Krókus

Krókus
	; Vorkrókus
Vísindaleg flokkun
Ríki:	Jurtaríki (Plantae);
Fylking:	Dulfrævingar (Magnoliophyta);
Flokkur:	Einkímblöðungar (Liliopsida);
Ættbálkur:	Laukabálkur (Asparagales);
Ætt:	Sverðliljuætt (Iridaceae);
Ættkvísl:	Krókus (Crocus); L.
Samheiti
	Crociris Schur; Geanthus Raf.; Safran Medik.

Krókus, einnig nefnd dverglilja, saffran eða snæblóm, er ættkvísl blóma af sverðliljuætt. Nafn ættkvíslarinnar er dregið af gríska κρόκος (krokos).^[1] Það er aftur á móti líklega tökuorð úr semísku máli, skyldu hebresku (כרכום) karkōm, arameísku (ܟܟܘܪܟܟܡܡܐ) kurkama, og arabísku (كركم) kurkum, sem þýðir „saffran“ (Crocus sativus), „saffrangulur litur“ eða „túrmerik“ (sjá Curcuma).^[2] Orðið kemur þá upphaflega úr sanskrít kunkumam (कुङ्कुमं) „saffran“ nema að það sjálft sé komið úr því semitíska. Enska heitið er 16. aldar aðlögun á latínuheitinu en fornenska hafði fyrir croh yfir „saffran“.^[3]

Saga

Ræktun og uppskera á Crocus sativus fyrir saffran var fyrst skráð við Miðjarðarhaf sérstaklega á Krít. Freskur sem sýna það hafa fundist á Knossos á Krít,^[4] auk þess á álíka gömlum stað á Akrotiri á Santorini.

Fyrsti krókusinn sem sást á Hollandi, þar sem krókus vex ekki náttúrulega, voru af laukum frá Miklagarði, um 1560, frá sendiherra Hins heilaga Rómverska Keisara til "Sublime Porte", Ogier Ghiselin de Busbecq. Nokkrir laukar voru gefnir til Carolus Clusius við grasagarðinn í Leiden. Eftir 1620, sem er áætluð dagsetning málverks Ambrosiusar Bosschaert (mynd, fyrir neðan), höfðu ný garðaafbrigði verið þróuð, svo sem rjómalitur krókus með fjöðruðu munstri bronslitu, áþekku afbrigðum sem enn finnast á markaði. Bosschaert vann eftir undirbúningsteikningum til að gera samsett verk sem sýndi blóm alls vorsins, ýkti krókusinn svo að hann líktist túlípana, en mjó graslík blöðin sýna að þetta er krókus.

Helstu tegundir

Páskakrókus (C. biflorus)
Tryggðakrókus (C. chrysanthus)
Gullkrókus (C. flavus)
Grikkjakrókus (C. sieberi)
Saffrankrókus (C. sativus)
Balkankrókus (C. tommasinianus)
Vorkrókus (C. vernus)
- Hvítur vorkrókus (C. vernus ssp. albiflorus)

Saffran safnarar á Mínóskri fresku á eynni Santorini í Eyjahaf.
Composed Bouquet of Spring Flowers, eftir Ambrosius Bosschaert, um 1620 (Louvre Museum)
Crocus angustifolius (Cloth of gold) úr Curtis's Botanical Magazine, 1803

Nytjar

Nokkrar tegundir eru taldar ætar eða jafnvel nytjaðar í upprunalandinu. Má þar nefna: Crocus adanensis, Crocus aleppicus, Crocus ancyrensis, Crocus cancellatus, Crocus flavus, Crocus hermoneus, Crocus hyemalis, Crocus moabiticus, Crocus nevadensis, Crocus nudiflorus, Crocus pallasii, Crocus serotinus, Crocus sieberi og Crocus vernus.^[5]^[6]

Haustblómstrandi krókusar

Sumar tegundir eru þekktar sem haustkrókusar og blómstra þær síðla sumars og um haust, oft áður en blöðin birtast. Það ætti ekki rugla þeim saman við eiginlega haustkrókusa, Colchicum. Haustblómstrandi tegundir eru:

C. banaticus (syn. C. iridiflorus)
C. cancellatus
C. goulimyi
C. hadriaticus
C. kotschyanus (syn. C. zonatus) - Tyrkjakrókus

C. laevigatus
C. ligusticus (syn. C. medius )
C. niveus
C. nudiflorus
C. ochroleucus

C. pulchellus - Engjakrókus
C. sativus - Saffran krókus
C. serotinus
C. speciosus - Haustkrókus
C. tournefortii

C. laevigatus er með langt blómgunartímabil sem byrjar seint að hausti eða snemmvetrar og er fram í febrúar.

Útbreiðsla

Útbreiðslukort 16 tegunda af ættkvíslinni Crocus í Evrópu og Asíu. (Gert eftir lýsingu úr ýmsum wikipedia síðum ens, þý, frans,rússn, spænsk.)

