Stonewall-uppþotin

Stonewall-uppþotin, The Stonewall Riots, í New York sumarið 1969 eru talin marka opinbert upphaf frelsis- og réttindabaráttu hinsegin fólks á Vesturlöndum. Venjubundin innrás lögreglu á gay-krána Stonewall Inn, aðfaranótt 28. júní, endaði í mörg þúsund manna átökum þar sem hinsegin samfélagið í Greenwich Village barðist við lögreglu dögum saman. Uppþotanna er minnst árlega um allan heim með Pride-göngum; gleðigöngum.

Í framhaldi af Stonewall-helginni spruttu upp ný bandarísk baráttusamtök fyrir hinsegin réttindum, Gay Liberation Front, og beittu þau mun kröftugri aðferðum í réttindabaráttunni heldur en eldri félögin, Mattachine Society og Daughters of Bilitis. Hinsegin fólk bættist í ört stækkandi hóp baráttufólks fyrir mannréttindum s.s. kvenna og blökkumanna í þeim kraumandi suðupotti menningarstríða sem Bandaríkin voru á sjöunda og áttunda áratug 20. aldar, þar sem gagnmenning (counter-culture) og nýja vinstrihreyfingin (The New Left) voru helstu drifkraftarnir gegn íhaldssömu og einsleitu samfélagi eftirstríðsáranna. Sumir af helstu hugsuðum nýju vinstrihreyfingarinnar voru einmitt samkynhneigðir þ. á m. James Baldwin, Paul Goodman og Allen Ginsberg en skáldið Ginsberg var einn af þeim sem voru á Kristófersstræti hina afdrifaríku helgi í júní 1969.

Allar götur síðan hefur 27. júní haft mikla þýðingu í augum hinsegin samfélagsins. Þá fengu hinir jaðarsettustu af þeim jaðarsettu loksins uppreisn æru og svöruðu fyrir sig, fullsaddir af endalausu áreiti lögreglunnar en í hugum þeirra var lögreglan „táknmynd fyrir allt stofnanabundið vald sem hafði haldið þeim niðri og ætlast til þess að þau lifðu lífi sínu í felum og í skömm.“

Sagan

Atburðarásin hófst föstudaginn 27. júní 1969 með jarðarför bandarísku leikkonunnar Judy Garland. Hún hafði verið átrúnaðargoð og eftirlæti homma um allan heim áratugum saman, síðan hún snart hjörtu þeirra með söngnum um landið handan regnbogans, Over the Rainbow, í hlutverki Dorothy litlu í kvikmyndinni um Galdrakarlinn í Oz, árið 1939, en lagið varð tákn um sameiginlegan draum hinsegin fólks um betri heim; land vonarinnar þar sem draumarnir myndu rætast.

Fjöldi samkynhneigðra og trans fólks var samankominn á Manhattan þetta föstudagskvöld til að minnast Judy Garland, þar á meðal á kránni Stonewall Inn við Christopher street í Greenwich Village.

Þorvaldur Kristinsson, fyrrverandi formaður Samtakanna '78 og fyrsti forseti Hinsegin daga á Íslandi, skrifaði grein um atburðina við Stonewall í dagskrárrit Hinsegin daga árið 2014:

Neðarlega í Greenwich Village á Manhattan, í Christopher Street númer 51–53, lá vinsæll bar, Stonewall Inn. Vinsældir sínar átti staðurinn ekki síst að þakka því að þar gátu karlmenn dansað saman óáreittir. Þetta kvöld minntust gestirnir Judy með því að spila söngvana hennar og allt var með friði þar til upp úr klukkan eitt um nóttina. Skyndilega birtist lögreglan á svæðinu eins og svo oft áður, komin til að fremja reglubundna rassíu. Einir fimmtán lögregluverðir birtust vopnaðir og handtóku sjö manns, eina konu og nokkra karla. Sumir munu hafa verið gestir á staðnum, aðrir starfsmenn, og með þennan feng sinn héldu lögreglumennirnir út í bíl. Mikil læti upphófust þá utan dyra og þegar konan, sem handtekin hafði verið, rauk upp og sparkaði í klofið á einum verði laganna var fjandinn laus. Lögreglan leitaði skjóls inni á kránni, en fangarnir voru frelsaðir. Fólk þusti að úr nærliggjandi krám og brátt birtist óeirðalögreglan í Kristófersstræti en réð ekki við neitt. Hópurinn hafði uppgötvað samtakamáttinn.

