Landskjör

Landskjör var kosningafyrirkomulag til Alþingis sem tekið var upp með stjórnarskrárbreytingu árið 1915 en afnumið árið 1933. Hluti þingmanna var kjörinn með þessum hætti þar sem landið var eitt kjördæmi. Áttu þeir allir sæti í efri deild þingsins og var kjörtímabil þeirra lengra en annarra þingmanna. Fimm sinnum var efnt til landskjörs áður en það var afnumið.

Kosningaréttur og kjörgengi til landskjörs miðaðist við 35 ár, sem var mun hærra en í almennum kosningum.

Saga

Frá endurreisn Alþingis árið 1845 höfðu sex Alþingismenn verið konungkjörnir til setu í efri deild. Með tímanum þótti sú tilhögun ekki samrýmast lýðræðishugmyndum. Kosningakafla stjórnarskrárinnar var breytt árið 1915, þar sem tekinn var upp kosningaréttur kvenna og efnaminni karla. Um leið voru hinir konungkjörnu fulltrúar aflagðir en þess í stað ákveðið að sex fulltrúar í efri deild skyldu valdir með landskjöri ásamt varamönnum. Skyldi kjörtímabil þeirra vera tólf ár eða þrefalt lengra en almennra þingmanna. Þó skyldi að sex árum liðnum velja þrjá þeirra með hlutkesti og kjósa um sæti þeirra, þannig yrði með tímanum kosið um þrjú sæti á sex ára fresti. Skyldu landskjörnu þingmennirnir halda sæti sínu þótt þing væri rofið.

Ný stjórnarskrá var samþykkt árið 1920 í kjölfar þess að Ísland varð fullvalda ríki. Var kjörtímabilið hinna landskjörnu fulltrúa stytt úr tólf árum í átta og skyldi kosið um helming þeirra að fjórum árum liðnum. Enn var stjórnarskránni breytt árið 1933. Þá var þingmönnum fjölgað úr 42 í 49, ný kjördæmaskipun tekin upp og landskjörið afnumið.

Fimm sinnum var efnt til landskjörs: árin 1916, 1922, 1926 (í tvígang) og 1930. Landskjörið ýtti undir myndun nútímastjórnmálaflokka þar sem boðið var fram á landsvísu, en áður höfðu allir þingmenn verið kjörnir í einmenningskjördæmum og mjög misjafnt hversu skýrt þeir voru merktir einstökum stjórnmálahreyfingum.

Landskjör 1916

Fyrstu landskjörskosningarnar fóru fram í júnímánuði 1916 þar sem kosið var um sex sæti með lista- og hlutfallskosningu. Sex stjórnmálaflokkar eða -hreyfingar buðu fram: Heimastjórnarflokkur, Sjálfstæðisflokkurinn (þversum), Sjálfstæðisflokkurinn (langsum), Alþýðuflokkurinn, Óháðir bændur og Bændaflokkurinn (fyrri). Áhugi á kosningunum var takmarkaður sem sést af því að rétt innan við fjórðungur atkvæðisbærra greiddu atkvæði.

Heimastjórnarflokkurinn fékk rétt um þriðjung atkvæða og þrjá þingmenn: Hannes Hafstein, Guðjón Guðlaugsson og Guðmund Björnsson. Sjálfstæðisflokkurinn (þversum) fékk nærri 23% atkvæða og þá Sigurð Eggerz og Hjört Snorrason báða kjörna og Óháðir bændur litlu minna og Sigurð Jónsson í Ystafelli. Hinir flokkarnir þrír voru allir í kringum 7% markið og fjarri því að ná manni kjörnum.