Tegundir

Crocus tommasinianus (Section Crocus, Series Verni)

Crocus vernus subsp. vernus (Section Crocus, Series Verni)

Crocus vernus subsp. albiflorus (Section Crocus, Series Verni)

Crocus ligusticus (Section Crocus, Series Longiflori)

Crocus ochroleucus (Section Crocus, Series Kotschyani)

Crocus sativus (Section Crocus, Series Crocus)

Crocus mathewii (Section Crocus, Series Crocus)

Crocus sieberi subsp. sublimis 'Tricolor' (Section Nudiscapus, Series Reticulati)

Crocus speciosus (Section Nudiscapus, Series Speciosi)

Að neðan er flokkunin eins og hún var lögð fram af Brian Mathew í 1982, með fáeinum breytingum:

A. Section Crocus : tegundir með "basal prophyll"

Series Verni:

Crocus etruscus Parl. - Etrúskakrókus
Crocus ilvensis Peruzzi & Carta^[7]
Crocus kosaninii Pulevic
Crocus longiflorus Raf. - (áður í Series Longiflori)^[8]
Crocus tommasinianus Herb. - Snækrókus
Crocus vernus (L.) Hill - Vorkrókus
- Crocus vernus subsp. albiflorus (Kit. ex Schult.) Asch. & Graebn.
- Crocus vernus subsp. vernus

Series Baytopi (ný Series): ^[8]

Crocus baytopiorum Mathew (áður í Series Verni)^[8]

Series Scardici: vorblómstrandi

Crocus pelistericus Pulevic
Crocus scardicus Kos.

Series Versicolores: vorblómstrandi

Crocus cambessedesii J. Gay
Crocus versicolor Ker Gawl. -
Crocus corsicus Vanucchi ex Maw - Korsíkukrókus
Crocus imperati Ten. - Sunnukrókus
- Crocus imperati subsp. imperati
- Crocus imperati subsp. suaveolens (Bertol.) B.Mathew
Crocus minimus DC.

Series Longiflori: haustblómstrandi

Crocus goulimyi Turrill (sjá einnig Constantine Goulimis)
Crocus ligusticus M.G. Mariotti (Syn. Crocus medius Balb.)
Crocus niveus Bowles
Crocus nudiflorus Smith. - Vínkrókus
Crocus serotinus Salisb. -
- Crocus serotinus subsp. clusii (J.Gay) B.Mathew
- Crocus serotinus subsp. salzmannii (J.Gay) B.Mathew
- Crocus serotinus subsp. serotinus

Series Kotschyani: haustblómstrandi

Crocus autranii Albov.
Crocus gilanicus B. Matthew (fundinn 1973 og nefndur eftir Gilan héraði í Íran þar sem hann fannst fyrst)
Crocus karduchorum Kotschy ex Maw
Crocus kotschyanus K. Koch - (syn. C. zonatus) - Tyrkjakrókus
- Crocus kotschyanus subsp. cappadocicus B.Mathew
- Crocus kotschyanus subsp. hakkariensis B.Mathew
- Crocus kotschyanus subsp. kotschyanus
- Crocus kotschyanus subsp. suworowianus (K.Koch) B.Mathew
Crocus ochroleucus Boiss. & Gaill.
Crocus scharojanii Ruprecht
- Crocus scharojanii subsp. scharojanii
- Crocus scharojanii subsp. lazicus (Boiss.) B.Mathew
Crocus vallicola Herb.

