Broddur (stafmerki)

Broddur[1] ( ´ ) er stafmerki notað á ýmsum tungumálum sem eru rituð með latnesku, grísku eða kýrillísku stafrófi. Hann er notaður meðal annars til að tákna áherslu á atkvæði, lengd sérhljóðs, hvort sérhljóð sé frammælt eða uppmælt, og hvort hljóð sé gómmælt. Á sumum tungumálum er hann notaður til að greina á milli orða sem væru annars rituð alveg eins. Á íslensku eru stafirnir með broddum (á, é, í, ó, ú, ý) sér og ekki afbrigði samsvarandi broddlausra stafa (a, e, i, o, u, y).

Notkun breyta

Sem áherslumerki breyta

Broddurinn merkir á hvaða atkvæði áherslan er lögð á eftirfarandi málum:

  • búlgörsku. Áherslan er breytileg en er yfirleitt ekki táknuð nema tvö orð séu rituð eins.
  • dönsku, norsku og sænsku. Broddurinn er notaður með orðum sem enda á -e og áherslu á síðasta atkvæði, til dæmis merkir armen „armurinn“ en armé(e)n „herinn“; og ide „greni“ en idé „hugmynd“. Broddurinn er líka notaður til að merkja áherslu í orðunum en/én og et/ét, sem eru annars vegur töluorðið „einn“ og annars vegar óákveðinn greinir (í samkyni og hvorugkyni). Broddinn er líka að finna í sumum tökuorðum úr frönsku, svo sem filé og kafé.
  • galisísku
  • grísku, þar sem hann merkir áhersluna í hverju orð með fleiri en einu atkvæði ά: (á), έ (é), ή (í), ί (í), ό (ó), ύ (ý), ώ (ó).
  • hollensku, þar sem hann er meðal annars notaður til að merkja hvar áherslan liggur (vóórkomen – voorkómen, sem þýða „eiga sér stað“ og „koma í veg fyrir“). Stundum er hann notaður til að greinna milli orða, t.d. één – een, annað orðið þýðir „einn“ en hitt er óákveðinn greinir.
  • katalónsku, þar sem hann er notaður með sérhljóðunum é, í, ó, ú.
  • oksítönsku, þar sem hann er notaður með sérhljóðunum áéíóú.
  • portúgölsku, með áéíóú.
  • rússnesku
  • spænsku
  • velsku. Yfirleitt er áherslan á næstsíðustu átkvæðinu en þegar hún er á öðru átkvæði er það táknað með broddi: áéíóúý.

Sem aðgreiningarmerki breyta

Broddurinn er notaður til að greina milli ákveðinna orða á eftirfarandi málum:

  • dönsku. Mörg örð á dönsku eru rituð eins, þó merkingar þeirra geti verið nokkuð öðruvísi. Dæmi um orð þar sem broddurinn er notaður sem aðgreiningarmerki eru: en „one“ sbr. en óákveðinn greinir; fór „fór“ sbr. for „fyrir“; véd „veit“ sbr. ved „við“ (forsetning); gǿr „geltir, gáir“ sbr. gør „gerir“; dǿr „deyr“ sbr. dør „dyr“; allé „sund, braut“ sbr. alle „allir“. Þar að ofan er hann notaður í boðháttarmyndum sagnorða sem enda á -ere, en án loka-e gætu þau verið mistúlkuð sem nafnorð í fleirtölu (mörg þeirra enda á -er): til dæmis analysér „greindu/greinið“, af analysere „að greina“, á móti analyser „greiningar“, fleirtölumynd orðsins analyse „greining“. Þessi notkun er valfrjáls.

Sem framlenging á stafrófinu breyta

Á eftirfarandi málum eru stafir með broddum ekki taldir afbrigði broddlausra stafa, heldur sér stafir:

  • færeysku, með sérhljóðunum á, í, ó, ú og ý. Þessir stafir eru taldir einstæðir frá stöfunum a, i, o, u og y en framburðurin er öðruvísi.
  • íslensku, á öllum sérhljóðunum á, é, í, ó, ú og ý. Eins og á færeysku eru þessir stafir taldir sér og ekki sem afbrigði broddlausra stafanna a, e, i, o, u og y.

Heimildir breyta

  1. Orðanefnd Skýrslutæknifélags Íslands (2003). „Íslensk táknaheiti“ (PDF). Íslensk málnefnd. Sótt 10. maí 2015.
   Þessi málfræðigrein er stubbur. Þú getur hjálpað til með því að bæta við greinina.