Afleiða (stærðfræði)

	Örsmæðareikningur
	Undirstöðusetning ; Markgildi ; Samfelldni ; Vigurgreining; Þinreikningur; Meðalgildissetningin
	Deildun (diffrun)
	Margfeldisreglan ; Brotareglan ; Keðjureglan; Fólgið fall ; Setning Taylors ; Listi yfir afleiður
	Heildun (tegrun)
	Listi yfir heildi ; Óeiginlegt heildi ; Hlutheildun; Hringheildun; Heildun snúða; Innsetningaraðferðin; Innsetning hornafalla; Heildun ræðra falla

Afleiða falls af rauntölubreytistærð lýsir því hve ört fallgildi (úttak fallsins) breytist þegar breytistærðin (inntak falls) er örlítið hreyfð. Hún er því mælikvarði á breytingarhraða fallsins. Afleiður eru eitt af grunntækjum örsmæðareiknings og gegna mikilvægu hlutverki í fjölmörgum vísindagreinum, meðal annars eðlisfræði.

Ein algeng hagnýting afleiða er tengd hreyfingu: Afleiða staðsetningar hlutar með tilliti til tíma gefur hraða hans, þ.e hve hratt staðsetnningin breytist þegar tíminn líður.

Afleiða falls af einni breytistærð í tilteknum punkti, ef hún er skilgreind þar, er hallatala snertilsins við feril fallsins í þeim punkti. Snertillinn veitir bestu línulega nálgunin á fallinu nær þessu inntaksgildi. Afleiða er því oft túlkuð sem augnablikshraði, það er hlutfall milli augnabliksbreytingu í háðu breytunni (fallgildinu) og augnabliksbreytingu óháða breytunnar (breytistærðar).

Afleiður falla eru reiknaðar með aðgerð sem kallast deildun (einnig nefn diffrun). Andhverfa þessarar aðgerðar kallast öfug deildun eða óákveðin heildun, og felst í því að finna stofnfall. Undirstöðusetning örsmæðareiknings tengir saman deildun og heildun með því að sýna að deildun stofnfalla skili upphaflega fallinu. Deildun og heildun eru tvær grunnmeginaðferðir í örsmæðareikningi fyrir föll af einni breytistærð.

Skilgreining

Rithættir

Tveir mismunandi rithættir eru venjulega notaðir fyrir afleiðureikning. Þessir rithættir eru Leibniz rithátturinn sem er kenndur við Gottfried Wilhelm von Leibniz, og Lagrange rithátturinn sem er kenndur við Joseph-Louis Lagrange.

Í Leibniz rithættinum er örsmæðabreyting á $x$ er táknuð sem $dx$ og afleiðan af $y$ m.t.t. $x$ er skrifuð sem ${\frac {dy}{dx}}$ sem gefur til kynna hlutfall milli tveggja örsmæðastærða.

Í Lagrange rithættinum táknum við afleiðu fallsins $f$ m.t.t. breytistærðar $x$ sem $f'(x)$ eða $f_{x}'(x)$ . Lagrange rithátturinn er stundum ranglega kenndur við Newton.

Formleg skilgreining

Látum $f$ vera raungilt fall skilgreint á opnu bilinu í kringum punktinn $a$ . Ef eftirfarandi markgildi er til:

$\lim _{h\to 0}{\frac {f(a+h)-f(a)}{h}}$

þá er $f$ sagt vera deildanlegt (diffranlegt) í punktinum $a$ og afleiða $f$ í punktinum $a$ er jafngilt markgildinu. Þ.e.a.s.

$f'(a)=\lim _{h\to 0}{\frac {f(a+h)-f(a)}{h}}$

þar sem $f'(a)$ er notað til að tákna afleiðu $f$ í punktinum $a$ (Lagrange rithátturinn).

Hins vegar, ef markgildið er ekki til, þá er $f$ sagt vera ódeildanlegt (ódiffranlegt) í punktinum $a$ og að það sé ekki til afleiða fyrir $f$ í punktinum $a$ .