Series Crocus: haustblómstrandi

Crocus asumaniae B. Mathew & T. Baytop
Crocus cartwrightianus Herb.
- Crocus sativus L. - Saffrankrókus ( ófrjór, triploid, stökkbreyttur eða blendingur, líklega kominn af Crocus cartwrightianus
Crocus hadriaticus Herb.
- Crocus hadriaticus subsp. hadriaticus
- Crocus hadriaticus subsp. parnassicus (B.Mathew) B.Mathew
- Crocus hadriaticus subsp. parnonicus B.Mathew
Crocus moabiticus Bornm. & Dinsmore ex Bornm.
Crocus mathewii H. Kemdorff & E. Pasche (1994)
Crocus naqabensis Al-Eisawi (2001)
Crocus oreocreticus B.L. Burtt
Crocus pallasii Goldb.
- Crocus pallasii subsp. dispathaceus (Bowles) B.Mathew
- Crocus pallasii subsp. haussknechtii (Boiss. & Reut. ex Maw) B.Mathew
- Crocus pallasii subsp. pallasii
- Crocus pallasii subsp. turcicus B.Mathew
Crocus thomasii Ten.

Position unclear ^[8]

Crocus malyi Vis. (áður í Series Versicolores)
Crocus banaticus Heuff. (áður í ógildri Subgenus Crociris)

B. Section Nudiscapus: tegundir án "basal prophyll"

Series Reticulati: blómgast að vetri eða vori

Crocus abantensis T.Baytop & B.Mathew
Crocus ancyrensis (Herb.) Maw - Glókrókus
Crocus angustifolius Weston - Geislakrókus
Crocus cancellatus Herb.
- Crocus cancellatus subsp. cancellatus
- Crocus cancellatus subsp. damascenus (Herb.) B.Mathew
- Crocus cancellatus subsp. lycius B.Mathew
- Crocus cancellatus subsp. mazziaricus (Herb.) B.Mathew
- Crocus cancellatus subsp. pamphylicus B.Mathew
Crocus cvijicii Kos.
Crocus dalmaticus Vis.
Crocus gargaricus Herb.
Crocus herbertii B. Mathew (orðinn eiginleg tegund)^[8]
Crocus hermoneus Kotschy ex Maw
Crocus jablanicensis N. Randj. & V. Randj.
Crocus reticulatus Steven ex Adams - Netkrókus
- Crocus reticulatus subsp. hittiticus (T.Baytop & B.Mathew) B.Mathew
- Crocus reticulatus subsp. reticulatus
Crocus robertianus C.D. Brickell
Crocus rujanensis Randjel. & D.A. Hill (1990)
Crocus sieberi J. Gay - Grikkjakrókus
- Crocus sieberi subsp. atticus (Boiss. & Orph.) B.Mathew
- Crocus sieberi subsp. nivalis (Bory & Chaub.) B.Mathew
- Crocus sieberi subsp. sieberi
- Crocus sieberi subsp. sublimis (Herb.) B.Mathew
Crocus sieheanus Barr ex B.L. Burtt
Crocus veluchensis Herb.

Series Biflori: vor eða síðvetrarblómstrandi

Crocus aerius Herb.
Crocus almehensis C.D. Brickell & B. Mathew
Crocus biflorus Mill. - Páskakrókus
- Crocus biflorus subsp. biflorus
- Crocus biflorus subsp. adamii (J.Gay) K.Richt.
- Crocus biflorus subsp. alexandri (Nicic ex Velen.) B. Mathew
- Crocus biflorus subsp. artvinensis (J.Philippow) B. Mathew
- Crocus biflorus subsp. atrospermus Kernd. & Pasche
- Crocus biflorus subsp. caelestis Kernd. & Pasche
- Crocus biflorus subsp. caricus Kernd. & Pasche
- Crocus biflorus subsp. crewei (Hook.f.) B. Mathew
- Crocus biflorus subsp. fibroannulatus Kernd. & Pasche
- Crocus biflorus subsp. ionopharynx Kernd. & Pasche
- Crocus biflorus subsp. isauricus (Siehe ex Bowles) B.Mathew
- Crocus biflorus subsp. leucostylosus Kernd. & Pasche
- Crocus biflorus subsp. melantherus B. Mathew
- Crocus biflorus subsp. nubigena (Herb.) B. Mathew
- Crocus biflorus subsp. pseudonubigena B. Mathew
- Crocus biflorus subsp. pulchricolor (Herb.) B. Mathew
- Crocus biflorus subsp. punctatus B.Mathew
- Crocus biflorus subsp. stridii (Papan. & Zacharof) B.Mathew
- Crocus biflorus subsp. tauri (Maw) B. Mathew
- Crocus biflorus subsp. weldenii (Hoppe & Fuernr.) B. Mathew
- Crocus biflorus subsp. yataganensis Kernd. & Pasche
Crocus chrysanthus Herb. - Tryggðakrókus
- Crocus chrysanthus subsp. chrysanthus
- Crocus chrysanthus subsp. multifolius Papan. & Zacharof
Crocus cyprius Boiss. & Kotschy
Crocus danfordiae Maw
- Crocus danfordiae subsp. danfordiae
- Crocus danfordiae subsp. kurdistanicus Maroofi & Assadi
Crocus hartmannianus Holmboe
Crocus kerndorffiorum Pasche (1993)
Crocus leichtlinii (Dewar) Bowles
Crocus nerimaniae Yüzbasioglu & Varol (2004)
Crocus pestalozzae Boiss.
Crocus wattiorum (B. Mathew, 1995) B. Mathew (2000)
Crocus demirizianus O.Erol & L.Can (2012)
Crocus yakarianus Yıldırım & O.Erol (2013)

