Nýár

Nýár eða nýársdagur, einnig nefndur áttidagur eða áttadagur í fornum ritum, vegna þess að hann er áttundi dagur jóla, er 1. janúar ár hvert. Í vestrænni menningu er hann fyrsti dagur nýs almanaksárs á Gregoríska tímatalinu. Mjög breytilegt er og hefur verið um heim allan hvenær haldið er upp á áramót. Sem dæmi má nefna að Kínverjar hafa eigin áramót sem lúta allt öðrum reglum en hér á Vesturlöndum og einnig í Íslamska tímatalinu sem er annað en hið Gregoríska.

Saga nýársdags

Í Evrópu var byrjun ársins lengi vel mjög á reiki. Rómverjar höfðu í öndverðu látið árið hefjast 1. mars og bera nokkur mánaðarheiti enn þess merki; október þýðir í raun 8. mánuður ársins, nóvember þann 9. og desember 10. mánuður ársins. Frá fyrstu öld fyrir upphaf tímatals okkar létu Rómverjar svo árið byrja 1. janúar.

Fyrstu páfarnir héldu sér við þá dagsetningu enda var ekki enn búið að ákvarða hinn opinbera fæðingardag Jesú Krists. Í Austrómverska ríkinu ákvað Konstantínus mikli hins vegar að árið skyldi hefjast 1. september og sumir páfar fylgdu þeim sið.

Um árið 800 fyrirskipaði Karl mikli að í ríki sínu skyldi árið hefjast á boðunardegi Maríu meyjar 25. mars. Englendingar tóku snemma upp jóladag sem nýársdag og héldu sér við hann fram á 12. öld en þá færðu þeir hann einnig yfir á 25. mars. Á næstu öldum gat opinber byrjun ársins verið ólík eftir ríkjum, héröðum og jafnvel hertogadæmum.

Nýársdagur á Íslandi

Íslendingar tóku jóladag sem nýársdag eftir ensku biskupakirkjunni eins og fleiri siði og héldu sér við hann fram til siðaskipta um 1540 en þá fluttu þeir hann á 1. janúar aftur. Árið 1582 fyrirskipaði Gregoríus páfi 13. að upphaf ársins skyldi aftur fært á 1. janúar. Mótmælendur í norðurálfunni aðrir en Íslendingar, þrjóskuðust lengi við en að lokum breyttu þeir einnig tímatali sínu. Í norðurhluta Þýskalands, Danmörku og Noregi var því 1. janúar tekinn upp sem nýársdagur árið 1700. Englendingar fylgdu ekki í kjölfarið fyrr en árið 1752 en Svíar reyndust allra þjóða fastheldnastir og gerðu 1. janúar ekki að nýársdegi fyrr en árið 1783.

Íslendingar virðast í þessu efni hafa verið á undan mörgum öðrum þjóðum hins lúterska rétttrúnaðar og reyndar á undan sjálfum páfanum. Í Nýja testamenti Odds Gottskálkssonar frá 1540 stendur nýársdagur við 1. janúar. Sama er að segja um þýðingu Gissurar Einarssonar Skálholtsbiskups á kirkjuskipan Kristjáns konungs 3. árið 1537. Guðbrandur Þorláksson Hólabiskup gerði slíkt hið sama í nokkrum bóka sinna kringum 1600.

Meðan Íslendingar héldu áramótin á sama tíma og jólin er greinilegt að 1. janúar hefur verið meiriháttar veisludagur. Um Gissur Þorvaldsson segir til dæmis árið 1241 að „hann hafði fjölmennt jólaboð og bauð vinum sínum að hinum átta degi. Þar var mjöður blandinn og mungát heitt.“

Vikudagur

Þess má geta að gamlársdagur ár hvert lendir á sama vikudegi og nýársdagur nema þegar það er hlaupár. Nýársdagur ári síðar lendir á einum vikudegi eftir nýársdag það ár sem er, nema á hlaupári þegar munurinn er tveir dagar. Má nefna dæmi að nýársdagur og gamlársdagur 2023 voru báðir á sunnudegi, nýársdagur 2024 lenti því á mánudegi en gamlársdagur mun bera upp á þriðjudegi. Þá mun nýársdagur og gamlársdagur 2025 báðir bera upp á miðvikudegi.

Tengt efni

Heimildir

Árni Björnsson (1963). Jól á Íslandi. bls. 88-96, 110, og heimildir sem þar er vísað til.
Már Jónsson (ritstj.), Jónsbók. 2004..