Fyrsta ráðuneyti Hermanns Jónassonar

Fyrsta ráðuneyti Hermanns Jónassonar (stundum kallað Stjórn hinna vinnandi stétta) er heiti á fyrstu ríkisstjórn Hermanns Jónassonar sem var samsteypustjórn Framsóknarflokksins og Alþýðuflokksins mynduð eftir Alþingiskosningar 1934 og tók til starfa 28. júlí. Þetta var í fyrsta skipti sem verkamannaflokkur átti aðild að ríkisstjórn á Íslandi. Meginverkefni stjórnarinnar var að takast á við þau vandamál sem fylgdu kreppunni sem á Íslandi stóð frá 1931 til 1940. Stjórn hinna vinnandi stétta var fyrsta ríkisstjórnin sem gerði með sér opinberan málefnasamning.

Stjórnin jók mikið ríkisafskipti í atvinnulífi á Íslandi, styrkingu verkalýðshreyfingarinnar og þróun velferðarkerfisins sem seinna varð til. Meðal helstu lagasetninga hennar voru almannatryggingar, verkamannabústaðir og auknar atvinnubætur til að sporna við atvinnuleysi. Réttindi launaþega efldust einnig mjög undir þessari stjórn en það leiddi til ágreinings og átaka við atvinnurekendur hérlendis.

Félagslegar umbætur og velferðarmál

Stjórn hinna vinnandi stétta, sem stjórnaði Íslandi frá 1934 til 1938, lagði áherslu á að bæta lífskjör almennings með félagslegum umbótum og velferðarstefnu. Þetta var í anda vinstri stefnu stjórnarinnar, sem vildi tryggja betri kjör fyrir verkalýðið og draga úr félagslegum ójöfnuð sem hafði versnað í kreppunni miklu. Stjórnin stóð fyrir ýmsum aðgerðum til að bæta heilbrigðisþjónustu, menntun og húsnæðismál, sem voru mikilvæg skref í átt að betra lífi fyrir almenning. Eitt af helstu markmiðum stjórnarinnar var að bæta heilbrigðisþjónustu fyrir almenning. Á þessum tíma var heilbrigðiskerfið á Íslandi mjög takmarkað, og margir höfðu lítinn aðgang að læknisþjónustu. Stjórnin lagði áherslu á að styrkja heilbrigðisþjónustu með því að fjárfesta í byggingu sjúkrahúsa og heilsugæslustöðva. Til dæmis var lagt áherslu á að bæta aðstöðu fyrir sjúklinga á landsbyggðinni, þar sem heilbrigðisþjónusta var oft afar takmörkuð. Þessar aðgerðir voru mikilvægar fyrir þróun heilbrigðiskerfisins og tryggðu að fleiri fengju aðgang að nauðsynlegri læknisþjónustu. Stjórnin lagði einnig áherslu á að bæta menntunarmöguleika fyrir almenning. Á þessum tíma var menntun á Íslandi oft takmörkuð við grunnskóla, og fáir nutu góðs af framhaldsmenntun. Stjórnin stóð fyrir framkvæmdum í byggingu skóla og lagði áherslu á að tryggja að fleiri fengju aðgang að menntun. Til dæmis voru gerðar framkvæmdir í byggingu nýrra skóla á landsbyggðinni, sem tryggði að börn gætu fengið betri menntun án þess að þurfa að flytja til stærri þéttbýlismiðstöðva. Þetta var mikilvægt skref í átt að jafnari tækifærum og betri lífskjörum fyrir komandi kynslóðir. Húsnæðismál voru einnig áhersluefni stjórnarinnar. Í kreppunni höfðu margir lent í erfiðleikum með að finna hagstætt húsnæði, og stjórnin lagði áherslu á að bæta húsnæðisaðstæður fyrir almenning. Hún stóð fyrir framkvæmdum í byggingu félagslegs húsnæðis og reyndi að tryggja að fleira hagstætt húsnæði væri í boði fyrir lágtekjufólk. Til dæmis voru gerðar framkvæmdir í byggingu íbúða fyrir verkamenn og fátækari hluta þjóðfélagsins, sem bætti húsnæðisaðstæður fyrir marga.

Stjórnin kom í fyrsta sinn á heildstæðri löggjöf um almannatryggingar og bætti fátækralögin, sem voru með helstu baráttumálum Alþýðuflokksins, en flokknum tókst ekki að koma fram löggjöf um atvinnuleysisbætur.

Skipulagsnefnd atvinnumála

Skipulagsnefnd atvinnumála var stofnuð árið 1934 af íslenskum stjórnvöldum í kjölfar kreppunnar miklu, sem hafði skellt hörðum höggum á íslenskt atvinnulíf og olli miklu atvinnuleysi. Nefndin samanstóð af hópi fagfólks í atvinnu- og efnahagsmálum, þar á meðal hagfræðingum, atvinnuleiðtogum og fulltrúum stjórnvalda. Meðal þekktra fulltrúa voru Einar Olgeirsson, formaður Alþýðusambandsins, og Jónas Jónsson frá Hriflu, fulltrúi bænda. Nefndin var starfrækt á Íslandi og hafði það hlutverk að skipuleggja og stýra atvinnumálum. Tilgangur hennar var að bregðast við kreppunni og tryggja atvinnu og efnahagslegan stöðugleika, sérstaklega í ljósi gjaldeyrisskorts og þörfinnar fyrir innlendan iðnað. Nefndin lagði mat á atvinnulegð, greindi möguleika á atvinnustofnun og lagði fram skipulagðar tillögur um efnahagslega þróun. Hún vann náið með stjórnvöldum og atvinnulífinu til að ná markmiðum sínum og fékk ráðgjöf frá þekktum hagfræðingi, Erik Lundberg, sem var sérfræðingur í atvinnumálum.

