Fátækt

Fátækt eða örbirgð er efnahagslegt ástand skorts. Mikill stigsmunur getur verið á meiningu orðanna eftir samhengi. Þannig er það bæði notað kæruleysislega í dags daglegu tali en einnig til þess að lýsa ójöfnuði milli þjóðfélagsstétta eða mismunandi þjóða.

Fátækt er mjög umdeilt hugtak sem erfitt er að gera góð skil. Gerður er greinarmunur á algildri fátækt og afstæðri fátækt. Algild fátækt nefnist það þegar viðkomandi líður fyrir skort á lífsnauðsynjum svo sem mat, vatni eða húsakynnum. Afstæð fátækt, eðli sínu samkvæmt, er til staðar hvar sem efnahagsstaða hópa er borin saman.^[1] Í þeim tilvikum getur vöntun á heilbrigðisþjónustu, menntun, fötum eða jafnvel farartækjum verið dæmi um það sem greinir á milli ríkra og fátækra.

Mælikvarðar á fátækt

Eins og fram hefur komið hefur hugtakið fátækt mismunandi vægi eftir því hvernig þeir hópar fólks sem verið er að bera saman eru skilgreindir. Til einföldunar eru fátækar þjóðir eða ríki nefnd þróunarlönd sem vísar til þess að þau séu styttra á veg komin á leið sinni til að skapa samfélaginu auð. Rannsóknir á fátækt eru tiltölulega nýlegar, fyrstu rannsóknirnar voru framkvæmdar af bretanum Seebohm Rowntree árið 1899.

Dæmi um mælikvarða sem notaður er við ákvörðun algildrar fátæktar er að einstaklingur fái mat sem inniheldur a.m.k. 2000-2500 hitaeiningar á dag. Alþjóðabankinn skilgreinir það sem sára fátækt ef einstaklingur notar minna en 1 $ á dag miðað við kaupmáttarjöfnuð. Jafnframt skilgreinir hann það sem meðal fátækt sé neyslan innan við 2 $. Árið 2001 var áætlað að 1,1 milljarður manna byggi við sára fátækt og 2,7 milljarðar meðal fátækt. Samanlagt tæplega helmingur mannkyns. Sár fátækt hefur fallið úr 28% árið 1990 og í 21% árið 2001. Mestar framfarir hafa orðið í Austur- og Suður-Asíu. Í Afríku sunnan Sahara hefur VLF/mann dregist saman um 14% og fátækt aukist úr 41% og í 46% árið 2001. Að öðru leyti hefur heldur lítil breyting orðið á stöðu fátæktar í heiminum. Í fyrrum Austantjaldslöndunum jókst fátækt á fyrstu árunum eftir fall Berlínarmúrsins er þessi ríki skiptu úr miðstýrðum efnahag yfir í markaðsskipulag.

Af öðrum vísbendingum má nefna að meðal lífslíkur í þróunarlöndum hafa aukist síðan í lok seinni heimsstyrjaldarinnar. Í Afríku sunnan Sahara eru meðal lífslíkur sem stendur u.þ.b. 47 ár sem er ríflega tvöföldun frá því hálfri öld fyrr. Barnadauði hefur minnkað um allan heim. Hlutfall þeirra sem hafa aðgang að innan við 2.200 hiteiningum af mat á dag hefur minnkað úr 56% á sjötta áratugnum niður í innan við 10% á tíunda áratugnum. Læsi í heiminum jókst úr 52% árið 1950 og í 80% 1999. Hlutfallslega hefur læsi kvenna miðað við karla aukist úr 59% árið 1970 í 80% árið 2000. Hlutfall barna í vinnu hefur einnig lækkað úr 24% árið 1960 og niður í innan við 10% árið 2000.

Ástæður fátæktar

Engin einhliða skýring er til á því hvers vegna fátækt er jafn mikil og raun ber vitni. Meðal hugsanlegra orsaka má nefna:

náttúru- og landfræðilegar aðstæður s.s. veðurfar, náttúruauðlindir, gróðurfar, o.fl.
offjölgun fólks á tilteknu svæði.
misþroski vegna vannæringar.
sjúkdómar eins og eyðni eða malaría sem sumstaðar eru nefndir sjúkdómar fátækra.
vítahring fátæktar eða atvinnuleysis, þ.e.a.s það getur verið erfitt fyrir fátækt fólk sem býr í fátæktarhverfum stórborga að vinna sig upp. Þannig verða til kynslóðir fátækra.
hnattvæðing.
óstöðugleiki innan ríkis ef lögum er ekki framfylgt eða vegna spillingar.
ólýðræðislegt stjórnarfar.
ónæg menntun eða heilbrigðisþjónusta.
arfleifð heimsvalda- eða nýlendustefnu.
frelsisskerðing og kúgun.
glæpir.
stríð, þ.m.t. borgarastríð og þjóðarmorð.
fíkn í vímuefni eða áfengi.
arðrán ríkra af fátækum.
einangrun vegna lítillar félagslegrar hæfni.
geðsjúkdómar.
félagsleg mismunun. t.d. launamunur kynjanna eða minnihlutahópar t.d. innflytjendur

Meðal afleiðinga fátæktar má nefna:

heimilisleysi
vímuefnanotkun
glæpi
lítil menntun
lítið læsi
atvinnuleysi
þunglyndi
félagsleg einangrun

Fátækt á Íslandi

Fátækt á Íslandi hefur verið mismunandi eftir stað og stund. Á Íslandi hafa rannsóknir á fátækt ekki verið gerðar reglulega.

Í rannsókn sem gerð var af Stefáni Ólafssyni prófessor í félagsfræði í HÍ og Karli Sigurðssyni árið 1987 kom fram að tæplega 8% íslensku þjóðarinnar bjuggu við fátækt. Sérstaklega vakti athygli að 12,4% eldri borgara mældust fátækir.^[1] Tíu árum síðar var þessi könnun endurtekin og fengust þær niðurstöður að 6,8% töldust búa við fátækt og 4,3% eldri borgara.

Niðurstöður rannsókna sem Harpa Njálsdóttir, félagsfræðingur hefur unnið voru birtar í bókinni Fátækt á Íslandi við upphaf nýrrar aldar sem kom út 2003. Í henni segir hún að 7-10% þjóðarinnar hafi búið við fátækt. ^[2]

Samkvæmt sameiginlegri rannsókn á vegum ESB sem Hagstofa Íslands gaf út í ársbyrjun 2007 voru tæplega 10% landsmanna á einkaheimilum fyrir neðan lágtekjumörk. Jafnframt kom fram að ungt fólk var fátækara en eldra og sömuleiðis þeir sem áttu ekki íbúð heldur leigðu.^[3]

Árið 2023 kom fram að rúm 13% barna á Íslandi byggju við fátækt. ^[4]