Pínatúbó

Pínatúbó er virkt eldfjall á eyjunni Lúson á Filippseyjum. Það var talið kulnað er það gaus stórgosi 1991. Áhrif þess á veðurfar í heiminum hafa ekki verið jafn mikil í einstöku gosi síðan Krakatá gaus 1883.

Kort af vesturhluta Lúson. Pínatúbó er sunnarlega í Zambales-fjöllum. Maníla er neðst til hægri á kortinu.

Lega og lýsing

Pínatúbó er vestarlega á Lúson, um 80 km loftlínu fyrir norðvestan Maníla og 20 km fyrir vestan borgina Angeles City. Fjallið er í Zambales-fjöllum, sem er nokkurs konar keðja eldfjalla frá norðri til suðurs. Hæðin fyrr á öldum var 1745 m en fjallið sjálft var aðeins í um 600 m hæð yfir jafnsléttu og 200 m hærra en nærliggjandi fjöll. Því var fjallið ekki sérlega áberandi. Við fjallsræturna gæta monsúnrigningar og því er gróðurfar með besta móti. Víða var frumskógur sem var ákjósanleg veiðilenda fyrir frumbyggja á Lúson, sérstaklega ættflokkar aeta og negrito. Mörg hundruð þúsund manns bjuggu í kringum fjallið fyrir gos 1991.

Saga Pínatúbó

Myndun og jarðsaga

Fjallgarðurinn sem Pínatúbó er í myndaðist er filippínski jarðflekinn færðist vestur undir evrasíuflekann. Þannig ýttust fjöllinn upp, en hraunkvika á greiða leið upp á yfirborðið. Jarðsögu Pínatúbó má skipta í tvö tímabil. Fyrra tímabilið hófst fyrir 1,1 milljón árum við hreyfingu á jarðflekunum. Talið er að fjallið hafi áður verið 2.300 m hátt, þ.e. miklu hærra en það er nú. Fjall þetta minnkaði mikið með rofi eftir að fyrra tímabilinu lauk, enda varð þá hlé í gosum og ekkert gosefni myndaðist til að viðhalda hæðinni. Síðara tímabilið hófst fyrir um 35 þúsund árum með stórgosi, því mesta sem komið hefur í fjallið. Öskulag upp á 100 m hlóðust upp í kringum fjallið. Talið er að gjóskumagnið hafi numið um 25 km³. Lítið er vitað um gossögu fjallsins eftir það. Þó er talið að gos hafi átt sér stað fyrir 5.500 og 3.500 árum. Á sögulegum tíma eru lítil ummerki eftir gos. Í munnmælasögum frumbyggja á Lúson, aeta og negrito fólksins, koma fram sprengingar á gömlum tímum, en ekki er víst að um gos sem slíkt hafi verið að ræða. Á 20. öld, þegar eldfjallafræðin ruddi sér til rúms, var Pínatúbó álitið kulnað eldfjall.

Gosið 1991

Stórgos í Pínatúbo 1991

2. apríl 1991 byrjaði Pínatúbó að gjósa, eftir undangengna skjálftahrinu. Gosið var lítið og takmarkaðist nær eingöngu við aðalgíginn. Smágos þetta varaði í tvær vikur. Í maí jókst gosið, en í lok mánaðarins var gasframleiðslan orðin mjög lítil. Menn óttuðust að fyrirstaða í fjallinu mundi leiða til stórsprengingar. Sú varð raunin en 7. júní varð mikil sprenging í toppgíg fjallsins. Öskuskýið náði í 7 km hæð. Þetta töldu vísindamenn þó aðeins forboði meiri hamfara, enda sýndu mælar mikið landris. Byrjað var að rýma stór svæði í kringum eldfjallið. Í upphafi hafði 10 km radíus frá gíg fjallsins verið rýmdur. Eftir að gosið jókst í júní var farið að rýma í 20 km (7. júní) og loks 40 km radíus (14. júní). Voru þá 30 þúsund manns búnir að yfirgefa heimili sín. Flestir fóru til Manila. 12. júní hófst stórgos í fjallinu. Öskuský náði 19 km hæð, en brennheitir öskustraumar liðuðust niður hlíðarnar og eyddu öllu sem fyrir var. Daginn eftir varð mikil sprenging í fjallinu sem þeytti öskuskýi í 24 km hæð. Tvisvar á næstu tveimur dögum náði öskuskýið í meira en 20 km hæð eftir magnaðar sprengingar. Mesta gosið var hins vegar 15. júní. Samtímis fór fellibylurinn Yunya yfir Lúson, þannig að ekki reyndist unnt að sjá gosið berum augum. En mælitæki sýndu að öskuskýið náði 34 km hæð. Öskustraumar liðuðust í allt að 16 km fjarlægð frá gígnum. Niðamyrkur var yfir allt miðsvæði Lúson, jafnvel að degi til og ösku rigndi nær alls staðar niður, en hún blandaðist regninu frá fellibylnum. Aska féll einnig í nokkrum nágrannaríkjun, svo sem Víetnam, Kambódíu og Malasíu, 9 tímum eftir upphaf stórgossins. Þegar fellibylurinn var farinn hjá kom í ljós að eldvirknin í Pínatúbó var orðin lítil en hélt þó áfram í nokkrar vikur enn.

