Hvalsey

Bærinn og kirkjan í Hvalseyjarfirði (í seinni tíma heimildum er kirkjustaðurinn nefndur Hvalsey eftir styttingu í lýsingu af brúðkaupinu 1408) er einn af þekktari stöðum frá tímum norrænna manna á Grænlandi. Bæði er að þar eru mestu rústir uppistandandi frá þessum tímum og að síðustu rituðu heimildir frá norrænu Grænlendingunum fjalla um þennan stað. Í Landnámabók er Þorkell farserkur nefndur sem landnámsmaður þar, einnig er sagt að hann hafi verið heygður í túninu og gengið aftur til að fylgjast með afkomendum sínum. Hvalseyjarfjörður var í miðri Eystribyggð ekki langt frá Brattahlíð og biskupssetrinu á Görðum.

í kirkjulýsingu Ívars Bárðarsonar er bærinn sagður norsk konungsjörð og heiti Þjóðhildarstaðir en kirkjan Hvalseyjarfjarðarkirkja.

Hvalseyjarfjörður er í næsta nágrenni við Qaqortoq, höfuðbyggð Suður-Grænlands, og nefnist nú Qaqortukulooq, fjörðurinn sjálfur Qaqortup Imaa og eyjan Hvalsey heitir Arpatsivik.

Rústir og bæjarstæði

Rúst af kirkjunni í Hvalseyjarfirði

Miðaldabærinn í Hvalseyjarfirði stóð undir því fjalli sem nú heitir Qaqortoq og er um 1000 m hátt. Hvað hinir fornu Grænlendingar kölluðu fjallið er ekki vitað. Undirlendi er fremur lítið, mest löng og mjó landræma milli fjalls og fjöru. Góð höfn var í firðinum og hefur það verið mikill kostur. Fjölda rústa er að finna í Hvalseyjarfirði og hafa 14 hús verið á heimabænum. Er kirkjan í sérflokki enda eftir atvikum mjög vel varðveitt, hlaðin úr sérvöldu grjóti og standa veggirnir enn. Að ytra máli er kirkjubyggingin um 16 x 8 m og veggirnir um 1,5 á þykkt. Gaflarnir eru enn á milli 5 og 6 m á hæð og hafa sennilega verið um tveimur metrum hærri þegar þeir voru óskemmdir. Langveggirnir eru um 4 m á hæð en hafa verið eitthvað hærri í upphafi. Sennilegast hefur kirkjan verið timburklædd að innan og með tyrfðu timburþaki, en engar leifar hafa fundist af því né aðrir hlutir í kirkjunni. Af byggingarlagi álykta fræðimenn að byggingin hafi verið reist í upphafi 14. aldar.

Knut Poulsen, bæjarverkfræðingur Qaqortoq, fann brot úr bronsklukkum í fjörunni í Hvalsey, gegnt kirkjustæðinu um 1990.

Rústir af tveimur veisluskálum hafa fundist. Svonefndur "Gamli skáli" er fyrir miðju í bæjarstæðinu. Hann hefur verið 14 metra langur og þrír til fjórir og hálfur metrar á breidd en er mjög illa farinn af aurskriðum úr fjallshlíðinni, sem hafa runnið yfir hann. Svokallaður "Nýi veisluskáli" er sennilega með yngstu byggingum í Hvalseyjarfirði, um 8 metra langur og 5 metra breiður. Hann er vel varðveittur enda hlaðinn á sama hátt og kirkjan. Mögulega hefur hann verið aðalbygging konungsjarðarinnar.

Kirkjurústin undir fjallinu

Fyrir utan íbúðarhús, fjós (reyndar tvö með básum fyrir 16 kýr samanlagt) og önnur gripahús og smiðju hefur fundist rúst af skemmu. Var það algengt við stærri bæi í Eystribyggð og var þar sennilega safnað rostungstönnum og feldum og öðru sem selt var til kaupmanna.

