Viðtengingarháttur

Viðtengingarháttur (skammstafað sem vth. eða vh.) sem kallast coniunctivus á latínu er sagnháttur sem flokkast undir persónuhátt. Notkun viðtengingarháttar er tekin að minnka í mörgum tungumálum og í sumum tungumálum er hann hartnær horfinn nema í orðtökum. Viðtengingarhátturinn hefur dáið í flestum germönskum málum fyrir utan íslensku og þýsku, sem hafa hvort um sig byrjað að nota viðtengingarháttinn í óbeinni ræðu og er horfinn úr ensku fyrir utan einstaka orðmyndir eins og were.

Orðsifjar og upplýsingar um orð

Orðið viðtengingarháttur er samsett af nafnorðunum viðtenging og háttur þar sem viðtenging er dregið af sögninni að tengja við — og er þetta bein þýðing á latneska heitinu modus conjunctivus þar sem viðtengingarhátturinn er mikið notaður þegar aukasetningar tengjast aðalsetningum:

• Ég kæmi ef ég gæti.
• Mamma færi í veisluna ef hún treysti sér.

Viðtengingarháttur í íslensku

Viðtengingarháttur er einn af þremur persónuháttum í íslensku og lætur í ljós ósk, vafa, skoðun, eitthvað skilyrðisbundið eða óraunverulegt. Viðtengingarhátturinn er algengari í aukasetningum en aðalsetningum í íslensku. Viðtengingarháttur í íslensku er kominn frá viðtengingarhætti og óskhætti í frumindóevrópsku (FIE).

Viðtengingarháttur nútíðar eða óskháttur er notaður til að lýsa skipun, hvatningu eða ósk:

• Hún vonar að þú njótir sýningarinnar.
• Við eigum enga mjólk, nema þú farir út í búð.
• Spyrðu Jökul hvort hundarnir komi líka með.

og viðtengingarháttur þátíðar til að gefa til kynna möguleika, óvissu eða sagður í kurteisisskyni. Tiltölulega fáar sagnir er hægt að nota í viðtengingarhætti þátíðar í kurteisisskyni en algengustu sagnirnar sem nota má á þann máta eru vilja, mega, þykja, þurfa, eiga, geta, skulu og munu:

• Gætirðu sagt mér hvar Hallgrímskirkja er?
• Mætti ég spyrja herrann að nafni?
• Það er alkunna að þau eru eigi skólagengin en skyldu þau vera kunnug heimspeki?
• Þyrftirðu hjálp, ungi piltur?

Viðtengingarháttur er til í persónum, tölum, tíðum og myndum. Sem dæmi má taka sögnina að njóta eftir persónum í nútíð og þátíð:

Viðtengingarháttur sagnarinnar að „njóta“

	Nútíð		Þátíð
	Eintala	Fleirtala	Eintala	Fleirtala
Fyrsta persóna	þótt ég njóti	þótt við njótum	Þótt ég nyti	Þótt við nytum
Önnur persóna	þótt þú njótir	þótt þið njótið	þótt þú nytir	þótt þið nytuð
Þriðja persóna	þótt hann njóti	þótt þeir njóti	þótt hann nyti	þótt þeir nytu

Viðtengingingarhátt má alltaf finna með að setja þótt eða þó að og persónufornafn (ég, þú, hann, þau) fyrir framan sögnina. Viðtengingarháttur og framsöguháttur eru oft eins að forminu til í 1. og 2. persónu fleirtölu í nútíð og allri þátíð veikra sagna sem enda á -aði (við köllum í viðtengingarhætti fyrstu persónu fleirtölu nútíð en er eins í forsetningarhætti fyrstu persónu fleirtölu þátíð). Oft má þekkja hættina í sundur á merkingunni en einnig má setja í stað vafasagnarinnar einhverja sögn sem ekki er eins í báðum háttum, til dæmis sögnina að fara:

Framsögu- og viðtengingarháttur sagnarinnar að „fara“

	Framsöguháttur				Viðtengingarháttur
	Nútíð		Þátíð		Nútíð		Þátíð
	Eintala	Fleirtala	Eintala	Fleirtala	Eintala	Fleirtala	Eintala	Fleirtala
Fyrsta persóna	ég fer	við förum	ég fór	við fórum	þótt ég fari	þótt við förum	þótt ég færi	þótt við færum
Önnur persóna	þú ferð	þið farið	þú fórst	þið fóruð	þótt þú farir	þótt þið farið	þótt þú færir	þótt þið færuð
Þriðja persóna	hann fer	þeir fara	hann fór	þeir fóru	þótt hann fari	þótt þeir fari	þótt hann færi	þótt þeir færu

Viðtengingarháttur er algengur í aukasetningum og óbeinni ræðu.

