Platína
Platína er frumefni með efnatáknið Pt og sætistöluna 78 í lotukerfinu. Þetta er þungur, þjáll, linur, verðmætur og gráhvítur hliðarmálmur, sem er einnig mjög tæringarþolinn og finnst í nikkel- og kopargrýti og að auki í náttúrulegu formi. Platína er notuð í skartgripi, tækjabúnað í rannsóknarstofur, rafsnerta, tannlækningar og mengunarvarnakerfi bíla.
| Palladín | |||||||||||||||||||||||||
| Iridín | Platína | Gull | |||||||||||||||||||||||
| Darmstadtín | |||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||
Almenn einkenni Breyta
Í hreinu formi er platína fallega silfurhvít, lin og hamranleg. Hún er einnig tæringarþolin. Hvataeiginleikar allra sex málmanna í platínuflokknum eru framúrskarandi (blanda súrefnis og vetnis springur í viðurvist platínu). Sökum þessara hvataeiginleika er platína notuð í hvarfakúta í útblásturskerfum bíla.
Slit- og tæringarþol platínu gerir hana vel fallna til skartgripagerðar og verðmætari en gull. Verð platínu breytist eftir framboði en er yfirleitt tvöfalt hærra en gulls. Fágæti platínu á 18. öld varð til þess að Lúðvík XVI frakkakonungur lýsti því yfir að hún væri eini málmurinn sem hæfði kóngi.
Aðrir markverðir eiginleikar teljast vörn við efnaskaða, frábærir háhitaeiginleikar, og stöðugir rafmagnsfræðilegir eiginleikar. Allir þessir eiginleikar hafa verið notaðir á einn eða annan hátt í iðnaði. Platína oxast ekki í snertingu við loft við hvaða hitastig sem er en cýaníð, halógenar, brennisteinn og lútur geta tært hana. Hún leysist hvorki upp í salt- né saltpéturssýru en leysist þó upp í kóngavatni. Algeng oxunarstig platínu eru +2, +3 og +4.
Notkun Breyta
- Hvati í hvarfakúta, sem er aukabúnaður í útblásturskerfi bensínknúinna bifreiða.
- Sum efnasambönd sem innihalda platínu geta skotið sér inn í kjarnsýru og eru þess vegna notuð í lyfjameðferðir.
- Platínuviðnámshitamælar
- Rafskaut sem notuð eru í rafgreiningu.
Saga Breyta
Platína dregur nafn sitt af spænska orðinu platina sem þýðir „litla silfur“.
Platína og platínumálmblöndur hafa þekkst í náttúrulegu formi í langan tíma. Þó að frumbyggjar Ameríku hafi notað hana fyrir landafundi Kólumbusar, var hennar fyrst getið í Evrópu árið 1557 í skrifum ítalska hugvísindamannsins Julius Caesar Scaliger sem lýsir dularfullum málmi er fannst í mið-amerískum námum, milli Darién (Panama) og Mexíkó, ("þar til nú óbræðanlegur með nokkurri spænskri list").
Spánverjar kölluðu málminn platina, eða „litla silfrið“, þegar þeir rákust fyrst á hann í Kólumbíu. Þeir litu á platínu sem óæskileg óhreinindi í silfrinu semð þeir voru að grafa eftir, og hentu henni.
Það voru svo stjarnfræðingarnir Antonio de Ulloa og Don Jorge Juan y Santacilia, sem uppgötvuðu loksins platínu, en Filippus V. Spánarkonungur hafði kvatt þá báða til að verða samferða landfræðilegum leiðangri til Perú, sem stóð frá 1735 til 1745. Ulloa sá þar platina del pinto, sem var óvinnanlegur málmur sem fannst með gulli í Nýju-Granada (Kólumbía). Á leiðinni til baka til Spánar rændi breskt sjóræningjaskipi skipi hans. Þótt farið hafi vel um hann í Englandi, hann var jafnvel gerður að meðlimi Konunglega vísindafélagsins, var honum ókleift að skrifa um þennan óþekkta málm þangað til árið 1748. Áður en að það gerðist, einangraði Charles Wood frumefnið árið 1741.
Tákn gullgerðarlistar fyrir platínu (til vinstri) var gert með því að tengja saman merki silfurs og gulls.
Lengi vel var metrinn skilgreindur sem fjarlægð milli tveggja lína á stöng úr platínu-iridín málmblöndu. Er þessi stöng enn geymd hjá Bureau International des Poids et Mesures í Sèvres í Frakklandi. Massi sívalnings úr sömu málmblöndu var notaður sem skilgreining á kílógrammi og er geymdur í sama húsi og metrastöngin. Platína er einnig notuð í skilgreiningunni á staðalvetnisskauti.
Tilvist Breyta
Platína finnst oft í hreinu formi og blandað saman við iridín sem platiniridín. Platínuarseníðið sperrýlít er mikil uppspretta platínu í tengslum við nikkelgrýti í Sudbury í Ontario.
Samsætur Breyta
Náttúruleg platína á sér fimm náttúrulegar samsætur og eina geislasamsætu, Pt-190, sem hefur gríðarlega langan helmingunartíma (6 milljarða ára). Til er nokkur fjöldi annarra geislasamsætna platínu þar sem sú stöðugasta, Pt-193, hefur helmingunartímann 50 ár.
Varúðarráðstafanir Breyta
Platína er yfirleitt óeitruð sökum óhvarfgirni sinnar en efnasambönd platínu teljast baneitruð. Efnasambönd platínu finnast mjög sjaldan í náttúrunni.