Kínverska
Kínverska (einfölduð kínverska: 汉语; hefðbundin kínverska: 漢語; pinyin: Hànyǔ; einnig 中文; pinyin: Zhōngwén) er tungumál af sínó-tíbeska málaflokknum. Kínverska er það tungumál sem flestir eiga að móðurmáli ef litið er svo á að allar mállýskurnar séu undir sama hatti. Rúmlega einn af hverjum fimm jarðarbúum talar einhvers konar kínversku sem sitt móðurmál. Í kínversku er gjarnan talað um yǔ (语) og wén (文) þegar vísað er til tungumála. Yǔ vísar almennt til talmáls en wén til ritmáls.
| Kínverska '汉语 Hànyǔ, 中文 Zhōngwén | ||
|---|---|---|
| Málsvæði | Kína (Alþýðulýðveldið Kína, Hong Kong og Macau), Taívan, Singapúr, Malasía, Indónesía | |
| Heimshluti | Austur-Asíu | |
| Fjöldi málhafa | Ca. 1,2 milljarður | |
| Sæti | 1 | |
| Ætt | Sínó-tíbesk | |
| Opinber staða | ||
| Opinbert tungumál |
Kína, Tævan, Singapúr, Sameinuðu þjóðirnar | |
| Tungumálakóðar | ||
| ISO 639-1 | zh
| |
| ISO 639-2 | chi (B) og zho (T)
| |
| SIL | ZHO
| |
| ATH: Þessi grein gæti innihaldið hljóðfræðitákn úr alþjóðlega hljóðstafrófinu í Unicode. | ||
Talmál
breytaÍ kínversku eru margar ólíkar mállýskur og mismunur þeirra getur verið svo mikill að þær skiljast ekki innbyrðis. Hið opinbera talmál í Kína heitir Putonghua eða 普通话 (pinyin: Pǔtōnghuà) eða „staðlaða málið“ og er afbrigði af mandarín-mállýsku, sem er útbreiddasta mállýskan. Putonghua byggist fyrst og fremst á Peking-mállýsku (afbrigði af mandarín) og er töluð við kennslu í skólum og í útsendingum ljósvakamiðla.
Aðrar algengar mállýskur eru kantónska (广东话; Guǎngdōnghuà) sem er t.d. töluð í Kanton-héraðinu og Hong Kong, Sichuan-mállýska (四川话; Sìchuānhuà) sem er töluð í Sichuan-héraði og Shanghai-mállýskan (上海话; Shànghǎihuà) sem er aðallega bundin við borgina Sjanghæ.
Mállýskur
breytaTala má um kínversku mállýskurnar sem mállýskur eins tungumáls eða sem sjálfstæð tungumál innan kínverska málastofnsins. Mállýskurnar skiptast sjálfar í minni mállýskur og stöðluð talmál.
| Mállýska | Pinyin | Hefðb. | Einf. | Mælendur |
|---|---|---|---|---|
| Mandarín | Běifānghuà / Guānhuà | 北方話 / 官話 | 北方话 / 官话 | ca. 850 milljónir |
| Wu | Wúyǔ | 吳語 | 吴语 | ca. 90 milljónir |
| Kantónska (yue) | Yuèyǔ | 粵語 | 粤语 | ca. 80 milljónir |
| Min | Mǐnyǔ | 閩語 | 闽语 | ca. 50 milljónir |
| Xiang | Xiāngyǔ / Húnánhuà | 湘語 / 湖南話 | 湘语 / 湖南话 | ca. 35 milljónir |
| Hakka | Kèjiāhuà / Kèhuà | 客家話 / 客話 | 客家话 / 客话 | ca. 35 milljónir |
| Gan | Gànyǔ / Jiāngxīhuà | 贛語 / 江西話 | 赣语 / 江西话 | ca. 20 milljónir |
Ritmál
breyta
Kínverskt ritmál er að hluta til bæði myndmál og hljóðmál og byggist á kínverskum táknum (汉字/漢字; hànzì). Til eru tvær útgáfur af kínversku táknkerfi: einfölduð kínverska og hefðbundin kínverska. Byrjað var að nota einfölduðu útgáfuna kringum 1950 eftir að kínverskir kommúnistar komust til valda en hefðbundna útgáfan er enn við lýði. Hana nota m.a. Taívanar, Hong Kong-búar og nokkrir kínverskir fjölmiðlar á erlendri grund.
Táknkerfið byggist á því að hvert tákn hefur sína eigin merkingu og er borið fram með einu atkvæði. Táknin eru annaðhvort grunntákn eða samsett úr fleiri grunntáknum. Táknhlutarnir gefa þá ýmist til kynna merkingu orðsins eða framburð þess. Grunntáknin má rekja til upphafs myndmálsins fyrir allt að 8000 árum en heildstætt táknkerfi þróaðist fyrir um 3500 árum. Þannig er kínverska ritmálið eitt elsta ritmál í heiminum.
Kínverska er sérstæð að því leyti að hana má lesa bæði skrifa (og lesa) lárétt og lóðrétt, sökum eðlis táknanna. Þegar kínverskur texti er ritaður lárétt, er ritað frá vinstri til hægri og svo niður á við, líkt og í íslensku. Aftur á móti er venjan að skrifa niður á við og svo til vinstri þegar táknin eru skrifuð lóðrétt.
Hin ýmsu tákn geta haft sama framburð (og eru þá skrifuð eins með pinyin-rithættinum, m.t.t. tónunar í Putonghua) þó svo að merkingar þeirra séu gjörólíkar. Til dæmis eru 新 og 心 gjörólík tákn en bæði eru borin fram xīn, hið fyrra þýðir „nýr“ en hið seinna „hjarta“.
Málfræði
breytaKínversk málfræði er töluvert frábrugðin málfræði indóevrópskra mála. Hér eru nokkur einföld dæmi:
- Tíðir: Myndir sagna eru eins í nútíð og þátíð en smáorð notuð til að tákna tíð þeirra.
- Fleirtölumyndir: Nafnorð eru eins í eintölu og fleirtölu. Viðeigandi töluorð eða fleirtöluviðskeyti aðgreina eintölu frá fleirtölu.
- Fallbeygingar: Hvorki nafnorð né lýsingarorð fallbeygjast.
- Orðaröð: Svipuð og t.d. í ensku: Frumlag + sögn + andlag, bæði í aðal- og aukasetningum. Atviksorð á sögnum (t.d. neitun) koma fyrir á undan sögninni.
Rómönskun
breytaÞegar kínversk tákn eru umrituð yfir í latneska (rómverska) bókstafi kallast það rómönskun. Algengasta aðferðin kallast pinyin eða 拼音 (pinyin: pīnyīn) sem þýðir „samsett hljóð“. Kerfið byggist aðallega á því að sérhljóðarnir eru merktir á fjóra mismunandi vegu fyrir ofan stafina, t.d. ā á ǎ à, og gefa merkingarnar til kynna tónun stafsins eða táknsins. Þetta er t.d. ein af aðferðunum við að slá kínversk tákn inn í tölvu. Þá eru skrifaðir tölustafir í stað merkinganna eftir hverja umritun á tákni. Einfalt dæmi: Ísland er skrifað Bīngdǎo á pinyin. Í tölvu er slegið inn: „bing1dao3“ og út kemur „冰岛“ á skjánum. Oft má sleppa tölustöfunum þar sem tölvan þekkir til orðsins og í þessu tilviki er nóg að skrifa „bingdao“.