Viðtengingarháttur í aðalsetningum

Merkingarmunur framsöguháttar og viðtengingarháttar kemur skýrast fram í aðalsetningum.

Dæmi

• Gæti ég fengið meira? (ósk)
• Það væri gaman ef þið kæmuð með í ferðina. (eitthvað hugsanlegt)
• Væri ég ekki svona latur, færi ég út í búð. (eitthvað hugsanlegt)
• Ég held ég gangi heim. (óvissa)
• Ég gengi heim ef ég væri ekki svona sárfættur. (skilyrði)
• Ég spurði hvort hann kæmi fljótlega aftur. (skilyrði)

Áhyggjur varðandi viðtengingarháttinn

Gísli Jónsson íslenskufræðingur, sem skrifaði pistla um íslenskt mál í Morgunblaðinu um árabil, segir í þætti 982:

„Viðtengingarháttur hefur ekki átt sjö dagana sæla í máli margra grannþjóða okkar. Svo er komið, að varla er þar eftir nema tangur eða tetur. Þetta er óbætanlegt tjón fyrir fegurð og fjölbreytileika tungumálsins. Allt, sem er í útlöndum, kemur til okkar, og umsjónarmaður hefur stundum skrifað um þá hættu sem steðjar að viðtengingarhættinum okkar. [..] Hugarleti veldur mörgum málspjöllum, og lathuga menn forðast vanda með því að hafa sem flestar sagnir í framsöguhætti. Tómas Sæmundsson trúði því, að menn töluðu rétt, ef þeir hugsuðu rétt.“

Hann bætir svo við og útskýrir viðtengingarháttinn:

„Viðtengingarháttur er notaður til þess að tákna það sem er óvíst og skilyrðisbundið, ósk eða bæn. Dæmi: Hann vissi ekki hvort hann kæmi. Ég færi, ef ég gæti. Gangi þér vel. Fari hann og veri. Sértu í sæmd og æru. Málið flækist nokkuð af því, að ekki er sama hvort umsögn skilyrðissetningar er í þátíð eða nútíð. Í nútíðinni notum við framsöguhátt. Dæmi: Ég veit ekki hvort hann kemur á morgun. Ég hitti hann, ef hann er heima. Nokkrum hættir við að segja: ef hann ?sé.“

„Svokallaðar viðurkenningarsetningar eru tengdar með þó að og þótt (enda þótt). Í slíkum setningum er umsögnin í viðtengingarhætti, og þess vegna nota margir þá aðferð til að þekkja eða finna háttinn, að búa sér til setningar sem hefjast á viðurkenningartengingum. Dæmi: Þótt ég fari, gerist ekki neitt.“

Hildur Ýr Ísberg hefur rannsakað breytingar viðtengingarháttarins á milli kynslóða sem hluta af B.A.-verkefni við Háskóla Íslands og segir að ungt fólk noti viðtengingarháttinn mun minna en eldri kynslóðir. Unga fólkið noti framsöguhátt nútíðar í stað viðtengingarháttar þátíðar og þá sérstaklega varðandi sterkar óreglulegar sagnir.

Heimildir

• Hildur Ýr Ísberg (2011), Viðtengingarháttur: Lifandi eða dauður? Rannsókn á notkun viðtengingarháttar í íslensku nútímamáli.
• Hulda Óladóttir (2011), Notkun viðtengingarháttar í nútímaíslensku
• Kristján Árnason (1980), Íslensk málfræði, seinni hluti.
• Árni Böðvarsson (1985), Íslensk orðabók (2. útgáfa).

Tenglar

• Umfjöllun um viðtengingarháttinn á Málfræðivef Eyþórs.