Skipulagsnefnd atvinnumála varð fyrirmynd fyrir síðari stofnanir í efnahagsmálum og lagði grunninn að því að Ísland gæti komist úr kreppunni með skipulagðum aðgerðum. Hún undirstrikaði þörfina fyrir samvinnu milli ríkis og einkageirans og var mikilvægur þáttur í að móta íslenskt atvinnulíf og efnahagsstefnu á 4. áratugnum. Nefndin gaf út nokkrar skýrslur og tillögur, þar á meðal Skýrsla um atvinnuleysi mars 1934, Tillögur um iðnvæðingu  júlí 1935,  Skýrsla um samgöngur og innviði september 1936, Skýrsla um menntun og þjálfun maí 1937 og Endanleg skýrsla og áætlun um efnahagslegan vöxt desember 1938. Tillögur hennar höfðu áhrif á stefnumótun í atvinnumálum á þessum tíma, þó að fullu var ekki alltaf farið eftir þeim. Hún lagði áherslu á þörfina fyrir innlendan iðnað og að draga úr háðu landsins af innflutningi. Nefndin var tákn fyrir þörfina fyrir skipulagðar aðgerðir og samvinnu í erfiðum tíma og hafði áhrif á þróun íslensks efnahagslífs á árunum fyrir og eftir seinni heimsstyrjöldina.

Um leið var komið skipulagi á sölu landbúnaðarafurða með afurðasölulögum sem meðal annars leiddi til stofnunar staðbundinna mjólkursamlaga með einkarétt á sölu mjólkur á tilteknu landsvæði, og grænmetisverslunar ríkisins með einkarétt á innflutningi grænmetis til landsins, auk þess sem komið var á einkarétti ríkisins á ýmsum öðrum sviðum bæði inn- og útflutnings og eftirliti með öðrum. Stjórnin kom á fót skipulagsnefnd atvinnumála sem átti m.a. að reyna að útrýma atvinnuleysi. Reistar voru skorður við innflutningi með innflutningshöftum og innflutningstollar lagðir á innfluttan iðnvarning um leið og reynt var að koma á innlendri framleiðslu á sem flestum sviðum.

Ágreiningsmál

Höfuð álitamál Framsóknarflokksins var að viðhalda stefnu Jónasar frá Hriflu um að auka smábýlum á landsbyggðinni. Þetta tókst árið 1936 þegar mikil aukning varð á nýbílum. Það var nokkur ágreiningur innan Framsóknar varðandi landbúnaðarmál. Margir ungir framsóknarmenn vildu setja á fót samvinnubyggðir á landsbyggðinni, í stíl við önnur Norðurlönd. Ráðamenn höfðu þó lítinn áhuga og varð ekkert úr þeim hugmyndum. Alþýðuflokkurinn var hlynntari stórtækum aðgerðum líkt og í Sovétríkjunum um skipulega jarðrækt í stórum stíl með nýtísku aðferðum. Eins og í mörgu öðru voru Framsóknarmenn ofan á í þessum deilum og gekk þessi stefna svo vel að Jónas frá Hriflu hafði drauma um að hlutfall sveitafólks gæti orðið það sama og það hafði verið, þar sem að takmark væri á fiskveiðiöflum. Mikillar vesældar ríkti þó enn á kaupstöðum landsins sem kom sér ekki vel fyrir Alþýðuflokkinn til lengdar.

Helstu ágreiningsmál flokkanna voru þó varðandi togara og gengisfellingu. Í Kveldúlfsstaðamálinu vildi Alþýðuflokkur ríkisvæða eða taka til gjaldþrotaskipta Kveldúlfsfélagið með stórum kaupum í hlutabréfum. Kveldúlfur skuldaði Landsbanka Íslands stórar fjárhæðir. Framsóknarflokkur var alfarið mótfallinn þessum aðgerðum og vildu frekar fá Korpúlfsstaði og aðrar eignir að veði fyrir eina milljón króna. Skuldir félagsins námu 5.3 milljónum, sem var jafnvirði 38% af tekjum ríkisins það ár. Jónas frá Hriflu vildi selja Korpúlfsstaði sem smærri jarðir til margra manna. Halldóri Laxnesi og öðrum þótti það sýna fram á að framsóknarmenn voru hræsnarar sem vildu aðeins ríkisafskipti í dreifbýli en höfðu engan áhuga á að hjálpa verkamönnum í þéttbýlum. Framsóknarflokkurinn hafnaði tillögunni og ekkert varð úr aðgerðum. Kveldúlfur bætti síðan skuldastöðu sína verulega á næstu árum.

