Jökulhlaup

Jökulhlaup kallast það þegar gífurlega mikið vatn brýst skyndilega undan jökli og streymir til sjávar. Til eru nokkrar tegundir jökulhlaupa. Ein gerðin verður þegar jökull stíflar á og sú stífla brestur síðar. Ein gerðin verður þegar jarðhiti (eldgos) veldur vatnssöfnun undir jökli þar til vatnið brýtur sér leið út undan honum og/eða lyftir jöklinum til að fá framrás. Þriðja gerðin getur orðið þegar vatn safnast ofan við jökulgarð uns hann brestur.

Fyrrverandi brú yfir Skeiðará, eyðilögð í jökulhlaupi 1996

Gígjökull í Eyjafjallajökli gjörbreyttist eftir jökulhlaup í kjölfar eldgoss árið 2010.

Jökulhlaup eru þekkt víðs vegar um heim: Til að mynda í fjalllendi í suður-Alaska, Andesfjöllum í Suður-Chile, Himalajafjöllum, Skandinavíufjöllum og Ölpunum

Almennar upplýsingar

Jökulhlaup byrja yfirleitt af miklum krafti og með stuttum fyrirvara. Þau eru skilgreind sem skyndileg flóð úr lóni við eða undir jökli. Jökulhlaup eru ef nokkrum gerðum og eru þær útskýrðar hér að neðan. Í þeim er mikil orka og rennsli í þeim getur verið tugir þúsunda rúmmetra á sekúndu. Þau eru það kraftmikil að þau geta flutt með sér grjót og ísjaka sem vega nokkur hundruð kíló. Jökulhlaup hafa valdið miklum skemmdum á mannvirkjum eins og vegakerfi, rafmagnslínum og byggingum. Það fylgir til dæmis oftar en ekki Skaftárhlaupum (sjá neðar) að hringvegurinn eyðileggst við vatnsflauminn.

Þó svo að jökulhlaup séu gjarnan tengd við Ísland, er langt frá því að verstu afleiðingar þeirra séu að finna hér á landi. Árið 1985 varð t.d. gífurlegt jökulhlaup úr Dig Tsho-jökullóninu í Nepal. Þetta flóð gjöreyðilagði nýja virkjun sem verið var að reisa sem og aðrar byggingar, eyðilagði vegi, brýr, akra og drap búfénað. Samtals varð tjónið upp á rúman milljarð bandaríkjadollara.

Orsakir jökulhlaupa

Þegar stífla brestur

Þegar jökull stíflar dal og hindrar vatnsflæði niður hann myndast lón bak við ísinn. Ef ísinn er þykkur og lítið vatn í lóninu er hann örugg stífla. Eftir því sem meira vatn safnast saman eykst vatnsþrýstingurinn og vatnið byrjar að seytla í gegnum sprungur. Sprungurnar stækka svo því vatnið bræðir ísinn er það rennur í gegn. Á endanum veikist stíflan svo mikið að hún gefur eftir. Ef nógu mikið vatn er í lóninu getur ísinn farið að fljóta áður en stíflan brestur, því eðlismassi íss er minni en vatns, og vatnið þá streymt undir ísinn.

Vegna háhita eða eldgoss undir jökli

Þegar háhitasvæði er eða eldgos verður undir jökli safnast gífurlega mikið vatn í lón undir jöklinum. Þungi jökulsins virkar svo eins og pottlok á lónið. Þegar vatnsmagnið er orðið nægilega mikið lyftist jökullinn, því eðlismassi hans er minni, og vatnið fossar undan. Þessi gerð jökulhlaupa er algeng hér á Íslandi.

Jökulgarður sem brestur

Þegar jökull hopar skilur hann eftir sig garð úr seti og grjóti, jökulgarð. Þessi garður getur safnað vatni fyrir ofan sig, sér í lagi í leysingum og rigningum, og myndað lón. Það fer eftir því úr hverju garðurinn er, hversu sterkur hann er. Ef hann er ekki þeim mun sterkari getur hann látið undan og jökulhlaup orðið.

Jökulhlaup á Íslandi

Grímsvötn

Grímsvötn er eldstöð undir vestanverðum Vatnajökli. Þau eru virkasta eldstöð landsins en á síðastliðnum 800 árum hafa þau gosið a.m.k. 60 sinnum. Úr Grímsvötnum koma þekktustu jökulhlaup á Íslandi, Skeiðarárhlaup. Grímsvötnum hefur verið skipt í þrjá hluta, suður- eða meginöskju, norðuröskju og austuröskju. Mestur er jarðhitinn í meginöskjunni og þar er að jafnaði stöðuvatn hulið undir 200-300 m þykkri íshellu. Þegar of mikið vatn hefur safnast þar saman leitar vatnið undir Skeiðarárjökul í farveg Skeiðarár. Skeiðarárhlaup hefjast yfirleitt hægt en auka hraðann nokkuð hratt uns hámarki er náð. Rennslið minnkar svo snögglega þegar útrásin lokast (fellur saman). Fram á 4. áratug 20. aldar var algengt að 10 ár liðu á milli hlaupa og að vatnsmagnið væri 4-5 km3. Eftir það, fram til 1996 var algengt að 5 ár liðu á milli hlaupa og að vatnsmagnið væri mun minna, eða um 1-3 km3. Árið 1996 kom mjög þekkt eldgos sem kom miklu raski á Grímsvötn. Nú er ísstíflan veikari fyrir og mörg smærri hlaup verða með óreglulegu millibili.

Kötlugos

Katla er megineldstöð í Mýrdalsjökli. Úr henni koma kröftug þeytigos og í kjölfar þeirra gífurleg jökulhlaup. Síðan á landnámsöld hafa komið 17 hlaup vegna goss í Kötlu, það síðasta árið 1918. Í flestum tilvikum hafa hlaupin runnið niður á Mýrdalssand, sjaldnar niður á Sólheima- og Skógasand eða Markarfljótsaura. Þau standa stutt yfir og eru kraft- og vatnsmikil. Jökulhlaup við Kötlugos skila alltaf af sér miklu seti og gosefnum, og stækka með því svæðið neðan við jökulinn.

Heimildir

• Fyrirmynd greinarinnar var „Glacial lake outburst flood“ á ensku útgáfu Wikipedia. Sótt 22. apríl 2008.
• Glacier Hydrology; Þröstur Þorsteinsson
• Grímsvötn
• „Hvað veldur jökulhlaupum og hvaða hætta stafar af þeim?“. Vísindavefurinn.
• Katla
• Dig Tsho, Nepal

Tenglar

• Stjörnufræðivefurinn: Jökulhlaup Geymt 22 júlí 2011 í Wayback Machine
• Glacial Lakes and Glacial Lake Outburst Floods in Nepal. - International Centre for Integrated Mountain Development, Kathmandu, March 2011 Geymt 1 september 2011 í Wayback Machine
• Alexei N. Rudoy. Glacier-dammed lakes and geological work of glacial superfloods in the Late Pleistocene, Southern Siberia, Altai Mountains Geymt 19 ágúst 2012 í Wayback Machine
• Jökulhlaupaannáll 1989-2004 (Orkustofnun) Geymt 13 október 2017 í Wayback Machine