Hæstiréttur Íslands

Hæstiréttur Íslands er æðsti dómstóll Íslands af þremur dómsstigum, þar sem Landsréttur og Héraðsdómstólarnir eru lægri. Átta dómarar sitja í dómstólnum og eru skipaðir af forseta Íslands samkvæmt tillögum dómsmálaráðherra. Dómstólalög kveða á um að við dómstólinn skuli eiga sæti sjö dómarar en við breytinguna á dómstólaskipan er átti sér stað í upphafi ársins 2018 var ákveðið að fækka reglulegum dómurum réttarins úr níu niður í sjö, án þess þó að víkja sitjandi dómurum. Dómstóllinn er ekki nefndur á nafn í stjórnarskránni en um hann gilda lög um dómstóla nr. 50/2016. Aðsetur Hæstarétts er við Lindargötu 2 í Reykjavík, í húsi sem var sérstaklega byggt fyrir starfsemi hans og tekið í notkun 1996.

Hæstiréttur Íslands

Saga

Stofnun Hæstaréttar Íslands

Aðdragandi að stofnun Hæstaréttar Íslands var all langur og mjög samofinn sjálfstæðisbaráttu þjóðarinnar á 19. öld. Ein krafan var að æðsta dómsvald í íslenskum málum yrði flutt inn í landið. Kom þessi krafa um innlent æðsta dómsvald í íslenskum sérmálum fyrst fram á þjóðfundinum 1851. Allan síðari hluta 19. aldar var málinu hreyft aftur og aftur, en náði ekki fram að ganga. Með sambandslögunum frá 1918 fékk Ísland síðan viðurkenningu á fullveldi sínu og tók í sínar hendur bæði framkvæmdar- og löggjafarvaldið. Í 10. gr. þeirra var ákveðið, að Hæstiréttur Danmerkur skyldi hafa á hendi æðsta dómsvald í íslenskum málum, þar til Íslendingar kynnu sjálfir að stofna sinn eigin dómstól. Íslendingar hófust þegar handa um að nýta sér þessa heimild í sambandslögunum. Var prófessor Einari Arnórssyni falið að semja frumvarp til laga um Hæstarétt og var það lagt fyrir Alþingi árið 1919 og samþykkt þar að mestu óbreytt.

Hæstiréttur var stofnaður með lögum árið 1919 og tók til starfa árið 1920. Áður hafði Landsyfirréttur verið æðsti dómstóllinn innanlands, en dómum hans mátti áfrýja til Hæstaréttar Danmerkur í Kaupmannahöfn. Með stofnun Hæstaréttar fluttist lokaorðið í íslenskum dómsmálum heim til Íslands.

Fyrsta setning Hæstaréttar

Í ræðu sem Sveinn Björnsson, þá málafærslumaður, hélt fyrir hönd lögmanna við fyrstu setningu Hæstaréttar endurspeglast vel hversu þessi atburður var talinn samofinn sjálfstæðisbaráttunni:

„Háu dómendur!

Þessi stund mun jafnan talin merkisstund í sögu íslenzku þjóðarinnar. Sú stund er æðstu dómendur í íslenzkum málum taka aftur sæti til dóma á fósturjörð vorri. Þessi atburður, sem hér á sér stað nú í dag, hlýtur að vekja fögnuð í hjörtum allra Íslendinga. Hann er einn af áþreifanlegu vottunum um að vér höfum aftur fengið fullveldi um öll vor mál.”

Í upphafi skipuðu Hæstarétt dómstjóri og 4 meðdómendur, sem skipaðir voru af konungi á ábyrgð ráðherra. Fjöldi dómara hefur verið breytilegur. Síðast var dómurum fjölgað við Hæstarétt árið 1994 og eru þeir nú 9 talsins.

