Íslandsklukkan

„Íslandsklukkan“ getur einnig átt við Íslandsklukkan (myndlistarverk) eftir Kristin E. Hrafnsson.

Íslandsklukkan er söguleg skáldsaga eftir Halldór Laxness. Hún kom út í þremur hlutum á árunum 1943-1946: Íslandsklukkan (1943), Hið ljósa man (1944) og Eldur í Kaupinhafn (1946).

Söguþráður

Fyrsti hluti sögunnar segir frá Jóni Hreggviðssyni, bónda á Rein, og baráttu hans við yfirvöld. Jón er dæmdur til dauða fyrir að drepa kóngsins böðul, Sigurð Snorrason, en sleppur úr haldi með hjálp Íslandssólarinnar Snæfríðar og flýr til Hollands og svo til Danmerkur þar sem hann ætlar sér að freista þess að ná tali af konungi og fá náðun.

Snæfríður Íslandssól, dóttir Eydalíns lögmanns (Snæfríður Björnsdóttir Eydalín), er í aðalhlutverki í öðrum hlutanum. Snæfríður er kynnt til sögunnar í fyrsta hlutanum þar sem hún ferðast um landið með Arnasi Arnæus og síðar þegar hún fær varðmann til að leysa Jón Hreggviðsson úr haldi á Alþingi. Í öðrum hlutanum er Snæfríður gift Magnúsi í Bræðratúngu, þrátt fyrir að hafa elskað Arnas.

Þriðji hlutinn fjallar svo um Arnas Arnæus og örlög bókasafns hans í Kaupinhafn. Arnas giftist Snæfríði aldrei, heldur býr í Kaupinhafn með ríkri konu sem fjármagnar bókasöfnun hans.

Allar koma aðalpersónurnar við sögu í öllum hlutum sögunnar, en rauði þráðurinn er barátta Jóns Hreggviðssonar.

Vísanir í sögunni

• Snæfríður Íslandssól hefur gjarnan verið borin saman við Guðrúnu Ósvífursdóttur, söguhetju í Laxdælu. Þær eru báðar miklir skörungar og ummæli þeirra um lífsförunauta sína þykja svipuð.
• „Heldur þann versta en þann næstbesta“ sagði Snæfríður Íslandssól þegar faðir hennar spurði hana 17 ára gamla hvers vegna hún vildi ekki Dómkirkjuprestinn.
• „Þeim var ég verst er ég unni mest“ sagði Guðrún Ósvífursdóttir þegar Bolli sonur hennar spurði hana hvern eiginmanna hennar hún hefði elskað mest.

Fyrirmyndir og sögulegur bakgrunnur

Þegar sagan kom út var viðvörun til lesenda aftan á fyrsta bindinu sem var svo ítrekuð í síðari bindum verksins:

Höfundur vill láta þess getið að bókin er ekki „sagnfræðileg skáldsaga“, heldur lúta persónur hennar, atburðir og stíll einvörðúngu lögmálum verksins sjálfs.

Þrátt fyrir þetta er ljóst að rætur sögunnar liggja djúpt í þjóðfélagsveruleika sögutímans.

Sögupersónurnar eiga sér margar fyrirmyndir í raunveruleika sögutímans. Þar má nefna:

• Jón Hreggviðsson - Jón Hreggviðsson, bóndi á Fellsöxl í Skilmannahreppi, síðar á Efri-Reyni í Akranesshreppi.
• Snæfríður Íslandssól - Þórdís Jónsdóttir, systir Sigríðar konu Jóns Vídalíns biskups í Skálholti, og eiginkona Magnúsar Sigurðssonar í Bræðratungu er sú persóna sögutímans sem auðveldast er að tengja Snæfríði við. Fyrirmyndir hennar eru þó fleiri, t.d. Guðrún Ósvífursdóttir og Scarlett O'hara, sögupersóna Á hverfanda hveli. Peter Hallberg bar hana saman við Marie Grubbe í sögu J. P. Jacobsens.
• Arnas Arnæus - Árni Magnússon er hans helsta fyrirmynd, þó einnig virðist hafa verið tekið mið af afskiptum Skúla Magnússonar, landfógeta, af dönsku einokunarversluninni.
• Jón Grindvicensis - Jón Ólafsson úr Grunnavík, skrifari Árna Magnússonar.
• Magnús í Bræðratúngu - Magnús Sigurðsson í Bræðratungu.
• Jón Marteinsson - Jón Torfason frá Flatey og Jón Marteinsson frá Hildisey. Einnig hefur Jón Eggertsson frá Ökrum í Skagafirði verið nefndur í þessu sambandi.
• Metta kona Arnæusar - Mette Fischer kona Árna Magnússonar.
• Hólmfastur Guðmundsson, maður sem var hýddur fyrir að selja fisk fyrir snærisspotta en röngum kaupmanni á tímum Einokunarverslunarinnar

Fleiri persónur sögunnar eiga sér fyrirmyndir í raunveruleikanum, t.d. allir þeir Íslandskaupmenn sem nefndir eru og ýmsar aðrar minni háttar persónur.

Halldór notar sér annála töluvert. Stundum nánast orðrétt, til dæmis lýsinguna á bruna Kaupinhafnar í fimmtánda kafla þriðja bindis, sem er tekin úr Hítardalsannál. Einnig nýtir hann sér annað aðsótt efni eftir föngum en samsamar það þó sögunni og fær því þannig nýja merkingu og nýtt hlutverk.

Heimildir

• Eiríkur Jónsson, 1981. Rætur Íslandsklukkunnar. Hið íslenska bókmenntafélag, Reykjavík.

Tenglar

• Mín klukka - klukkan þín; grein í Lesbók Morgunblaðsins 1976
• Guðs miskunn er það fyrsta sem deyr í vondu ári; grein í Lesbók Morgunblaðsins 1976
• Hans nafn lifir í stjörnunum; grein í Lesbók Morgunblaðsins 1977
• Dönsk svipa blakti listilega; grein í Lesbók Morgunblaðsins 1976
• Á nú loksins að höggva mig, spurði hann glaður; grein í Lesbók Morgunblaðsins 1977
• Hvar þú náir að kaupa kút kastaðu þar til öllu; grein í Lesbók Morgunblaðsins 1977
• Það er eldur í Kaupinhafn; grein í Lesbók Morgunblaðsins 1975
• Þjónn þeirra svarlausu; grein í Lesbók Morgunblaðsins 2000
• Öxi skil ég; grein í Lesbók Morgunblaðsins 1985
• Hver var Magnús í Bræðratungu; 1. grein í Lesbók Morgunblaðsins 1945
• Hver var Magnús í Bræðratungu; 2. grein í Lesbók Morgunblaðsins 1945
• Kennsluefni um Íslandsklukkuna; Kennsluvefir Hörpu Hreinsdóttur Geymt 16 mars 2011 í Wayback Machine