Marxismi

Marxismi er hugmyndafræði sem tekur yfir stjórnmál, heimspeki, söguspeki, hagfræði og fleiri svið og fræðigreinar. Fræðikenningin er kennd við Karl Marx (1818 - 1883), sem setti hana fram sem nokkuð heillega kenningu ásamt vini sínum og samstarfsmanni Friedrich Engels (1820 - 1895) á nítjándu öld. Rætur marxismans eru nokkrar, og greinar hans sömuleiðis.

Rætur marxismans

Að eigin sögn sótti Karl Marx hugmyndir sínar aðallega úr þrem áttum. Þær voru:

„Enska“ hagfræðihliðin

Pólitísk hagfræði, sem sækir einkum mikið til enska hagfræðingsins David Ricardo. Hún fjallar um framleiðslutengsl, auðmagn, gildisauka og samþjöppun eigna;

„Frönsku“ stjórnmálin

Sósíalismi, sem sækir mikið til franskra brautryðjenda (svo sem Henri de Saint-Simon, Pierre-Joseph Proudhon og Louis Blanc). Hann snýst um stéttabaráttu og stefnir að valdatöku verkalýðsins í byltingu, þar á eftir alræði öreiganna og, í fyllingu tímans, stéttlausu þjóðfélagi;

„Þýska“ heimspekin

Díalektísk efnishyggja, sem Marx setti saman úr díalektík að hætti Hegels og efnishyggju að hætti Feuerbachs. Hún fjallar um áhrif náttúrulegra fyrirbæra hvert á annað og að hið efnislega eða hlutlæga sé undirstaða hins andlega eða huglæga. Hliðargrein díalektískrar efnishyggju er söguleg efnishyggja

Helstu rit

Karl Marx og Friedrich Engels skrifuðu fjölda bóka og greina, og ritsafn þeirra nemur tugum binda. Sum skrifin hafa eðlilega haft meiri áhrif en önnur, og eru nokkrar áhrifamestu bækurnar þessar: Kommúnistaávarpið, Auðmagnið, Díalektík náttúrunnar, Anti-Dühring, Uppruni fjölskyldunnar, einkaeignarinnar og ríkisins, Átjándi Brumaire Loðvíks Napóleons og Þýska hugmyndafræðin.

Greinar marxisma

Fljótlega eftir að Marx og Engels voru látnir, fór fylgismenn þeirra að greina á um hver hin rétta túlkun pólitísks marxisma væri. Annað alþjóðasambandið gerðist í fyrstu fráhverft beinni byltingu, en áleit að ná mætti sama árangri með baráttu á þingi og í öðrum borgaralegum stofnunum. Það klofnaði þegar byltingarsinnar sögðu skilið við það á árum Fyrri heimsstyrjaldar, vegna afstöðu til stríðsins og byltingarinnar í Rússlandi. Lenín tók upp merki byltingarsinnaðs marxisma og jók við kenningar Marx, meðal annars með kenningunni um heimsvaldastefnu, í samnefndu riti sínu. Eftir dauða Leníns urðu Jósef Stalín og Lev Trotskíj leiðandi hvor í sínum hópi, þar sem aðal bitbeinið var hvort Stalín og bolsévíkar væru á réttri leið um stjórn Sovétríkjanna. Enn klofnaði hreyfingin þegar vinslit urðu með Stalín og Tító og kuldi milli Stalíns og Maós, og eftir að Níkíta Khrústsjov hélt leyniræðu sína og uppskar fyrir vikið fordæmingu Maós og Envers Hoxha, sem einnig urðu ósáttir. Ástæður þessara vinslita voru oftast pólitískar, en hugmyndafræðin fylgdi þeim (sem rímar við þá skoðun díalektískrar efnishyggju að hið hlutlæga sé grundvöllur hins huglæga...).

Marxísk fræði hafa haft mikil áhrif á önnur svið en bein opinber stjórnmál. Má þar einkum nefna söguskoðunina, sem markar söguspeki margra sagnfræðinga, og heimspekina, sem styður lífsviðhorf efnishyggjumanna. Þá eru marxísk áhrif (mis)sterk innan margra annarra fræðigreina, til dæmis bókmenntafræði, kynjafræði, hagfræði og auðvitað stjórnmálafræði.

Gagnrýni á marxisma

Þar sem marxismi setur fram harða og byltingarsinnaða gagnrýni á ríkjandi skipulag hagkerfisins og samfélagsins, hefur hann mætt mótspyrnu frá fyrstu tíð og er mjög umdeildur enn í dag. Gagnrýnin kemur bæði anarkistum, íhaldsmönnum, frjálshyggjumönnum, sósíaldemókrötum, trúuðum og fleirum.

Anarkísk gagnrýni á marxisma

Anarkistar gagnrýna marxista aðallega fyrir að boða að verkalýðurinn eigi að taka völdin í samfélaginu, frekar en að valdabygging samfélagsins verði einfaldlega leyst upp eða lögð niður. Báðar stefnur eru samdóma um að stefna að stéttlausu samfélagi, en anarkistar hafna því að alræði öreiganna (sósíalisminn) sé óhjákvæmilegt millistig. Saka þeir marxista oft um stjórnlyndi, sem þeir álíta að hafi einkennt þær ríkisstjórnir sem hingað til hafa kennt sig við marxisma. Marxista greinir á um umræddar ríkisstjórnir: Sumir telja þær hafa gert það sem var nauðsynlegt, aðrir að þær hafi ekki haft sósíalískt eða marxískt inntak í alvörunni, enn aðrir að þær hafi spillst vegna ýmissa innri og ytri kringumstæðna.