Málflutningur fyrir Hæstarétti var frá upphafi munnlegur. Það var nýlunda hér á landi. Kristján Jónsson, fyrsti forseti réttarins, sem þá var kominn á efri ár, var ekki að öllu leyti sáttur við þetta, enda alls óvanur munnlegum málflutningi. Í endurminningum Sveins Björnssonar kemur fram að hann átti tal við Kristján um munnlegu málfærsluna. Þá átti Kristján að hafa sagt:

„Blessaðir farið nú ekki að halda langar ræður. Þið megið vita, að við byggjum dóm okkar á dómsgjörðum, sem eru skrifaðar. Þar er eitthvað að halda sér að. Hvernig eigum við að muna það sem þið kunnið að segja? Maður freistast til að hlusta ekki á ykkur.”

Síðan þessi orð voru mælt hefur runnið mikið vatn til sjávar og menn eru nú almennt sammála um ágæti munnlegs málflutnings fyrir réttinum. Ætla má þó að enn myndu dómarar réttarins taka undir það heilræði Kristjáns Jónssonar til hæstaréttarlögmanna að halda ekki langar ræður.

Í orðum dr. Þórðar Eyjólfssonar, forseta Hæstaréttar á 25 ára afmæli réttarins 1945, kemur glögglega fram, á hvern hátt hæstaréttardómarar hafa litið starf sitt.

Hann sagði: „En hitt má oss aldrei úr minni falla, að mestar kröfur ber oss að gera til sjálfra vor. Starfi voru fylgir mikil ábyrgð. Þegar mál hefur verið hér sótt og varið og dómur á það lagður, verður þeirri úrlausn ekki síðar haggað. Það má aldrei bregðast, að við hvert mál, smátt sem stórt, sé lögð hin fyllsta alúð og allt gert, sem í voru valdi stendur, er tryggi rétta úrlausn þess samkvæmt landslögum og rétti. Með því móti einu getum vér vænzt þess, að dómstóllinn njóti trausts þjóðarinnar og verði um ókomna tíma vanda sínum vaxinn.”

Á 75 ára afmæli Hæstaréttar var sérstaklega lögð áhersla á fyrir Íslendinga að huga að mikilvægi óháðs dómsvalds og réttaröryggis. Minnst var orða Einars Arnalds, sem var forseti Hæstaréttar á 50 ára afmæli hans.

„Á Hæstarétti hvíla þær skyldur að heiðra þann meginrétt, sem stjórnskipun okkar er reist á. Fjöldi þjóða býr ekki enn við réttaröryggi, en reynsla kynslóðanna kennir, að óháð dómsvald er frumskilyrði þess, að heilbrigt þjóðlíf geti þróazt. Helgustu mannréttindi verða ekki í raun tryggð nema í skjóli sjálfstæðs og óhlutdrægs dómsvalds.”

Bygging hæstaréttar

Hæstiréttur var fyrst til húsa í Hegningarhúsinu við Skólavörðustíg en frá 1949 í dómhúsinu við Lindargötu.

Dómsmálaráðherra tók fyrstu skóflustunguna að hinu nýja dómhúsi Hæstaréttar við Arnarhól 15. júlí 1994, lagði hornsteininn að byggingunni á 75 ára afmæli dómsins 16. febrúar 1995 og afhenti hana réttinum til afnota 5. september 1996.

Arkitektar hússins eru Margrét Harðardóttir og Steve Christer, Studio Granda, Reykjavík. Teikning þeirra hlaut 1. verðlaun í samkeppni um nýbyggingu fyrir Hæstarétt, sem efnt var til á árinu 1993, en dómnefnd bárust alls 40 tillögur.