Ugla Stefanía Kristjönudóttir Jónsdóttir, trans-aktívisti, skrifaði um Stonewall í tilefni Hinsegin daga árið 2020 og minnti þar sérstaklega á hlut svartra trans kvenna og dragdrottninga:

Margar sögur fara af því hvernig óeirðirnar byrjuðu og sögusagnir eru mismunandi eftir því við hvern er rætt. Ekki er þó hægt að neita því að sá hópur sem sótti Stonewall-barinn var fjölbreyttur hópur hinsegin fólks, sem var oft og tíðum útskúfað úr samfélaginu vegna fordóma og ofbeldis. Þar á meðal voru svartar trans konur, kynsegin fólk og dragdrottningar — og má þar sérstaklega nefna Mörshu P. Johnson og Sylviu Riveru. Sögur segja meðal annars að Marsha hafi klifið ljósastaur fyrir utan Stonewall-barinn þegar óeirðirnar áttu sér stað og hent tösku með múrsteinum ofan á húddið á lögreglubíl — en þekkt var á þessum tíma að kynlífsverkafólk geymdi múrsteina í töskum sínum til að verja sig gegn ofbeldisfullum einstaklingum. Marsha P. Johnson var svört kynlífsverkamanneskja sem á sínum tíma skilgreindi sig sem dragdrottningu. Það gerði Sylvia Rivera líka og báðar voru þær meðal stofnenda Gay Liberation Front og Street Transvestite Action Revolutionaries (STAR), sem var sett á fót til að hjálpa heimilislausu hinsegin fólki. Óljóst er hvernig þær myndu nákvæmlega skilgreina sig í dag en það hefur gjarnan verið sagt að þær hafi verið trans konur. Báðar töluðu þær um að þær væru dragdrottningar, klæðskiptingar eða bara einfaldlega þær sjálfar. Kyntjáning þeirra var nær alltaf kvenlæg og þær notuðust við kvenkyns fornöfn. Það sem þær minna okkur á er að kynvitund og kyntjáning er oft og tíðum flókin og erfitt er að yfirfæra nútímaskilgreiningar á fólk sem ólst upp í allt öðrum tíðaranda fyrir rúmum fimmtíu árum síðan. Hvað sem því líður er augljóst að Marsha og Sylvia tilheyrðu báðar trans samfélaginu líka og þær voru mikill drifkraftur í óeirðunum sjálfum. Báðar léku þær svo lykilhlutverk í því að vekja athygli á málefnum hinsegin fólks í þeim mótmælum og viðburðum sem áttu sér stað í kjölfarið.

Fimmtíu árum eftir Stonewall uppþotin, í júní 2019, baðst lögreglan í New York opinberlega afsökunar á gjörðum sínum þetta afdrifaríka kvöld í Greenwich Village. „Aðgerðirnar og lögin voru bæði óréttlát og kúgandi og ég biðst afsökunar á því,“ sagði James O‘Neill lögreglustjóri.

Átökin á Compton's Cafeteria í Los Angeles árið 1966

Árásir lögreglu á samkynhneigða, dragdrottningar og trans fólk í Bandaríkjunum voru ekki nýjar af nálinni þegar allt sprakk í loft upp á Stonewall kránni sumarið 1969. Sk. rassíur eða áhlaup lögreglu á samkomustaði hinsegin fólks höfðu lengi tíðkast og enduðu yfirleitt með handtökum, barsmíðum og niðurlægingu. Viðstaddir voru krafðir um skilríki, konur voru handteknar ef þær klæddust færri en þremur „kvenlegum flíkum“ (þ.e. voru of karlmannlegar í útliti) og fólk sem þótti kvenlega klætt var sent á salernið með lögreglukonu, neytt til að sýna kynfæri sín og handtekið ef kynfærin þóttu ekki passa við klæðaburðinn. Má í þessu samhengi nefna uppþotin við Compton‘s Cafeteria í Los Angeles, í ágúst 1966, þar sem lögregla gekk hart að fastagestunum sem voru trans konur og allt sauð uppúr. Vilja sumir fræðimenn setja upphafspunkt hinsegin baráttunnar við Compton‘s Cafeteria, þremur árum áður en hin frægu Stonewall-uppþot áttu sér stað.

Bandarísk lög um samkynhneigt atferli á þessum árum

Á tímum Stonewall Inn og Compton‘s Cafeteria uppþotanna var samkynhneigð ólögleg í flestum ríkjum Bandaríkjanna og enga vernd að hafa fyrir hinsegin og kynsegin fólk. Illinois varð fyrsta ríkið til að afnema hin sk. „sodomy” lög, árið 1962. Níu árum seinna, 1971, fylgdi Connecticut í kjölfarið og síðan tíndust ríkin inn eitt af öðru á áttunda og níunda áratugnum. Íhaldssömustu ríki Bandaríkjanna urðu svo loks að beygja sig undir dóm Hæstaréttar árið 2003, í málinu Lawrence v. Texas, þar sem öllum hömlum einstakra ríkja á samkynhneigt atferli var aflétt, þar eð slík lög og refsingar töldust ganga gegn bandarísku stjórnarskránni.

Bandaríska geðlæknasambandið tók samkynhneigð út af sinni sjúkdómaskrá í desember 1973.

Christopher Street Day, Gay Pride, Pride, gleðiganga:

Fyrsta gleðigangan var haldin í New York 28. júní 1970 til að minnast þess að eitt ár var liðið frá Stonewall-uppþotunum. Hún var kölluð Christopher Street Liberation Day Parade. Síðan breyttist nafn göngunnar í Gay Pride og slíkar göngur breiddust út um allan heim, yfirleitt haldnar á sumrin. Til að víkka út hinsegin og kynsegin regnhlífina bera göngurnar nú eingöngu heitið Pride og eru kenndar við borgirnar þar sem þær fara fram, sbr. Reykjavik Pride, íslensku gleðigönguna sem hefur verið farin á hverju ári frá 2000, nema á Covid-árinu 2020.