Áburðarverksmiðjan í Gufunesi

Áburðarverksmiðjan í Gufunesi var vígð 22. maí 1954 en það ár hófst framleiðsla áburðar. Verksmiðjan var stofnuð árið 1952. Hún fékk rafmagn til framleiðslunnar úr Írafossvirkjun í Sogi. Á þeim tíma var ekki markaður fyrir alla þá raforku sem framleidd var nema til kæmi stóriðja. Sú stóriðja varð að áburðarverksmiðju í Gufunesi sem framleiddi köfnunarefnisáburð sem fékk nafnið Kjarni.

Bygging Írafossvirkjunar og Áburðarverksmiðjunnar var fjármögnuð með Marshall-aðstoðinni. Stofnað var fyrirtækið Áburðarsala ríkisins sem hafði einkarétt á innflutningi og sölu áburðar. Þetta fyrirtæki flutti inn steinefnaáburð, þrífosfat og kalí til að blanda með hinum íslenska Kjarna en köfnunarefnið í áburðinum var unnið úr andrúmsloftinu.

Rekstur Áburðarverksmiðjunnar og Áburðarsölunnar var fljótlega sameinaður og hafði verksmiðjan einkaleyfi á sölu á áburði á Íslandi til ársins 1995.

Framleiðsla

Í fyrstu framleiddi verksmiðjan aðeins eina tegund áburðar og framleiðslugetan var 24 þús. tonn á ári. Árið 1999 var framleiðslugetan orðin 65 þús. tonn á ári og framleiðslutegundir alls 20 talsins.

Framleiðsla tilbúins áburðar hjá Áburðarverksmiðjunni fór árið 1999 fram í þessum fimm einingum sem allar eru staðsettar í Gufunesi: vetnisverksmiðju, köfnunarefnisverksmiðju, ammoníaksverksmiðju, sýruverksmiðju og blöndun. Verksmiðjan seldi þá því nær eingöngu í heildsölu til kaupfélaga og verslunarfyrirtækja. Efnaframleiðsla í verksmiðjunni var lögð niður í október árið 2001 og var þá hráefni flutt inn í kornaformi og blandað saman í verksmiðjunni og áburðurinn sekkjaður.

Mengun og umhverfi

Eldur kom upp í ammoníaksgeymi í verksmiðjunni 15. apríl 1990. Í kjölfar þess lýstu íbúar í Grafarvogi áhyggjum sínum á staðsetningu verksmiðjunnar svo nálægt íbúðarhverfi. Borgarráð samþykkti í apríl 1990 að krefjast þess að rekstri verksmiðjunnar yrði hætt. Öflug sprenging varð í verksmiðjunni 1. október 2001. Fimm starfsmenn verksmiðjunnar voru að störfum en engan sakaði. Allt tiltækt slökkvilið á höfuðborgarsvæðinu var sent á staðinn og greiðlega gekk að slökkva eldinn. Sagt var „að hús í Grafarvogi [hafi nötrað] og margir íbúar [hafi fundið] loftþrýstibylgju“. Þetta varð til þess að framleiðslu þar var hætt fyrr en ella.

Í febrúar 2010 dæmi Hæstiréttur Íslands konu sem býr skammt frá áburðarverksmiðjunni 4,2 milljónir kr. í skaðabætur fyrir líkamstjón og örorku vegna mengunar frá verksmiðjunni.

Eigendur og eignarhald

Áburðarverksmiðjan var í fyrstu hlutafélag að meirihluta í eigu ríkisins en árið 1969 keypti ríkið meðeigendur sína út og nafni verksmiðjunnar var breytt í Áburðarverksmiðja ríkisins. Árið 1994 var rekstrinum breytt í hlutafélag og heimilað í lögum nr. 89/1994 að selja allt hlutaféð. Í ársbyrjun 1995 var einkaréttur Áburðarverksmiðjunnar til framleiðslu og sölu áburðar afnuminn og innflutningur á áburði varð þá frjáls. Það var nauðsynlegt vegna ákvæðis í EES samningnum um að samningsaðilar skuldbundu sig til þess að sjá til þess að ríkiseinokun á hvers konar verslun mismuni ekki samkeppnisstöðu annarra aðildarlanda. 49% hlutur Áburðarverksmiðjunnar var auglýstur til sölu árið 1997. Tvö tilboð bárust en þau voru undir áætluðu upplausnarverði fyrirtækisins og var hafnað.

Áburðarverksmiðjan var seld í mars 1999 fyrir 1.257 milljónir króna til einkaaðila. Fyrirtækið velti miklum fjármunum og verðmæti birgða var metið á 750 milljónir. Því var haldið fram að innan við 500 milljónir hafi verið greiddar fyrir sjálfa verksmiðjuna og aðstöðuna. Reykjavíkurborg samdi árið 2002 við hluthafa Áburðarverksmiðjunnar hf. um stöðvun efnaframleiðslu og kaup borgarinnar á fasteignum og aðstöðu fyrirtækisins fyrir 1.280 milljónir króna. Áburðarverksmiðjan hafði starfsleyfi til ársins 2019 og var lóðin sem hún leigði af Reykjavíkurborg 20 hektarar. Í aðalskipulagi Reykjavíkur er gert ráð fyrir íbúðarbyggð í framtíðinni á þessu svæði og landfyllingum út í sjó.

Orkunotkun

Áburðarverksmiðjan var eitt af fjórum stóriðjufyrirtækjunum á Íslandi árið 2000 og þá voru orkukaup verksmiðjunnar frá Landsvirkjun 93 GWh en til samanburðar var raforkunotkun hinna stóriðjufyrirtækjanna þessi: Íslenska álfélagið (ÍSAL) 2.718 GWh, Íslenska Járnblendifélagið 984GWh og Norðurál 887 GWh. Áburðarverksmiðjan notaði að jafnaði um 140 Gwh á ári frá 1970 en notaði áður 70 GWh á ári.

Heimildir

• „Stærstur hluti af áburði fyrir næsta sumar tilbúinn“. Morgunblaðið. 3. október 2001.
• „Kaupverðið greitt með tveimur ávísunum“. Morgunblaðið. 4. mars 1999.

Tenglar

• Áburðarverksmiðjan
• Lög um stofnun hlutafélags um Áburðarverksmiðju ríkisins