaraflokksins nýjan flokk, Íhaldsflokkinn. Fimm þingmenn, flestir gamlir í hettunni, vildu ekki taka þátt í þeirri flokksstofnun en kusu að telja sig áfram til Sjálfstæðisflokksins. Það voru auk Sigurðar Eggerz þeir Bjarni frá Vogi, Benedikt Sveinsson, Hjörtur Snorrason og Jakob Möller.

Sigurður Eggerz féll af þingi í landskjöri árið 1926. Í þeim kosningum var Sjálfstæðisflokkurinn í samstarfi við Félag frjálslyndra manna og telst það upphaf Frjálslynda flokksins, en frambjóðandinn Sigurður Eggerz náði ekki kjöri. Að kosningum loknum voru einungis tveir Sjálfstæðismenn eftir á þingi, Benedikt Sveinsson sem gekk til liðs við Framsóknarflokkinn og Jakob Möller sem stofnaði Frjálslynda flokkinn sama ár og lauk þar með sögu Sjálfstæðisflokksins eldri.

Málgögn

Fyrstu árin sem Sjálfstæðisflokkurinn starfaði var Ísafold hans helsta málgagn, sem og Þjóðviljinn og blaðið Ingólfur. Frá 1916-18 héldu stuðningsmenn Sjálfstæðisflokksins-þversum úti Landinu sem Jakob Jóhannesson Smári ritstýrði. Eftir að útgáfu þess lauk hafði flokkurinn fá eiginleg málgögn sem veikti hann með tímanum.

Tilvísanir og heimildir

• Einar Laxness (1998, 2.útg.). Íslandssaga a-ö. Vaka-Helgafell. ISBN 9979-2-0295-5.