Heimdallur

Heimdallur (forníslenska: Heimdallr) er talinn sonur Óðins (samkvæmt Snorra-Eddu) og níu mæðra, er allar voru systur; svo stóð í gömlu kvæði, Heimdallargaldri, og svo segir Úlfur Uggason í Húsdrápu; og líklega er átt við hann í Völuspá hinni skömmu (7-9): „varð einn borinn / í árdaga / raummaukinn mjök / rögna kindar / níu báru þann / naddgöfgan mann / jötna meyjar / við jarðar þröm“, og svo eru þær nefndar á nafn.

Uppruni

Hvernig skýra eigi þessa dularfullu tilorðningu, er alveg óvíst; freistandi væri, að tengja þessar meyjar við hinar níu dætur Ægis, og mætti þá líkja fæðingu hans við tilurð Afrodítu hjá Grikkjum, þótt ekkert slíkt komi fram í textum. En svo mikið er víst, að Heimdallur býr við jarðar þröm, þar sem himinn og jörð mætast, en utan um jörðina var hafið. Ekki er Heimdallur kvæntur og engin á hann goðbörn. Hann býr á Himinbjörgum (Grímnismál 13; við Bifröst segir Snorri); þar drekkur hann í væru ranni glaður hinn góða mjöð. Hann er nefndur „hvítastur ása“ (Þrymskviða 14; hvíti áss, Snorra-Edda). Hann heitir og Gullintanni, Hallinskíði og Vindhlér. Sjálft nafnið Heimdallur merkir „heim-bjartur“, sá sem birtir allan heim; þetta nafn sýnir ljóst, að hann er upphaflega ekki annað en sólarguðinn sjálfur, annað nafn á Tý, sbr. orð Snorra: „hann er mikill ok heilagr“. Heimdallur er talinn mjög "víðkunnur" (Skírnismál 28), þar af verður skiljanlegt að aðalstarf hans er að vera „vörður goða“ (Grímn. 13, Lokasenna 48) - „fyrir bergrisum“. Einnig kemur fram að „hann þarf minna svefn en fugl“, sér jafnt nótt og dag, heyrir grasið gróa og ull á sauðum. Hefur með öðrum orðum þá bestu eiginleika, sem vörður þarf að búi yfir. Loki kallar samt þetta líf hans „ljótt“ og skopast að því að hann standi ætíð með örðugu baki, það er uppréttur og hvíldarlaus, og er það gagnstætt því, sem segir í Grímnismálum. Sem önnur goð - að undanskyldum Þór - á Heimdallur reiðskjóta. Hestur hans heitir Gulltoppur, en aðalgripur hans er Gjallarhorn og er svo hvellt að heyrist í alla heima þegar í það er blásið. Horn voru upphaflega notuð til að merkjasendingar manna á milli í orustum. ^[1] Höfundur Völuspár lætur í ljós að Óðinn hafi geymt hornið hjá Mími undir Yggdrasli. Þá er hornið aftur á lofti og hann blæs hátt - til að kveðja til bardaga viðurbúnaðar („mjötuðr kyndisk / at enu gamla Gjallarhorni“).

Þótt hann sé vörður goða á Himinbjörgum, er hann þó stundum meðal þeirra sjálfra, til dæmis þegar hann gaf ráðið að Þór skyldi fara í kvenföt og leika Freyju (Þrymskv. 14), og stendur þar; „vissi hann vel fram / sem vanir aðrir“, þetta er þó varla svo að skilja sem hann sé hér talinn vanaættar, en ráðið bendir á viturleik hans. Sömuleiðis var hann við staddur bálför Baldurs (Húsdrápa).

Engar sérstakar sögur fara af Heimdalli, nema ein og átti hann þá við Loka, en því miður er frásögnin um það mjög ófullkomin; þeirrar sögu getur í Húsdrápu. Snorri segir, að Heimdallur og Loki hafi synt í selalíkjum út til Singasteins til þess að keppa um Brísingamen og lítur út fyrir að Heimdallur hafi náð því. Svo fékk Freyja það. Merking þessa atburðar er með öllu óviss, en Heimdallur og Loki eru andstæðingar; er það af því að Loki er hinn svarni óvinur goða og Heimdallur vörður þeirra. Í ragnarök á Heimdallur víg við Loka og fellir hvor annan.

