Saxifraga

Saxifraga er stærsta ættkvíslin í ættinni Saxifragaceae, með á milli 300 til 400 tegundir holarctic fjölærra jurta (einstaka sinnum ein eða tvíærar), þekktar sem steinbrjótar.

Saxifraga
Stjörnusteinbrjótur (Saxifraga stellaris)
Vísindaleg flokkun
Ríki: Jurtaríki (Plantae) Fylking: Dulfrævingar (Magnoliophyta) Flokkur: Tvíkímblöðungar (Magnoliopsida) Ættbálkur: Steinbrjótsbálkur (Saxifragales) Ætt: Steinbrjótsætt (Saxifragaceae) Ættkvísl: Steinbrjótur (Saxifraga) L.
Deildir
Ciliatae Cotylea Cymbalaria Gymnopera Heterisia Irregulares Ligulatae Mesogyne Odontophyllae Porphyrion Saxifraga Trachyphyllum Xanthizoon
Samheiti
Boecherarctica Á.Löve Cascadia A.M.Johnson Micranthes Haw. Zahlbrucknera Rchb.

Ættkvíslirnar Saxifragopsis og Saxifragella eru stundum taldar til Saxifraga. Samkvæmt nýlegum "DNA based phylogenetic" greiningum á Saxifragaceae, eru deildirnar Micranthes og Merkianae skyldari Boykinia og Heuchera clades, og nýlegri flórur setja þær undir ættkvíslina Micranthes.

Lýsing

Flestir steinbrjótar eru smávaxnar plöntur með blöð niður við jörð, oft í hvirfingu. Blöðin eru yfirleitt tennt eða sepótt; þau geta verið safarík, flöt eða nállaga og hærð eða ekki. Blómin eru ýmist stök eða í klasa á berum stönglum. Smá samhverf, tvíkynja blómin eru með fimm krónublöð sem eru vanalega hvít, en rauð til gul þekkjast í sumum tegundum.

Búsvæði

Steinbrjótar eru dæmigerðar plöntur í Arctic–alpine búsvæðum, og finnast nær aldrei utan tempraða belti norðurhvels; flestar tegundir ættkvíslinnar eru í subarctic loftslagi. Nokkur fjöldi tegundanna vex í jöklaumhverfi, svo sem S. biflora sem finnst í 4000m y.s.m. í Ölpunum, eða Austur Grænlenska tegundin (S. nathorstii). Þó að dæmigerður steinbrjótur sé smá púða planta sem vex hátt til fjalla milli steina, þá eru margar tegundir sem eru ekki á slíkum svæðum og eru jafnvel nokkuð stórar.

Íslenskar tegundir

• Saxifraga aizoides – Gullsteinbrjótur
• Saxifraga caespitosa – Þúfusteinbrjótur
• Saxifraga cernua – Laukasteinbrjótur
• Saxifraga cotyledon – Klettafrú
• Saxifraga foliolosa – Hreistursteinbrjótur
• Saxifraga granulata – Kornasteinbrjótur
• Saxifraga hirculus – Gullbrá
• Saxifraga hyperborea – Lindasteinbrjótur
• Saxifraga hypnoides – Mosasteinbrjótur
• Saxifraga nivalis – Snæsteinbrjótur
• Saxifraga oppositifolia – Vetrarblóm
• Saxifraga paniculata – Bergsteinbrjótur
• Saxifraga rivularis – Lækjasteinbrjótur
• Saxifraga rosacea – Toppasteinbrjótur
• Saxifraga stellaris – Stjörnusteinbrjótur
• Saxifraga tenuis – Dvergsteinbrjótur

Orðsifjar

Latínuheitið saxifraga þýðir "stein-brjótur", frá latínu saxum ("grjót" eða "steinn") + frangere ("að brjóta"). Þetta er vísun í að þær virðast oft vera að brjóta klettana þar sem þær vaxa gjarnan í sprungum. Einnig voru þær notaðar í grasalækningum við þvagfæravanda (brjóta nýrna og gallsteina) þar sem á þeim tíma var oft notuð blað og rótar-lögun, litur, vaxtarstaður og fl. til að segja til um notkunina.

