Rómönsk tungumál
Rómönsk tungumál eru tungumálafjölskylda innan indóevrópsku málaættarinnar sem eiga uppruna í latínu. Þau eru töluð sem móðurmál í Suður-Evrópu, Suður-Ameríku og Mið-Ameríku af um 600 milljón manns. Í dag lifa 25 rómönsk tungumál af, en er hægt að það voru til fleiri sem þróuðu sem mállýskur úr alþýðalatínu. Þau sex mest töluðu rómönsku tungumálin eru spænska, portúgalska, franska, ítalska, rúmenska og katalónska. Meðal annarra rómanskra tungumála eru korsíkanska, leónska, oksítanska, arómanska, sardiníska, feneyska og galíanska.
| Rómönsk tungumál | ||
|---|---|---|
| Ætt | Indóevrópskt | |
| Frummál | Alþýðulatína | |
| Undirflokkar | Vesturrómönsk tungumál Austurrómönsk tungumál Sardinísk tungumál | |
| ||
Lönd þar sem rómanskt mál er opinbert Lönd þar sem rómanskt mál er annað mál
| ||
Uppruni
breytaRómönsk tungumál rekja uppruna sinn til alþýðulatínu sem var sú latínumállýska sem töluð var af hermönnum og landnámsmönnum í rómverska keisaradæminu. Alþýðulatína var ólík klassískri latínu sem var töluð af yfirstéttum og var það form tungumálsins sem var oftast skrifað. Milli áranna 350 f.Kr. og 150 e.Kr. varð latína áhrifamesta tungumálið í Vestur-Evrópu við útþenslu rómverska keisaradæmis. Latína hafði líka stór áhrif í Suðaustur-Bretlandi, Norður-Afríku og á svæði sem umkringur Balkanskagann.
Á meðan hnignun rómverska keisaradæmis og við upplausn sína á 5. öldinni byrjaði latína að breytast í sérstökum tungumálum. Þessi tungumál breiddust út í heimsveldum stofnuðum af Portúgal, Spáni og Frakklandi frá 15. öldinni og þess vegna búa 70% þeirra sem tala rómönsk tungumál utan við Evrópu.
Orðsifjar
breytaHeitið „rómanskt“ er komið af alþýðulatneska atvirksorði romanice (rómverska), sem á uppruna í Romanicus (Rómverji).
Dæmi
breytaHægt er að sjá líkingar á milli rómanskra tungumála í eftirfarandi dæmum:
latína (Illa) Claudit semper fenestram antequam cenat. aragónska Ella tranca/zarra siempre la finestra antis de zenar. arpitanska (Le) Sarre toltin/tojor la fenétra avan de goutâ/dinar/sopar. astúríska Ella pieslla siempre la ventana/feniestra primero de cenar. bergamaska (Lé) La sèra sèmper sö la finèstra prima de senà. bologneska (Lî) la sèra sänper la fnèstra prémma ed dsnèr. franska Elle ferme toujours la fenêtre avant de dîner/souper. feneyska Ła sara sènpre ła finestra prima de senàr. fríulianska Jê e siere simpri il barcon prin di cenâ. galíanska (Ela) Pecha sempre a fiestra/xanela antes de cear. ítalska (Lei) chiude sempre la finestra prima di cenare. kantabríska Ella pieslla siempri la ventana enantis de cenar. katalónska (Ella) sempre tanca la finestra abans de sopar. korsíska Ella chjudi sempre u purtellu primma di cenà. leonska Eilla pecha siempres la ventana primeiru de cenare. mílanska (Lee) la sara semper su la finestra primma de disnà. mírandska Eilha cerra siempre la bentana/jinela atrás de jantar. neapólitska Essa nzerra sempe 'a fenesta primma 'e magnà normanska lli barre tréjous la crouésie devaunt de daîner. oksítanska (Ela) Barra sempre/totjorn la fenèstra abans de sopar. periskaníska (Ena) cerovâ suempre la velustra atratès dî zzenar. portúgalska (Ela) Fecha sempre a janela antes de jantar. rómanska Ella clauda/serra adina la fanestra avant ch'ella tschainia. rúmenska Ea închide totdeauna fereastra înainte de cină. sardínska Issa serrat semper sa bentana antes de chenare. sikileyska Idda chiudi sempri 'a finestra àntica di pistiari/cinari. spænska (Ella) siempre cierra la ventana antes de cenar. toskaníska (Lei) serra sempre la finestra avanti di cenà. vallónska Ele sere todi li finiesse divant di soper. ladinska La sèra sempro (sèmper) la fenèstra prima (danànt) da cenàr valensíska (Ella) sempre tanca la finestra abans de sopar.
Þýðing: Hún lokar alltaf glugganum fyrir mat.
Heimildir
breyta- Maurizio Tani, „Hvaða tungumál tala Ítalir?“, Málfríður. Tímaritið samtaka tungumálakennara á Íslandi, 2 (2012), bls. 16-18 og http://malfridur.ismennt.is/vor2012/vol-28-01-16-18_mt.htm Geymt 4 mars 2016 í Wayback Machine