Þetta varð til þess að Alþýðuflokkurinn ákvað að draga sig úr stjórn og efna til kosninga. Alþýðuflokkurinn varð undir og ákvað að ganga aftur í stjórnina frekar en að vinna með kommúnistum. Ákveðinn hópur undir leiðsögn Héðins Valdimarssonar reyndi að sameina Alþýðuflokk við Kommúnistaflokkinn. Þegar honum var vikið úr flokknum stofnaði hann nýjan flokk með kommúnistum sem hét Sósíalistaflokkurinn. Þetta sýndi fram á að margir í Alþýðuflokknum voru ekki sáttir með undirgefni flokksins í stefnumálum.

Kosningar og lok stjórnar

Í kosningum þetta sama ár bætti Framsóknarflokkurinn við sig fjórum þingmönnum en Alþýðuflokkurinn missti tvo þannig að stjórnin bætti við meirihluta sinn. Í apríl 1938 tók Skúli Guðmundsson, Framsóknarflokki, við embætti atvinnumálaráðherra af Haraldi Guðmundssyni.

Eftir að festa íslensku krónuna við sterlingspundið árið 1925 var því haldið þrátt fyrir léleg skilyrði í utanlandsverslun. Það var ekki fyrr en Spænska Borgarastyrjöldin 1936 sem að útgerðarmenn ákváðu að berjast fyrir gengisfellingu. Það myndi skerða kjör launafólks og var það heppilegt fyrir Framsóknarflokkinn að Alþýðuflokkurinn dró sig úr ríkisstjórn eftir kjaradeilur á togurum 1939. Þeir leituðu þá til Sjálfstæðismanna sem að margir voru tilbúnir að fella gengið frekar en að veita útgerðarmönnum útflutningsbætur.

Ráðherrar

• Hermann Jónasson (F), forsætisráðherra og dómsmálaráðherra
• Eysteinn Jónsson (F), fjármálaráðherra
• Haraldur Guðmundsson (A), atvinnumálaráðherra (til 1938)
• Skúli Guðmundsson (F), atvinnumálaráðherra (frá 1938)

Arfleið

Eldfimar umræður sköpuðust í lok stjórnarinnar þegar hún tók að liðast í sundur, og kallaði Ísleifur Högnason þingmaður hana „stjórn hinnar iðjulitlu yfirstéttar.“ Arfleið Stjórnar hinna vinnandi stétta markaði þó tímamót í stjórnmálasögu Íslands. Hennar er enn í dag minnst sem fyrsta stjórn sinnar tegundar. Einnig skildi hún eftir sig arfleifð í formi velferðarkerfisins, en grunnurinn fyrir það kerfi sem þekkist á Íslandi í dag var lagður af þessari stjórn. Í gegnum tíðina náði Alþýðuflokkurinn nokkrum sinnum aftur inn á þing en flokkurinn leið svo undir lok þegar hann sameinaðist Alþýðubandalaginu, Þjóðvöku og Kvennalistanum árið 1999 til að mynda Samfylkinguna.

Heimildir

• Árni Daniél Júlíusson, Íslenskur söguatlas: 20. öldin (Reykjavík: Almenna bókafélagið, 1993),
• Helgi Skúli Kjartansson, Halldór Bjarnason, Guðmundur Jónsson. Líftaug Landsins. Saga íslenskrar utanlandsverslunar 900-2010.
• Helgi Skúli Kjartansson, Ísland á 20. öld. Sögufélag. 2010, Reykjavík.
• Ísleifur Högnason. Ræða á sameinuðu þingi, 23. fundi, 53. löggjafarþings, 2. maí 1938. Alþingistíðindi, B-deild, dálkur 224. Reykjavík: Alþingi, 1938.
• Magnús Sveinn Helgason, „Hin Heiðarlega Króna. Gengisskráning krónunnar sem viðfangsefni stjórnmálabaráttu 1931-1939. Frá Kreppu til Viðreisnar. Þættir um hagstjórn á Íslandi á árunum 1930-1960. Jónas H. Haralz ritstj. Hið Íslenska Bókmenntafélag. bls 107-116.
• Helgi Skúli Kjartansson, Ísland á 20. öld. Sögufélag. 2010, Reykjavík. bls 137-138.
• Einar Laxness og Pétur Hrafn Árnason, Íslandssaga A-Ö (Reykjavík: JPV útgáfa, 2015), bls. 245–246.
• Guðmundur Jónsson, Hagvöxtur og iðnvæðing: Þættir úr efnahagslífi Íslands á 20. öld (Reykjavík: Hið íslenska bókmenntafélag, 1999), bls. 78–82.
• Árni Daniél Júlíusson, Íslenskur söguatlas: 20. öldin (Reykjavík: Almenna bókafélagið, 1993), bls. 112–114.
• Haralz J. H. Jónsson, Frá kreppu til viðreisnar: þættir um hagstjórn á Íslandi á árunum 1930-1960 (Reykjavík: Hið íslenska bókmenntafélag, 2002), bls 234-256.