Íslenska heitið er dregið af því latneska og mun það hafa komið fyrir í fyrstu plöntubókum landsins í ýmsum myndum.Steindór Steindórsson frá Hlöðum (1978). Íslensk plöntunöfn. Bólaútgáfa Menningarsjóðs. bls. 139.

Ræktun

Saxifraga urumoffii í Royal Botanic Garden Edinburgh.

Fjöldi tegunda og blendinga steinbrjóta er ræktaður sem skrautplöntur í görðum, sérstaklega sem þekjuplöntur. Yfirleitt eru þær auðræktaðar og ekki ágengar. S. × urbium (Postulínssteinbrjótur), sem er blendingur milli Skuggasteinbrjóts (S. umbrosa) og Spaðasteinbrjóts (S. spathularis), er oft ræktaður í görðum. Annar blendingur er Skógarsteinbrjótur (S. × geum), sem er af Dúnsteinbrjóti (S. hirsuta) Skuggasteinbrjóts. Nokkrar villtar tegundir eru einnig ræktaðar.

Nytjar

Vorblóm (S. oppositifolia) er vinsæl sem einkennisblóm (floral emblem). Það er svæðisblóm (territorial flower) Nunavut (Kanada) og sýslublóm (county flower) Londonderry í Bretlandi.^{[heimild vantar]} Þekkt sem rødsildre í Noregi, er það sýslublóm Nordlands.^{[heimild vantar]} Það er á innsigli Fitchburg State University, hvers motto "Perseverantia" er tilvísun á ætluðu niðurbrots steinbrjóta á steinum með tímanum. Tsukuba (Ibaraki) í Japan hefur það sem einkennisblóm bæjarins; hoshizaki-yukinoshita (Katakana: ホシザキユキノシタ).^{[heimild vantar]} Blöð japanska afbrigðisins "yukinoshita" (bókstaflega "Undir snjó") eru æt, og er neytt á eynni Kyushu. Það er gert með að steikja ung blöð í tempura deigi.

Drönusteinbrjótur (S. rotundifolia), hvers klístruðu blöð virðast fanga smáa hryggleysingja

Charles Darwin – hélt ranglega að Saxifraga væri skyld Sóldaggarætt (Droseraceae) – hann ályktaði að klístruð blöð Dröfnusteinbrjóts (S. rotundifolia), Þrenningarsteinbrjóts(S. tridactylites) og Skuggasteinbrjóts (S. umbrosa) vera forstig í þróun kjötætuplantna, og gerði tilraunir sem studdu hugmyndir hans, en þetta hefur ekki verið rannsakað síðan þá.^{[heimild vantar]}

Áður taldar til steinbrjóta

Tegundir sem áður voru taldar til steinbrjóta eru aðallega en ekki endilega í steinbrjótaætt (Saxifragaceae). Þær eru:

• Astilboides tabularis, sem S. tabularis
• Bergenia crassifolia, sem S. cordifolia, S. crassifolia
• Bergenia pacumbis, sem S. ligulata, S. pacumbis
• Bergenia purpurascens, sem S. delavayi, S. purpurascens
• Boykinia jamesii, sem S. jamesii
• Boykinia occidentalis, sem S. elata
• Boykinia richardsonii, sem S. richardsonii
• Darmera peltata, sem S. peltata
• Leptarrhena pyrolifolia, sem S. pyrolifolia
• Luetkea pectinata, sem S. pectinata
• Micranthes, þar á meðal:
  • Micranthes integrifolia
  • Micranthes howellii, sem S. howellii
  • Micranthes stellaris, sem S. stellaris
• Mukdenia rossii, sem S. rossii

Myndir

• 
  Skuggasteinbrjótur (S. umbrosa)
• 
  Saxifraga caesia
• 
  Rökkursteinbrjótur (Saxifraga cuneifolia)
• 
  Saxifraga decipiens
• 
  Toppasteinbrjótur (Saxifraga rosacea)
• 
  Blóm Þyrnisteinbrjóts (Saxifraga tricuspidata)

Ytri tenglar

• The Saxifrage Society Geymt 4 desember 2004 í Wayback Machine
• Snið:Cite EB1911

  Þessi líffræðigrein er stubbur. Þú getur hjálpað til með því að bæta við greinina.