Um vopn Heimdallar er ekki getið nema að því leyti að höfuð er kennt og kallað „hjör (sverð) Heimdalls“; sbr. vísu Grettis og Snorra-Eddu, Skáldskaparmál 69. kap.; en í 8. kap. í Skskm. er það öfugt, og sverðið kallað „Heimdalar höfuð“, því að „hann var lostinn mannshöfði í gögnum“ - af Loka -, og er höfuð síðan nefnt „mjötuðr (það er bani) Heimdallar“. Hvorttveggja getur ekki sameinast, því að sverð Heimdallar getur ekki orðið það sverð, sem hann var drepinn með. En orðið „mjötuðr Heimdallar“ lítur ekki sérlega tortryggilega út og ólíklegt að Snorri hafi búið það til sjálfur og eftir þessu kennir hann líka sjálfur í Háttatali.

Aðrar skýringar

Heimdallur afhendir Freyju Brísingamen eftir kappsundið við Loka.

Loks er það gömul skilning á Heimdalli, að hann sé upphaf allra stétta í mannfélaginu; í upphafi Völuspár eru menn nefndir „meiri ok minni megir Heimdallar“, og er frá því skýrt nánar í Rígsþulu. Heimdallur fer þar um og nefnist Rígur og kemur til þriggja hjóna, er hvert um sig merkir stétt manna og um leið stig í mentunar- og menníngarþróun mannkynsins; kvæðið er heimspekilegt hugsunarverk. Heimdallur kemur fyrst til Áa og Eddu, svo til Afa og Ömmu og loks til Föður og Móður, og er alstaðar vel tekið. Með konunum verður hann svo frumfaðir þræla, karla (þ.e. bænda almennt) og Jarls; en Jarls sonur er svo Konr ungi þ. e. konungur. Menningarstigi og útliti hverrar stéttar er lýst, og er kvæðið afarmerkilegt. Þegar Jarl var í uppvexti, kom Rígur til hans og gaf honum heiti sitt og kenndi honum rúnar (þ. e. þekkíngu á rúnum og þar með alls konar fræði); en sonur hans var honum enn fremri: „kunni rúnar / ævinrúnar / ok aldrrúnar / meir kunni hann / mönnum bjarga / eggjar deyfa / ægi lægja“ o.s.frv. Af þessu öllu sést best, hver Heimdallur í rauninni er; hann er enginn annar en Óðinn sjálfur (eða hinn æðsti guð). Það var Óðinn, sem annars var viskufrömuður goða og manna („hapta snytrir“ nefnist hann í Haustlöng), og það var hann sem eignaðist rúnaþekkínguna, sem einmitt er hér talin aðalgjöf Heimdalls. Starf Heimdalls er að þessu leyti að öllu starf Óðins.

Andspænis öllu þessu stenst það illa, er Heimdallur er kallaður „heimskastur ása“ í Sögubroti af fornkonungum (frá um 1300).

Tilvísanir

↑ Hinir merku eirlúðrar, er fundist hafa í jörðu, einkum í Danmörku, oftast tveir og tveir saman frá eiröld eru forkunnar vel gerðir og hljóðið í þeim öskurhvellt; þeir eru sannnefnd Gjallarhorn.

Heimildir

Finnur Jónsson (1913). Goðafræði Norðmanna og Íslendinga : Eftir heimildum. Reykjavík: Hið íslenska bókmentafjelag. Þessi grein notar texta úr verkum Finns Jónssonar, sem eru nú laus undan útgáfurétti.
Snorra-Edda

[1] Hinir merku eirlúðrar, er fundist hafa í jörðu, einkum í Danmörku, oftast tveir og tveir saman frá eiröld eru forkunnar vel gerðir og hljóðið í þeim öskurhvellt; þeir eru sannnefnd Gjallarhorn.

[1]