Stafýlókokkar

Stafýlókokkar (eða haugkúluklasar; fræðiheiti: Staphylococcus) er ættkvísl Gram-jákvæðra baktería (gerla) sem allar eru af formgerð kokka (kúlugerla).

Staphylococcus
Rafeindasmásjármynd af tveimur Staphylococcus epidermidis frumum.
Vísindaleg flokkun
Ríki: Bacteria Fylking: Firmicutes Flokkur: Bacilli Ættbálkur: Bacillales Ætt: Staphylococcaceae Ættkvísl: Staphylococcus Rosenbach 1884
Tegundir
S. arlettae Schleifer et al. 1985 S. aureus Rosenbach 1884 S. auricularis Kloos og Schleifer 1983 S. capitis Kloos og Schleifer 1975 S. caprae Devriese et al. 1983 S. carnosus Schleifer og Fischer 1982 S. caseolyticus (Evans 1916) Schleifer et al. 1982 S. chromogenes (Devriese et al. 1978) Hájek et al. 1987 S. cohnii Schleifer og Kloos 1975 S. condimenti Probst et al. 1998 S. delphini Varaldo et al. 1988 S. epidermidis (Winslow og Winslow 1908) Evans 1916 S. equorum Schleifer et al. 1985 S. felis Igimi et al. 1989 S. fleurettii Vernozy-Rozand et al. 2000 S. gallinarum Devriese et al. 1983 S. haemolyticus Schleifer og Kloos 1975 S. hominis Kloos og Schleifer 1975 S. hyicus (Sompolinsky 1953) Devriese et al. 1978 S. intermedius Hájek 1976 S. kloosii Schleifer et al. 1985 S. lentus (Kloos et al. 1976) Schleifer et al. 1983 S. lugdunensis Freney et al. 1988 S. lutrae Foster et al. 1997 S. muscae Hájek et al. 1992 S. nepalensis Spergser et al. 2003 S. pasteuri Chesneau et al. 1993 S. pettenkoferi Trülzsch et al. 2007 S. piscifermentans Tanasupawat et al. 1992 S. pseudintermedius Devriese et al. 2005 S. pulvereri Zakrzewska-Czerwińska et al. 1995 S. saccharolyticus (Foubert og Douglas 1948) Kilpper-Bälz og Schleifer 1984 S. saprophyticus (Fairbrother 1940) Shaw et al. 1951 S. schleiferi Freney et al. 1988 S. sciuri Kloos et al. 1976 S. simiae Pantucek et al. 2005 S. simulans Kloos og Schleifer 1975 S. succinus Lambert et al. 1998 S. vitulinus Webster et al. 1994 S. warneri Kloos og Schleifer 1975 S. xylosus Schleifer og Kloos 1975

Flokkunarfræði

Ættkvíslinni Staphylococcus var áður skipað í ættina Micrococcaceae en hefur nú verið skipað í ættina Staphylococcaceae innan fylkingarinnar Firmicutes en míkrókokkarnir teljast býsna fjarskyldir (eru í fylkingunni Actinobacteria). Það var Sir Alexander Ogston, skoskur læknir og prófessor við Háskólann í Aberdeen, sem fyrstur lýsti tegundinni sem í dag kallast Staphylococcus aureus og sýndi fram á að hún getur valdið sýkingum í mönnum árið 1880 . Hann fann jafnframt upp nafnið Staphylococcus og er það samsett úr grísku orðunum σταφυλή (staphylē), sem þýðir „þrúgnaklasi“, og κόκκος (kókkos), sem þýðir „korn“. Þrátt fyrir þetta er hið opinbera nafn ættkvíslarinnar Staphylococcus Rosenbach 1884, eftir Friedrich Rosenbach, en hann var fyrstur til að rækta stafýlókokka í hreinrækt. Þekktum Staphylococcus tegundum hefur fjölgað mjög á umliðnum árum og teljast nú 41.

Helstu einkennisþættir

Stafýlókokkar mynda kúlulaga frumur, um 0,5 til 1,5 µm að þvermáli sem koma ýmist fyrir stakar, í pörum eða óreglulegum klösum (haugkúluklösum). Flestar tegundir eru valfrjálst loftfælnar og ófrumbjarga (þurfa lífræn efni til vaxtar og viðhalds). Einstaka tegundir eru nauðháð loftfælnar. Flestar tegundir eru katalasa-jákvæðar. Cýtókróm eru venjulega til staðar, en þó gefa flestar tegundir neikvæða svörun við stöðluðu oxidasaprófi. Flestar tegundir eru saltþolnar en þarfnast þó ekki aukalegs salts í ræktunarætinu (eru ekki saltkærar). Saltþolnustu stafýlókokkarnir geta vaxið við saltstyrk allt að 4,5 M. Kjörhitastig til vaxtar er hjá flestum tegundum á bilinu 30 – 37 °C, en þær geta þó vaxið við hitastig allt frá 4 °C til 48 °C, og við sýrustig frá pH 4,0 að 9,8. Raunar er þolni gegn umhverfisbreytum mjög háð öðrum ræktunaraðstæðum. Til dæmis ræðst hitaþolni S. aureus mjög af saltstyrk ræktunarætisins. Þó stafýlókokkar myndi ekki dvalargró, þá eru þeir mjög þolnir gegn ýmsum umhverfisöfgum, svo sem afar háum saltstyrk, miklum þurrki, mikilli geislun, háum þrýstingi, o.fl. . Unnt er að rjúfa frumur stafýlókokka með lýsóstafíni, en ekki með lýsósími.

Vistfræði

Stafýlókokkar eru algengar gistilífverur á húð og í nefholi blóðheitra hryggdýra og eru sumar þeirra sýklar eða tækifærissýklar, en aðrar álitnar náttúrlegur hluti af sambýlisbíótu manna og dýra. Sumar tegundir finnast gjarnan í mikið verkuðum matvælum, svo sem pylsum, gerjuðum fiskisósum og saltfiski og eru tegundir á borð við S. xylosus og S. saprophyticus notaðar sem startkúltúrar í gerjun sumra kjötafurða. Sumar tegundir, einkum S. aureus framleiða úteitur og geta þannig valdið matareitrunum.