Mikið var um útstrikanir, einkum hjá kjósendum Heimastjórnarflokksins. Þær höfðu þau áhrif að Guðjón Guðlaugsson færðist upp fyrir Guðmund Björnsson á lista, auk þess sem Sigurjón Friðjónsson færðist úr fimmta sæti upp fyrir Bríet Bjarnhéðinsdóttur, en Bríet varð með þessu fyrsta konan til að bjóða sig fram til Alþingis. Útstrikanir þessar reyndust afdrifaríkar því Sigurjón settist síðar á þing sem varamaður Hannesar, Bríet hefði því orðið fyrsta konan á þingi ef listarnir hefðu staðið óbreyttir.

Landskjör 1922

Fimm flokkar eða stjórnmálahreyfingar buðu fram í landskjörinu 1922. Áhuginn var meiri en sex árum fyrr, en meira en 40% kosningabærra tóku þátt. Kosið var um þrjú þingsæti til átta ára og voru ýmsir af kunnari stjórnmálaleiðtogum landsins í framboði.

Listi borgaraaflanna fékk flest atkvæði, 27,62% og einn mann kjörinn, Jón Magnússon. Listinn var studdur af Sparnaðarbandalaginu en oft kenndur við Heimastjórnarflokkinn sem þó var hættur starfsemi. Framsóknarflokkurinn var skammt á eftir í öðru sæti með 27,1% og sömuleiðis einn mann, Jónas Jónsson frá Hriflu. Í þriðja sæti með 22,67% var Kvennalistinn eldri og varð oddviti hans, Ingibjörg H. Bjarnason þar með fyrsta konan á Alþingi.

Alþýðuflokkurinn var næstur því að komast inn manni, Þorvarði Þorvarðssyni með rúm 17% en Sjálfstæðisflokkurinn rak lestina með rúm 5%.

Landskjör 1926

Landskjör fór fram í þriðja sinn snemma á árinu 1926. Fimm flokkar eða samtök buðu fram og var kjörsókn um 45%. Íhaldsflokkurinn varð hlutskarpastur með rétt tæp 40% atkvæða, sem skilaði Jóni Þorlákssyni á þing. Framsóknarflokkurinn fékk fjórðung atkvæða og Magnús Kristjánsson kjörinn. Alþýðuflokkurinn kom skammt þar á eftir með formann sinn Jón Baldvinsson. Frjálslyndi flokkurinn bauð fram í fyrsta sinn með Sigurð Eggerz efstan á blaði og hlaut tæp 10%. Kvennalisti sem leiddur var af Bríeti Bjarnhéðinsdóttur og með Guðrúnu Lárusdóttur í öðru sæti fékk 3,5%.

Landskjör 1926 (aukakosningar)

Í júnímánuði 1926 var efnt til landskjörs vegna fráfalls Jóns Magnússonar forsætisráðherra. Helmingur kjósenda mætti á kjörstað en búist var við mikilli spennu þar sem einungis tveir flokkar öttu kappi um hið lausa sæti: Íhaldsflokkurinn og Framsóknarflokkurinn. Fór svo að Jónas Kristjánsson læknir, frambjóðandi Íhaldsmanna, sigraði með 55% atkvæða á móti 45% sem listi Framsóknarmanna fékk.

Landskjör 1930

Í síðasta sinn var efnt til landskjörs árið 1930. Þátttaka var meiri en nokkru sinni fyrr eða um 70%. Sjálfstæðisflokkurinn þreytti sínar fyrstu kosningar og hlaut tæplega helming atkvæða og tvo fulltrúa, Pétur Magnússon og Guðrúnu Lárusdóttur sem þar með varð önnur konan til að ná kjöri á þing. Jónas frá Hriflu varð þingmaður Framsóknarflokksins sem fékk rúm 30% atkvæða. Þriðji flokkurinn sem bauð fram var Alþýðuflokkurinn sem fékk um 20%, sem dugði oddvita hans Haraldi Guðmundssyni ekki inn á þing.

Tilvísanir og heimildir

• Einar Laxness (1998, 2.útg.). Íslandssaga a-ö. Vaka-Helgafell. ISBN 9979-2-0294-7.