Áhrif gossins innanlands

Skemmdar byggingar í Clark Air Base

Talið er að magn gosefna í gosinu 1991 hafi verið um 10 km³, um tífalt á við Mount St. Helens í Bandaríkjunum 1980. Toppur fjallsins var horfinn. Fyrir gos náðu efstu tindar 1745 m hæð, en í dag eru þeir aðeins í 1486 m hæð. Gígurinn hafði stækkað og var orðinn 2,5 km í þvermál. Ofan í honum hafði myndast stöðuvatn. Alls létust 875 manns í gosinu, í flestum tilfellum vegna þess að þök á húsum hrundu undan þunga gosefna blandað rigningarvatni. Talið er að rýming svæðanna í kringum fjallið hafi bjargað tugum þúsunda mannslífa. Á svæðinu voru tvær bandarískar herstöðvar, Subic Bay Naval Base og Clark Air Base, og stórskemmdust þær báðar. Hvorugar voru reistar á ný, enda hurfu Bandaríkjamenn úr landi skömmu síðar. Landbúnaðurinn átti mjög undir högg að sækja, því hundruðir km² svæðis eyðilögðust. Um 800 þús nautgripir og hænsn drápust. Bændur urðu að flytja búferlum. Um 8.000 hús eyðilögðust og 73 þús til viðbótar stórskemmdust. Umferðarmannvirki skemmdust einnig víða, ekki síst af aurskriðum. Sá ættbálkur sem verst varð úti í hamförunum var aeta-fólkið. Það hefur búið í hlíðum Pínatúbó í mörg hundruð ár en missti nú heimkynni sín. Öskustraumar niður fjallið eyðilagði nær alla bæi þess. Sumir sneru til baka en flestir voru fluttir í önnur svæði af ríkisstjórninni.

Hnattræn áhrif gossins

Öskuský í heiðhvolfinu

Gosið í Pínatúbó dreifði gjósku og öðrum gosefnum í efri hluta lofthjúpsins. Brennisteinssýra orsakaði þoku sem dreifðist víða um haf og lönd. Talið er að um 17 milljón tonn af sýrunni hafi komist í heiðhvolfið, en það hefur ekki gerst í slíkum mæli síðan í gosinu í Krakatá 1883. Afleiðingar þessa var minnkun á sólargeislun til jarðar um heil 5%. Það leiddi aftur af sér að meðalhitastig í heiminum minnkaði 0,4° en 0,5-0,6° á norðurhveli. Gufuskýin úr gosinu voru í þrjú ár í efri lögum lofthjúpsins. Mælingar á ósonlaginu á breiddargráðu Pínatúbó leiddi í ljós þynnra lag en áður hafði mælst og við Suðurskautið var ósongatið stærra en nokkru sinni fyrr. Hins vegar má gera ráð fyrir því að gos í eldfjallinu Hudson í Síle 1991 hafi átt þátt í þessu líka.

Síðustu ár

Gígvatnið í Pínatúbó er vinsæll viðkomustaður fjallgöngumanna í dag

Gosvirkni í Pínatúbó lauk ekki fyrr en í júlí 1992. Vísindamenn bjuggust þó við öðru gosi í júlí, þannig að nokkur svæði voru rýmd aftur. En aðeins minniháttar órói varð í fjallinu. Engin virkni hefur verið í því síðan 1993. Í gosgígnum myndaðist stöðuvatn sem stækkaði með degi hverjum. Brátt voru menn uggandi um að gígbarmarnir gæfu undan með tilheyrandi flóði. Því var ákveðið svæði rýmt aftur. Auk þess var búið til 5 m breitt gat á einn gígbarminn þar sem vatnið gat flætt út án þess að valda skemmdum. Stöðuvatnið er enn til staðar, en er miklu minna núna. Það er vinsæll viðkomustaður meðal fjallgöngumanna. Aeta-fólkinu voru gefin yfirráð yfir fjallinu og gígnum, enda hafa forfeður þess búið þar lengi. Allar náttúruauðlindir, sem og tekjur af ferðamennsku, eru því í þeirra höndum.

Heimildir

• Fyrirmynd greinarinnar var „Pinatubo“ á þýsku útgáfu Wikipedia. Sótt 11. janúar 2013.
• Fyrirmynd greinarinnar var „Pinatubo“ á ensku útgáfu Wikipedia. Sótt 11. janúar 2013.