Series Speciosi: blöð koma eftir blómgun, haustblómstrandi

Crocus pulchellus Herb. - Engjakrókus
Crocus speciosus M. Bieb. - Haustkrókus
- Crocus speciosus subsp. ilgazensis B.Mathew
- Crocus speciosus subsp. speciosus
- Crocus speciosus subsp. xantholaimos B.Mathew

Series Orientales: vorblómstrandi

Crocus alatavicus Semenova & Reg.
Crocus caspius Fischer & Meyer (áður í Series Biflori)
Crocus korolkowii Regel ex Maw - Fjallakrókus
Crocus michelsonii B. Fedtsch.

Series Flavi: vorblómstrandi

Crocus adanensis T. Baytop & B. Mathew (áður í Series Biflori)
Crocus antalyensis Mathew
- Crocus antalyensis subsp. antalyensis
- Crocus antalyensis subsp. striatus O.Erol & M.Koçyiğit (2010)
- Crocus antalyensis subsp. gemicii L.Sik & O.Erol (2011)
Crocus candidus E.D. Clarke
Crocus flavus Weston - Gullkrókus
- Crocus flavus subsp. flavus
- Crocus flavus subsp. dissectus T.Baytop & B.Mathew
- Crocus flavus subsp. sarichinarensis Rukšans
Crocus graveolens Boiss. &Reut.
Crocus hyemalis Boiss.
Crocus olivieri Gray
- Crocus olivieri subsp. olivieri - Balkan og Tyrklandi
- Crocus olivieri subsp. balansae (J.Gay ex Baker) B. Mathew - einlendur við İzmir, vestur Tyrklandi
- Crocus olivieri subsp. istanbulensis B. Mathew, Istanbul, Tyrklandi.
Crocus paschei H. Kerndorff
Crocus vitellinus Wahl.

Series Aleppici: blöð um svipað leyti og blómin, haust eða vetrarblómstrandi

Crocus aleppicus Baker
Crocus boulosii Greuter
Crocus veneris Tappein ex Poech

Series Carpetani: vorblómstrandi

Crocus carpetanus Boiss. & Reut.
Crocus nevadensis Amo & Campo

Series Intertexti: vorblómstrandi

Crocus fleischeri J.Gay.

Series Laevigatae: blöð koma um svipað leyti og blómin, haustblómstrandi

Crocus boryi J.Gay
Crocus laevigatus Bory & Chaub.
Crocus tournefortii J.Gay.

Crocus alatavicus
Crocus aleppicus
Crocus ancyrensis
Crocus banaticus
Crocus biflorus
Crocus cancellatus
Crocus carpetanus
Crocus cartwrightianus 'Albus'
Crocus caspius
Crocus chrysanthus
'Zwanenburg Bronze'
Crocus corsicus
Crocus etruscus 'Zwanenburg'
Crocus flavus
Crocus goulimyi
Crocus graveolens
Crocus hyemalis
Crocus imperati 'De Jager'
Crocus kotschyanus
Crocus laevigatus 'Fontenayi'
Crocus malyi
Crocus minimus
Crocus nevadensis
Crocus nudiflorus
Crocus olivieri
Crocus pallasii
Crocus pulchellus
Crocus serotinus subsp. clusii
Crocus serotinus subsp. salzmannii
Crocus scharojanii
Crocus tournefortii
Crocus versicolor