Annað form markgildisins

Stundum eru afleiður skilgreindar með eftirfarandi markgildi í stað markgildisins sem er gefið í formlegu skilgreiningunni fyrir ofan:

$\lim _{x\to a}{\frac {f(x)-f(a)}{x-a}}$

Athugið að þetta markgildi er jafngilt markgildinu að ofan þ.a. skilgreiningarnar með þessu eða fyrra markgildinu eru jafngild.

Eiginleikar afleiða

Tengsl milli samfelldni og deildanleika falla

Ef fall $f$ er deildanlegt í punkti $a$ , þá er það líka samfellt í punkti $a$ .

Athugið hins vegar að það öfuga gildir ekki alltaf. Þ.e.a.s. ef fall $f$ er samfellt í punkti $a$ , þá er það ekki endilega deildanlegt í punkti $a$ . Til dæmis má nefna að algildisfallið $f(x)=|x|$ er samfellt en ekki diffranlegt í punkti $0$ og Weierstrassfallið sem er samfellt en ekki deildanlegt á öllum rauntalnaásnum.

Hærri-stigs afleiður

Látum $f$ vera deildanlegt fall og látum $f'$ vera afleiða þess. Afleiða $f'$ er rituð sem $f''$ með rithætti Lagrange, ef afleiðan sjálf ef deildanleg, og kallast seinni-stigs afleiða $f$ . Á sama hátt er afleiða seinni afleiðunnar rituð sem $f'''$ , ef seinni afleiðan er sjálf deildanleg, og kallast þriðja-stigs afleiða $f$ . Þannig kolli af kolli má skilgreina $n$ -ta stigs afleiðuna af $f$ sem afleiðuna af $(n-1)$ -ta-stigs afleiðu $f$ , ef hún er til, og hún er rituð sem $f^{(n)}$ með rithætti Lagrange. Gefið að þær eru til, $f'',f''',f^{(4)},f^{(5)},...,f^{(n-1)},f^{(n)}$ eru kallaðar hærri-stigs afleiður.

Beygjuskilspunktar

Punktar þar sem seinni-stigs afleiða falls breytir um formerki kallast beygjuskilspunktur. Á beygjuskilspunktinum er seinni-stigs afleiðan annað hvort 0 eða ekki til. Á beygjuskilspunkti færist fall frá því að vera kúpt yfir í að vera hvelft, eða öfugt.

Reiknireglur

Hægt er að reikna afleiðu fall útfrá markgildisskilgreiningunni. Hins vegar er hægt að nýta sér styttri leiðir til að reikna afleiður með því að notfæra sér þekktar afleiður algengra falla ásamt deildunarreglum fyrir samsett föll.

Afleiður algengra falla

Veldaföll

Fallið $f(x)=x^{r}$ þar sem $r$ er rauntala hefur afleiðu $f'(x)=rx^{r-1}$ .

Vísis- og lograföll

Fallið $f(x)=e^{x}$ hefur afleiðu $f'(x)=e^{x}$ .
Fallið $f(x)=a^{x}$ hefur afleiðu $f'(x)=a^{x}\ln(a)$ .
Fallið $f(x)=\ln(x)$ hefur afleiðu $f'(x)={\frac {1}{x}}$ fyrir öll $x>0$ .
Fallið $f(x)=\log _{a}(x)$ hefur afleiðu $f'(x)={\frac {1}{x\ln(a)}}$ fyrir öll $x>0$ .

Hornaföll

Fallið $f(x)=\sin(x)$ hefur afleiðu $f'(x)=\cos(x)$ .
Fallið $f(x)=\cos(x)$ hefur afleiðu $f'(x)=-\sin(x)$ .
Fallið $f(x)=\tan(x)$ hefur afleiðu $f'(x)=\sec ^{2}(x)={\frac {1}{\cos ^{2}(x)}}=1+\tan ^{2}(x)$ .

Andhverf hornaföll

Fallið $f(x)=\arcsin(x)$ hefur afleiðu $f'(x)={\frac {1}{\sqrt {1-x^{2}}}}$ fyrir öll $x\in (-1,1)$ .
Fallið $f(x)=\arccos(x)$ hefur afleiðu $f'(x)=-{\frac {1}{\sqrt {1-x^{2}}}}$ fyrir öll $x\in (-1,1)$ .
Fallið $f(x)=\arctan(x)$ hefur afleiðu $f'(x)={\frac {1}{1+x^{2}}}$ .