Dómarar Hæstaréttar

#	Dómari	Skipun	Lét af störfum
1	Halldór Daníelsson	1. desember 1919	16. september 1923
	Kristján Jónsson		2. júlí 1926
	Lárus Kristján Ingvaldur Hákonarson Bjarnason		31. mars 1931
	Eggert Ólafur Eggertsson Briem		13. ágúst 1935
	Páll Einarsson		13. ágúst 1935
6	Einar Arnórsson	1. september 1932	30. apríl 1945
7	Þórður Eyjólfsson	1. október 1935	31. desember 1965
	Gizur Ísleifsson Bergsteinsson*		1. mars 1972
9	Jón Ásbjörnsson	1. maí 1945	31. mars 1960
	Árni Tryggvason		31. maí 1964
	Jónatan Hallvarðsson		31. desember 1969
12	Lárus Jóhannesson	1. maí 1960	10. mars 1964
13	Einar Arnalds	1. ágúst 1964	29. febrúar 1976
	Logi Einarsson		31. desember 1982
15	Benedikt Sigurjónsson	1. janúar 1966	31. desember 1981
16	Gunnar Sigurðsson Thoroddsen	1. janúar 1970	16. september 1970
17	Magnús Þórarinn Torfason	15. nóvember 1970	31. desember 1987
18	Ármann Snævarr	1. maí 1972	31. október 1984
19	Björn Sveinbjörnsson	22. júní 1973	10. október 1985
20	Þór Heimir Vilhjálmsson	1. mars 1976	30. júní 1995
21	Sigurgeir Jónsson	1. ágúst 1979	30. júní 1986
22	Halldór Þorbjörnsson	1. september 1982	31. ágúst 1987
23	Magnús Jónasson Thoroddsen	1. janúar 1982	8. desember 1989
24	Guðmundur Jónsson	1. janúar 1983	31. ágúst 1991
25	Guðmundur Skaftason	1. nóvember 1984	31. desember 1989
26	Bjarni Kristinn Bjarnason	1. janúar 1986	31. desember 1991
27	Guðrún Erlendsdóttir	1. júlí 1986	15. apríl 2006
28	Hrafn Bragason	1. september 1987	31. ágúst 2007
29	Benedikt Blöndal	11. febrúar 1988	22. apríl 1991
30	Haraldur Henrysson	1. janúar 1989	31. ágúst 2003
31	Hjörtur Torfason	1. mars 1990	28. febrúar 2001
32	Gunnar Magnús Guðmundsson	1. júní 1991	31. ágúst 1994
33	Pétur Kristján Hafstein	1. október 1991	30. september 2004
34	Garðar Kristjánsson Gíslason	1. janúar 1992	30. september 2012
35	Gunnlaugur Claessen	1. september 1994	31. ágúst 2013
36	Arnljótur Björnsson	11. ágúst 1995	31. ágúst 2000
37	Árni Kolbeinsson	1. nóvember 2000	28. febrúar 2014
38	Ingibjörg K. Benediktsdóttir	1. mars 2001	28. febrúar 2014
39	Jón Steinar Gunnlaugsson	15. október 2004	30. september 2012
40	Hjördís Björk Hákonardóttir	1. maí 2006	31. júlí 2010
41	Markús Sigurbjörnsson	1. júlí 1994	30. september 2019
42	Ólafur Börkur Þorvaldsson*	1. september 2003	Í embætti
43	Páll Hreinsson	1. september 2007	15. september 2017
44	Viðar Már Matthíasson	10. september 2010	30. september 2019
45	Eiríkur Tómasson	1. september 2011	31. ágúst 2017
	Greta Baldursdóttir		31. ágúst 2020
	Þorgeir Örlygsson		31. ágúst 2020
48	Benedikt Bogason	1. október 2012	Í embætti
	Helgi Ingólfur Jónsson	október 2012	30. apríl 2020
50	Karl Axelsson	12. október 2015	Í embætti
51	Sigurður Tómas Magnússon	18. maí 2020	Í embætti
52	Ása Ólafsdóttir	23. nóvember 2020	Í embætti
53	Björg Thorarensen		Í embætti
54	Skúli Magnússon	1. október 2024	Í embætti

* Gizur Ísleifsson Bergsteinsson er sá dómari sem lengst allra hefur gengt embætti Hæstaréttardómara, eða í 36 ár og 152 daga - frá 1935 til 1972. Ólafur Börkur Þorvaldsson hefur setið lengst allra núverandi dómara við réttinn, eða frá árinu 2003.

Ytri tenglar

• Vefsíða Hæstaréttar Íslands
• Hæstiréttur 25 ára; grein í Lesbók Morgunblaðsins 1945
• lög um dómstóla nr. 50/2016