Íhaldssöm gagnrýni á marxisma

Íhaldsmenn gagnrýna einkum að marxistar vilji afnema gömul og gróin gildi og samfélagslegar stofnanir og festi sem þeir telja vera nauðsynleg eða, í það minnsta, til bóta fyrir samfélagið. Þau festi sem marxistar telja að þurfi að hverfa úr sögunni, álíta þeir að séu stofnanavædd forréttindi ríkjandi stéttar, til dæmis ríkisvaldið, kirkjan, einkaeignarrétturinn og fjölskyldan í þeirri mynd sem þessar samfélagsstofnanir eru nú.

Frjálshyggjugagnrýni á marxisma

Frjálshyggjumenn gagnrýna marxista bæði fyrir að boða afnám kapítalismans, sem þeir telja að sé mannkyninu til hagsbóta, og fyrir stjórnlyndi, með svipuðum rökum og anarkistar.

Sósíaldemókratísk gagnrýni á marxisma

Jafnaðarmenn gagnrýna marxista fyrir að telja byltingu nauðsynlega, og álíta sjálfir að hægt sé að sætta kapítalískt hagkerfi við hag almennings og þær sættir geri byltingu óþarfa og byltingarstefnu því óþarfa öfgastefnu. Margir marxistar telja hins vegar að byltingarógn hafi gert jafnaðarstefnu að skárri kosti í augum ríkjandi stéttar, sem hafi keypt frið við vinnandi stéttir Vesturlanda með arði af heimsvaldastefnu í öðrum heimshlutum. Velferðarþjóðfélag, þar sem það er við lýði, sé tímabundið millibilsástand, og að fyrr eða síðar slái aftur í brýnu milli eignastéttarinnar og vinnandi stétta.

Trúarleg gagnrýni á marxisma

Trúarhreyfingar gagnrýna marxisma einkum fyrir þá ströngu efnishyggju sem hann byggist meðal annars á. Fólk sem trúir á æðri máttarvöld eða önnur yfirnáttúrleg öfl fælist heimsmynd sem hafnar slíku, og telur hana ekki vita á gott.

Tengt efni

Bókmenntir

Bourne, Peter G. (1986). Fidel: A Biography of Fidel Castro. New York: Dodd, Mead & Company.
Callinicos, Alex (2010) [1983]. The Revolutionary Ideas of Karl Marx. Bloomsbury, London: Bookmarks. ISBN 978-1-905192-68-7.
Castro, Fidel; Ramonet, Ignacio (interviewer) (2009). My Life: A Spoken Autobiography. New York: Scribner. ISBN 978-1-4165-6233-7.
Coltman, Leycester (2003). The Real Fidel Castro. New Haven and London: Yale University Press. ISBN 978-0-300-10760-9.
Green, Sally (1981). Prehistorian: A Biography of V. Gordon Childe. Bradford-on-Avon, Wiltshire: Moonraker Press. ISBN 0-239-00206-7.
Lenin, Vladimir (1967) [1913]. Karl Marx: A Brief Biographical Sketch with an Exposition of Marxism. Peking: Foreign Languages Press. Sótt 17. júní 2014.
Marx, Karl (1849). Wage Labour and Capital. Germany: Neue Rheinische Zeitung. Sótt 17. júní 2014.
Trigger, Bruce G. (2007). A History of Archaeological Thought (2nd. útgáfa). New York: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-60049-1.
Avineri, Shlomo (1968). The Social and Political Thought of Karl Marx. Cambridge University Press.
Dahrendorf, Ralf (1959). Class and Class Conflict in Industrial Society. Stanford, CA: Stanford University Press.
Jon Elster, An Introduction to Karl Marx. Cambridge, England, 1986.
Michael Evans, Karl Marx. London, 1975.
Stefan Gandler, Critical Marxism in Mexico: Adolfo Sánchez Vázquez and Bolívar Echeverría, Leiden/Boston, Brill Academic Press, 2015. 467 pages. ISBN 978-90-04-22428-5.
Kołakowski, Leszek (1976). Main Currents of Marxism. Oxford University Press.
Parkes, Henry Bamford (1939). Marxism: An Autopsy. Boston: Houghton Mifflin.
Prychitko, David L. (2008). David R. Henderson (.) (ritstjóri). Marxism.
Robinson, Cedric J.: Black Marxism: The Making of the Black Radical Tradition, 1983, Reissue: Univ North Carolina Press, 2000
Rummel, R.J. (1977) Conflict In Perspective Chap. 5 Marxism, Class Conflict, and the Conflict Helix
Screpanti, E; S. Zamagna (1993). An Outline of the History of Economic Thought.
Shenfield, S.D. Vladislav Bugera: Portrait of a Post-Marxist Thinker
McLellan, David (2007). Marxism After Marx. Basingstoke: Palgrave Macmillan.

Tenglar

Klassísk rit jafnaðarsinna á Íslandi
Marxists Internet Archive – safn marxískra rita (á ensku).
Af marxisma Geymt 25 mars 2015 í Wayback Machine, rafræn útgáfa ritstýrðar bókar sem kom út 2009
Greinar um kommúnisma eftir heimspekinginn Bertrand Russell, 2015