Sagnadans
Sagnadansar (líka kallaðir íslensk fornkvæði, fornir dansar eða danskvæði) eru epísk miðaldadanskvæði sem að öllum líkindum voru notuð hér á landi við hópdans eða hringdans fyrr á öldum. Sagnadansar, sem í raun eru samevrópskur arfur, urðu afar vinsælir á Norðurlöndunum og lifa enn góðu lífi í Færeyjum. Í Færeyjum kallast sagnadansar einfaldlega „kvæði". Á Íslandi eru sagnadansar einnig gjarnan þekktir undir nafninu vikivakar en ekki má rugla þeim saman við svokölluð vikivakakvæði þar sem slík danskvæði eru lýrísk.
![Færeyskur hringdans](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c7/F%C3%A6reyskur_dans.png/400px-F%C3%A6reyskur_dans.png)
Höfundar kvæðanna eru nær undantekningalaust óþekktir en kvæðin eiga sér hliðstæður á Norðurlöndum, Bretlandi og víðar. Lítið er um stuðlasetningu nema í viðlagi en sérhljóða hálfrím tíðkast.
Uppruni og varðveisla
breytaVarðveittir sagnadansar á Íslandi eru u.þ.b. 110 talsins og fjallaði Vésteinn Ólason bókmenntafræðingur (prófessor emeritus) um þá flesta í doktorsritgerð sinni sem hann varði árið 1982. Einstakir sagnadansar teljast séríslenskir og má sem dæmi nefna Gunnars kvæði á Hlíðarenda og Tristrams kvæði. Vinsælasti sagnadansinn hér á landi er þó vafalaust Ólafur liljurós.
Óvíst er hvenær Íslendingar kynntust fyrst sagnadönsum en talið er að það hafi verið á kaþólskum tíma eða fyrir siðaskiptin. Þeir voru þó ekki skráðir á bækur fyrr en á 17. öld og síðar. Þeir voru því hluti af munnlegri hefð í nokkrar aldir.
Efni og flokkun sagnadansa á Íslandi
breytaSögusvið sagnadansa eru oft ástir og samskipti kynjanna. Þá voru kvæði af riddurum og frúm sérstaklega vinsæl hér á landi en mun minna er til af svokölluðum kappakvæðum. Talið er að kvæði af köppum hafi mun fremur fallið undir hatt rímna hér á landi, ólíkt í Færeyjum. Þar eru þau geysimörg og má þar t.d. nefna Orminn langa sem Færeyingar dansa á Ólafsvöku og Regin smið.
Sagnadansar eru ein af fimm tegundum íslenskra þjóðkvæða ásamt vikivökum, þulum, sagnakvæðum og barnagælum.
Hefð er fyrir því að flokka íslenska sagnadansa í þrjá eftirfarandi flokka:
- Kvæði af riddurum og frúm
- Kvæði af köppum og helgum mönnum
- Gamankvæði
Þjóðlög við sagnadansa á Íslandi
breytaNokkur sagnadansalög birti Bjarni Þorsteinsson, prestur á Siglufirði og þjóðlagasafnari, í riti sínu Íslenzkum þjóðlögum.
Sagnadansar lifðu enn á vörum örfárra Íslendinga til sveita um miðja 20. öld þegar þjóðfræðingar á vegum Stofnunar Árna Magnússonar ferðuðust um landið með segulbandstæki að vopni sem þá var nýjung. Segulböndin eru nú varðveitt í Árnagarði. Þá gátu sumir þessara heimildarmanna sýnt tóndæmi. Dæmi um sagnadansa og sagnadansalög sem lifðu enn á vörum einstaklinga um miðja 20. öld, samkvæmt þessum rannsóknum, má nefna Ásukvæði, Draumkvæði, Harmabótarkvæði, Konuríki, Ólaf liljurós, Prestkonukvæði, Tófukvæði, Vallarakvæði systrabana, ofl.
Í byrjun og um miðja 20. öld voru gerðar tilraunir til þess að endurvekja nokkra sagnadansa með gömlum þjóðlögum sem komu annars staðar frá, þar á meðal úr gömlum tónlistarhandritum (þ.á.m. Melodiu og ritverki Thomas Laubs: Danske Folkeviser med gamle Melodier). Þar var fremstur í flokki Bjarni Þorsteinsson þjóðlagasafnari. Dæmi um slíka sagnadansa sem reynt var að endurvekja á þessum tíma voru Ásudans, Eljakvæði, Gunnhildarkvæði, Karlamagnúsarkvæði, Ólöfarkvæði, Soffíukvæði, Taflkvæði ofl.
Dæmi um sagnadansa á Íslandi
breyta- Ásudans (kvæði af riddurum og frúm)
- Ásukvæði (kvæði af riddurum og frúm)
- Bjarnasonakvæði (kvæði af riddurum og frúm)
- Draumkvæði (Stjúpmóðurkvæði) (kvæði af riddurum og frúm)
- Elenar ljóð (kvæði af riddurum og frúm)
- Gunnars kvæði á Hlíðarenda (kvæði af köppum og helgum mönnum)
- Gunnbjarnarkvæði (kvæði af riddurum og frúm)
- Ólafur liljurós (kvæði af riddurum og frúm)
- Ólöfarkvæði (kvæði af riddurum og frúm)
- Harmabótarkvæði (kvæði af riddurum og frúm)
- Hildibrandskvæði (kvæði af riddurum og frúm)
- Húfukvæði (gamankvæði)
- Hörpukvæði (kvæði af riddurum og frúm)
- Karlamagnúsarkvæði (kvæði af riddurum og frúm)
- Klerkskvæði (gamankvæði)
- Konuríki (gamankvæði)
- Kvæði af Loga í Vallarhlíð (kvæði af riddurum og frúm)
- Prestkonukvæði (gamankvæði)
- Svíalín og hrafninn (kvæði af riddurum og frúm)
- Taflkvæði (kvæði af riddurum og frúm)
- Tófukvæði (kvæði af riddurum og frúm)
- Tristramskvæði (kvæði af riddurum og frúm)
- Vallarakvæði systrabana (kvæði af riddurum og frúm)
Tengt efni
breytaHeimildir
breyta- Jón Samsonarson (2002). Ljóðmál : fornir þjóðlífsþættir. Stofnun Árna Magnússonar á Íslandi. ISBN 9979-819-79-0.
- Vésteinn Ólason (1982). „The Traditional Ballads of Iceland“. Stofnun Árna Magnússonar á Íslandi.
- Sigríður Þ. Valgeirsdóttir (2010). Íslenskir söngdansar í þúsund ár. Háskólaútgáfan.