Tilvísanir

↑ κρόκος, Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon, on Perseus
↑ OED; Babiniotis dictionary
↑ http://www.etymonline.com/index.php?term=crocus
↑ C. Michael Hogan, Knossos fieldnotes, Modern Antiquarian (2007)
↑ „Plant of the Month“. www.arthurleej.com. Sótt 14. mars 2023.
↑ George Maw (2017 (endurprentun frá 1886)). A monograph of the genus Crocus - Classic reprint series. Forgotten Books (upprunalega Dulau & Co). bls. 184, 207. ISBN 978-1-334-29325-2.
↑ Peruzzi Lorenzo, Carta Angelino. 2011 - Crocus ilvensis sp. nov. (sect. Crocus, Iridaceae), endemic to Elba Island (Tuscan Archipelago, Italy), Nordic Journal of Botany, 29: 6-13.
↑ ^8,0 ^8,1 ^8,2 ^8,3 ^8,4 Brian Mathew, Gitte Petersen & Ole Seberg, A reassessment of Crocus based on molecular analysis, The Plantsman (N.S.) Vol 8, Part 1, pp50–57, March 2009

Heimildir

E.A. Bowles, A Handbook of Crocus and Colchicum for Gardeners, Martin Hopkinson 1924
Brian Mathew, Christopher Grey-Wilson, Bulbs, (ill. Marjorie Blamey), Collins, 1981
Brian Mathew, Crocus: A Revision of the Genus Crocus, Timber Press, 1983. ISBN 0-917304-23-3
Brian Mathew, Flowering Bulbs for the Garden, Collingridge/Royal Botanic Gardens, Kew, 1987. ISBN 0-600-35175-0
Novica Randjelovic, David A. Hill, Vladimir Randjelovic, 'The Genus Crocus L. in Serbia'. Serbian Academy of Sciences and Arts, Belgrade, 1990 (in English)
Maw, George. A Monograph of the Genus Crocus. London, Dulau and Co., 1886 Geymt 13 ágúst 2009 í Wayback Machine
Rix, Alison. George Maw, Joseph Hooker and the genus Crocus, Curtis's Botanical Magazine, Volume 25 Issue 2, Pages 176 - 187, 2008 Geymt 12 október 2012 í Archive.today
The Pleasures of Crocus, Royal New Zealand Institute of Horticulture 1996

Tenglar

Gagnasöfn

World Checklist - genus Crocus Geymt 12 júní 2013 í Wayback Machine
USDA Geymt 10 nóvember 2012 í Wayback Machine
NCBI Taxonomy Browser
IPNI

Annað

Crocus photos of International Bulb Society Geymt 2 október 2008 í Wayback Machine
Crocus photos of Pacific Bulb Society
Sorting Crocus Names
E A Bowles Society Geymt 11 febrúar 2012 í Wayback Machine
The Alpine House - Crocus Group Geymt 23 febrúar 2009 í Wayback Machine
Todd Boland. Crocus to Brighten the Spring Garden. Dave's Garden, September 28, 2013
The Alpine Garden: Crocus Geymt 30 september 2013 í Wayback Machine

[1] κρόκος, Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon, on Perseus

[2] OED; Babiniotis dictionary

[3] ttp://www.etymonline.com/index.php?term=crocus

[4] C. Michael Hogan, Knossos fieldnotes, Modern Antiquarian (2007)

[5] „Plant of the Month“. www.arthurleej.com. Sótt 14. mars 2023.

[6] George Maw (2017 (endurprentun frá 1886)). A monograph of the genus Crocus - Classic reprint series. Forgotten Books (upprunalega Dulau & Co). bls. 184, 207. ISBN 978-1-334-29325-2.

[7] Peruzzi Lorenzo, Carta Angelino. 2011 - Crocus ilvensis sp. nov. (sect. Crocus, Iridaceae), endemic to Elba Island (Tuscan Archipelago, Italy), Nordic Journal of Botany, 29: 6-13.

[PlantsmanMarch09-8] 8,0 ^8,1 ^8,2 ^8,3 ^8,4 Brian Mathew, Gitte Petersen & Ole Seberg, A reassessment of Crocus based on molecular analysis, The Plantsman (N.S.) Vol 8, Part 1, pp50–57, March 2009

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]