Orson Welles

bandarískur leikari og kvikmyndagerðarmaður (1915-1985)

George Orson Welles (6. maí 1915 – 10. október 1985) var bandarískur leikari, leikstjóri, rithöfundur og framleiðandi sem vann í leikhúsi, útvarpi og í kvikmyndum. Hann var frumkvöðull í öllum þremur miðlunum: Á leiksviðinu var hann meðal annars þekktur fyrir útfærslu sína á leikritinu Júlíus Sesar eftir William Shakespeare á Broadway (1937), í útvarpinu fyrir útvarpsleikritið Innrásina frá Mars[1] (1938) og á hvíta tjaldinu fyrir kvikmyndina Citizen Kane (1941) sem gjarnan er talin ein besta mynd allra tíma.

Orson Welles
Orson Welles árið 1937.
Fæddur6. maí 1915
Dáinn10. október 1985 (70 ára)
Los Angeles, Kaliforníu, Bandaríkjunum
StörfLeikari, leikstjóri, framleiðandi, handritshöfundur
MakiVirginia Nicolson (gift 1934–1940); Rita Hayworth (gift 1943–1947); Paola Mori (gift 1955–1985)
Undirskrift

Á þrítugsaldri leikstýrði Welles ýmsum ríkisstyrktum uppsetningum, þ. á m. uppsetningu á Makbeð með svörtum leikurum og pólitíska söngleiknum The Cradle Will Rock. Árið 1937 stofnaðu þeir John Houseman Mercury-leikhúsið, sjálfstætt leikfélag sem setti upp ýmsar sýningar á Broadway til ársins 1941. Welles öðlaðist frægð bæði innanlands og erlendis sem leikstjóri og sögumaður útvarpsleikritsins Innrásarinnar frá Mars, sem byggt var á samnefndri bók eftir H. G. Wells. Leikritið þótti svo raunverulegt að margir héldu að innrás úr geimnum stæði í raun yfir og óttuðust um líf sitt. Sumar samtímaheimildir greina frá því að frásagnir um ofsahræðslu hlustenda hafi verið ýktar[2] en þó gerði útsendingin Welles að stjörnu.

Fyrsta kvikmynd Welles var Citizen Kane (1941), sem hann skrifaði, framleiddi og leikstýrði og lék aðalhlutverk titilpersónunnar Charles Foster Kane. Welles var utangarðsmaður í Hollywood-stúdíókerfinu og átti aðeins eftir að leikstýra 13 kvikmyndum í fullri lengd á ferli sínum. Hann barðist í sífellu fyrir að viðhalda stjórn á verkefnum sínum frá kvikmyndaframleiðendunum og seinna frá ýmsum sjálfstæðum fjárfestum. Margar myndir hans voru aldrei fullgerðar eða gefnar út. Leikstjórnarstíll Welles var sérstæður: Í verkum hans eru atriði sögunnar oft ekki sagð í línulaga tímaröð, skil á milli skugga og ljóss eru afar skörp líkt og á olíumálverkum, sjónarhorn myndavélarinnar eru einkennileg og margar hljóðbrellur úr útvarpi notaðar. Welles hefur verið lýst sem auteur, eða sjálfstæðum listamanni sem viðhélt stjórn á öllum öngum verka sinna.[3]

Welles gerði 12 kvikmyndir á eftir Citizen Kane. Myndirnar The Magnificent Ambersons (1942), Touch of Evil (1958) og Chimes at Midnight (1966) þykja meðal hans bestu verka, en myndirnar The Lady from Shanghai (1947)[4] og F for Fake (1973)[5] eru einnig hátt skrifaðar.

Árið 2002 var Welles kjörinn besti kvikmyndaleikstjóri allra tíma í tveimur skoðanakönnunum bresku kvikmyndastofnunarinnar meðal leikstjóra og gagnrýnenda.[6][7] Welles var þekktur fyrir djúpa rödd sína[8] og lék í fjölmörkum Shakespeare-leikritum, útvarpsútsendingum auk þess sem hann var flinkur töframaður.

TIlvísanir breyta

  1. Schwartz, A. Brad (2015). Broadcast Hysteria: Orson Welles's War of the Worlds and the Art of Fake News. New York: Hill and Wang. bls. 336.
  2. Bartholomew, Robert E. (2001). Little Green Men, Meowing Nuns, and Head-Hunting Panics: A Study of Mass Psychogenic Illness and Social Delusion. Jefferson, N.C.: McFarland. Sótt 19. nóvember 2018.
  3. Rosenbaum, Jonathan, Discovering Orson Welles. Berkeley and Los Angeles, California: University of California Press, 2007
  4. „List-o-Mania, or, How I Learned to Stop Worrying and Love American Movies“. Jonathan Rosenbaum. 25. júní 1998. Afrit af upprunalegu geymt þann 28. apríl 2016. Sótt 9. maí 2015.
  5. „Great Movie: Chimes at Midnight“. Roger Ebert. 4. júní 2006. Sótt 9. maí 2015.
  6. „Sight & Sound |Top Ten Poll 2002 – The Directors' Top Ten Directors“. BFI. 5. september 2006. Afrit af upprunalegu geymt þann október 13, 2018. Sótt 30. desember 2009.
  7. „Sight & Sound |Top Ten Poll 2002 – The Critics' Top Ten Directors“. BFI. 5. september 2006. Afrit af upprunalegu geymt þann mars 3, 2016. Sótt 30. desember 2009.
  8. Christey, Jaime N.„Archived copy“. Afritað af uppruna á 9. febrúar 2010. Sótt 17. júní 2015.