Bein ræða

Bein ræða (latína ōrātiō rēcta, þýska direkte Rede) er það nefnt í skrifuðum texta, þegar t.d. persóna í sögu tekur til máls og haft er orðrétt eftir henni, eða þegar vitnað er orðrétt í viðmælanda í viðtölum án útskýringa höfundar. Oft er bein ræða höfð innan gæsalappa í texta, en það er þó ekki einhlítt. Andstæða beinnar ræðu er óbein ræða.

Freysteinn Gunnarsson lýsir beinni ræðu í bók sinni: „Ágrip af setningafræði og greinarmerkjafræði“ og segir þar: „Algengt er í ræðu og riti að taka upp það, sem annar hefur sagt, hugsað eða skrifað. Þau orð sem öðrum eru þannig lögð í munn, kallast bein ræða.“ Og svo segir hann: „Setja skal tilvitunarmerki á undan og eftir beinni ræðu og öðrum orðréttum tilvitnunum.“

Bein ræða í skáldsögum

Bein ræða er oft sögð lýsa persónum milliliðalaust, persónan talar eins og hún sé viðstödd, meðan óbein ræða getur verið blönduð hugmyndum höfundarins. Florian Coulmas, hinn þýski prófessor, segir í ritgerð sinni Reported speech: Some general issues, að

„helsti grundvallarmunur á beinni ræðu og óbeinni, er að óbein ræða býr yfir öllu meiri tvíræðni en bein ræða. Slíkt gerist vegna þess að í óbeinni ræðu er höfundinum frjálst að blanda upplýsingum saman við hin eiginlegu orð þess sem þau sagði, og blandar þar ef til vill saman heimsýn sinni sem ekki er að finna í orðum þess sem þau sagði.“

Það má því segja að bein ræða er öllu nær eiginlegri persónu þess sem orðin segir, en óbeina ræðan getur verið allavega, allt eftir því hvað höfundur ætlar sér. Sigurður Nordal telur það ósögulegt og þreytandi þegar höfundar rekja efnið úr löngum umræðum í óbeinni ræðu. Það mætti þó bæta því við að allt fer það eftir því hvernig höfundur vinnur úr efni sínu, og að hvaða marki hann stefnir.

Höfundar íslendingasagna eru t.d. sagðir beita beinni ræðu til að flækja ekki skoðunum sínum saman við söguna, og þá helst til að lýsa innræti persóna sinna án útskýringa. Snarræði, vit og dómgreind kemur fram í orðum þeirra, eða meinlokur og veilur í hugsun. Höfundar þeirra láta svo persónur sínar oft gjalda orða sinna.

Bein ræða í upplestri

Í upplestri verður að greina muninn á beinni og óbeinni ræðu. Auðveldast er að lesari komi slíkum greinarmun til hlustenda sinna á beinni og óbeinni ræðu með því, að velja sér þægilegan raddstyrk til venjulegs lesturs, en lyfta röddinni aðeins í hærri tónhæð, þegar hann les beina ræðu. Þegar beinu ræðunni er lokið hverfur lesari svo aftur til fyrri eðlilegrar tónhæðar eða raddstyrks. Með þessum hætti skynjar hlustandinn þegar, að hér hefur einhver tekið til máls í frásögninni.

Dæmi

Dæmi um beina ræðu:

• „Hvað ert þú að smíða?“ spurðu þeir.

Hér er setningin innan tilvitnanamerkjanna bein ræða. Í óbeinni ræðu er sama setning svona:

• Þeir spurðu hvað hann væri að smíða.

Hér er „hvað hann væri að smíða“ óbein ræða. Í óbeinni ræðu getur persóna, tala, tíð og háttur breyst en að öðru leyti miðast óbeina ræðan við beinu ræðuna, t.d. hvað orðfæri snertir. Í frásögninni getur sögumaður þó skotið inn eigin hugleiðingum.

Þegar spurnarsetningu er snúið í óbeina ræðu eins og dæminu að ofan er talað um óbeina spurnarsetningu. Ef beina ræðan er ekki spurnarsetning breytist hún að jafnaði í skýringarsetningu.

Tengt efni

• Viðtengingarháttur