Í Grænlandslýsingu (Ívar Bárðarson, sem bjó að Görðum 1347-1360) segir svo:

“Næst Einarsfirði liggr Hvalseyjarfjörðr. Þar er kirkja, sem heitir Hvalseyjarfjarðarkirkja. Hún á allan fjörðinn ok svá allan Kambstaðafjörð, sem er næstr. Í þessum firði stendur bær mikill, sem konungi tilheyrir og heitir Þjóðhildarstaðir."

Eðlilegt er að ætla að þar með heiti höfuðból Hvalseyjarfjarðar Þjóðhildarstaðir, þar sem ekkert höfuðból er í næsta firði, sem er svo til óbyggilegur. Kirkjan er því væntanlega byggð af Noregskonungi. Henni er auk þess valinn staður mitt á milli biskupssetursins að Görðum og Brattahlíðar, þar sem höfuðætt Grænlendinga bjó. Konungur skipti auk þess með sér og kirkjunni öðrum helstu jörðum Eystribyggðar, nema gamla ættarsetrinu í Brattahlíð. Þetta skýrir m.a. hvers vegna svo stór kirkja stendur mitt á milli tveggja höfuðbóla Grænlands, hver byggði hana og hvers vegna bær sem ekki stóð á eynni Hvalsey er í nýrri heimildum kallaður Hvalsey.

Auk þess má minna á að Ívar Bárðarson skrifaði ekki Grænlandslýsingu sína, heldur er hún höfð eftir honum, sem og að upphaflega handritið er glatað. Elsta handritið er dönsk 16. aldar þýðing sem segir ekki skýrt að kirkjan standi á bænum, heldur einfaldlega í firðinum. Þarna er bara eitt höfuðból, og ein kirkja.

Brúðkaupið 1408

„Þúsund og fjögurhundruð átta árum eftir fæðingu Herra vors Jesú Krists vorum við viðstaddir, sáum og hlýddum á á Hvalsey á Grænlandi, að Sigríður Björnsdóttir giftist Þorsteini Ólafssyni.“ Þetta gerðist á fyrsta sunnudegi eftir krossmessu (Exaltatio Sancte Crucis). Krossmessu (á hausti sem álitið er að hér sé um að ræða) ber alltaf upp á 14. september og sunnudagurinn næsti þar á eftir árið 1408 var 16. september. Um þetta brúðkaup vitnuðu þeir Brandur Halldórsson, Þórður Jörundarson, Þórbjörn Bárðarson og Jón Jónsson á Ökrum í Blönduhlíð á Íslandi árið 1414. Tíu árum síðar, 1424, vitna þeir Sæmundur Oddsson og Þorgrímur Sölvason einnig um það sama á sama stað. Í bréfi sem dagsett er 19. apríl 1409 og skrifað á biskupssetrinu í Görðum á Grænlandi vitna þeir prestarnir Eindriði Andrésson og Páll Hallvarðsson um að þeir hafi lýst rétt með þeim hjónum og að margmenni hafi verið við brúðkaupið.

Þau Þorsteinn og Sigríður voru bæði stórættuð af Norðurlandi eins og öll ofannefnd vitni og settust að á Ökrum þegar þau sneru aftur frá Grænlandi. Sennilega hafa erfðadeilur gert að þau hjón þurftu á þessum staðfestingum að halda um brúðkaup sem átt hafði sér stað mörgum árum áður.

Allir þessir Íslendingar voru á skipi sem var á leið frá Noregi til Íslands 1406 en rak af leið og náði loks landi á Grænlandi. Í Íslenskum annálum er sagt frá því að þau hafi komið aftur til Noregs 1410 en líklega ekki til Íslands fyrr en 1413.

Þetta eru síðustu ritaðar heimildir um hina norrænu Grænlendinga en fornleifarannsóknir sýna að þeir héldu áfram búsetu þar að minnsta kosti í 50 ár í viðbót.

Heimildir

• Saga trails, Jette Arneborg, Danmarks Nationalmuseeum, ISBN 87-988378-3-4
• Grønlands forhistorie, red. Hans Christian Gulløv, Gyldendal 2005, ISBN 87-02-01724-5
• Á hjara veraldar, Guðmundur J. Guðmundsson, Sögufélagið, 2005, ISBN 9979-9636-8-9