Alþjóðadómstóllinn

Alþjóðadómstóllinn
Alþjóðadómstóllinn
	Merki Alþjóðadómstólsins
Skammstöfun	ICJ (enska), CIJ (franska)
Stofnun	26. júní 1945; fyrir 79 árum
Höfuðstöðvar	Haag, Hollandi
Hnit	52°05′11.8″N 4°17′43.8″A / 52.086611°N 4.295500°A
Forseti	Nawaf Salam
Varaforseti	Julia Sebutinde
Móðurfélag	Sameinuðu þjóðirnar
Vefsíða	www.icj-cij.org

Alþjóðadómstóllinn (oft kenndur við Haag) (enska: International Court of Justice (ICJ), franska: Cour internationale de justice (CIJ)) er dómstóll á vegum Sameinuðu þjóðanna. Hann var settur á laggirnar árið 1946 og hefur það hlutverk að leysa úr deilumálum sem að ríki vísa til hans og einnig að gefa ráðgefandi álit vegna lögfræðilegra álitaefna sem að allsherjarþingið eða öryggisráðið leggja fyrir hann, eða þá sérhæfðar undirstofnanir sem hafa til þess samþykki allsherjarþingsins í samræmi við stofnsáttmála Sameinuðu þjóðanna. Samþykkt alþjóðadómstólsins er það grundvallarskjal sem að dómstóllinn byggir á og vinnur eftir, samþykktin er viðauki við stofnskrá S.þ. og því eru öll aðildarríki S.þ. aðilar að henni.

Eingöngu ríki geta verið aðilar að málum fyrir dómstólnum en honum er þó gjarnan ruglað saman við alþjóðasakamáladómstólinn eða stríðsglæpadómstólana sem S.þ. hafa sett á fót sérstaklega til að taka á málum einstaklinga sem grunaðir eru um stríðsglæpi í fyrrum Júgóslavíu og Rúanda.

Skipan dómsins og málsmeðferð

Friðarhöllin í Haag, þar sem Alþjóðadómstóllinn starfar.

Dómstóllinn hefur aðsetur í Friðarhöllinni í Haag í Hollandi. Í honum sitja 15 dómarar sem valdir eru af allsherjarþinginu og öryggisráðinu af listum sem að dómaranefndir ríkja við hinn fasta gerðardóm leggja til. Dómarar eru kjörnir til 9 ára í senn og mega sitja mörg kjörtímabil, kosið er á þriggja ára fresti um þriðjung dómarasæti í hvert sinn. Aðeins má vera einn dómari af hverju þjóðerni í dómstólnum en þau ríki sem hafa fast sæti í öryggisráðinu (Bandaríkin, Bretland, Frakkland, Kína og Rússland hafa ávallt haft dómara í dómstólnum þó að ekki sé kveðið á um það í samþykkt hans. Vinnumál dómstólsins eru enska og franska.

Meirihluti dómara verður að vera samþykkur úrskurðum hans og mikið er um að þeir skili sérálitum hvort sem þeir eru sammála meirihlutaniðurstöðunni eða ekki. Þegar dómurinn úrskurðar í málum ber honum að líta til þjóðréttarsamninga, þjóðréttarvenja og „almennra grundvallarregla laga, viðurkenndar af siðuðum þjóðum“. Einnig getur dómurinn haft til hliðsjónar skrif fræðimanna og fyrri dómsúrskurði en dómurinn er þó ekki formlega bundinn af fyrri úrskurðum sínum. Séu málsaðilar því samþykkir getur dómurinn skorið úr um mál með tilvísan til almennra sanngirnis- og réttlætissjónarmiða (ex aequo et bono) fremur en sérstakra laga.

Dómstóllinn fæst við tvær gerðir mála, annars vegar deilumál milli ríkja sem hafa samþykkt að vísa deilunum til dómstólsins til bindandi úrskurðar og hins vegar ráðgefandi álit vegna sértækra spurninga um lagaleg atriði sem lagðar eru fyrir dóminn, yfirleitt að beiðni allsherjarþings S.þ. Ráðgefandi álit eru ekki bindandi og snerta ekki alltaf sérstök deilumál ríkja þó að það sé reyndar oft tilfellið.

Lögsaga og framfylgd dóma

Dómstóllinn hefur ekki lögsögu yfir neinu ríki sem ekki hefur gengist undir hana sjálfviljugt. Þetta getur komið til þannig að ríki gera sérstakt samkomulag sín á milli um að leggja málið fyrir dómstólinn. Einnig á dómstóllinn lögsögu ef deilan snýst um þjóðréttarsamning sem kveður sérstaklega á um það að deilumálum skuli vísað til alþjóðadómstólsins en það er raunin með fjölmarga samninga, bæði tvíhliða og fjölhliða. Í þriðja lagi geta ríki sent frá sér einhliða yfirlýsingu samkvæmt 36. grein samþykktar dómstólsins um það að þau viðurkenni lögsögu hans, annaðhvort í öllum málum eða með fyrirvörum. 66 ríki hafa sent frá sér slíka yfirlýsingu, flest þeirra setja þó vissa fyrirvara við lögsöguna. Lista yfir ríkin ásamt fyrirvörum má finna hér. Dómstóllinn ákveður sjálfur hvort að hann hafi lögsögu ef málsaðilar koma sér ekki saman um það.

Úrskurðir dómstólsins í deilum ríkja eru bindandi fyrir þau, í það minnsta að nafninu til. Dómstóllinn hefur nefnilega takmörkuð úrræði til þess að framfylgja dómum sínum yfir ríkjum ef þau gangast ekki undir þá sjálfviljug. Öryggisráðið getur í þeim aðstæðum samþykkt aðgerðir til að neyða ríki til þess að framfylgja úrskurðinum en málið vandast þegar ríkið sem dæmt hefur verið til að greiða bætur eða grípa til einhvers konar aðgerða situr sjálft í öryggisráðinu og hefur jafnvel neitunarvald þar. Eitt slíkt tilvik var mál Níkaragva á hendur Bandaríkjunum þar sem þeir síðarnefndu voru dæmdir 1984 til þess að hætta „ólöglegri valdbeitingu“ gagnvart Níkaragva og greiða bætur. Bandaríkin neituðu og drógu síðan til baka fyrri yfirlýsingu sína þar sem þeir samþykktu lögsögu dómsins. Þessi yfirburðastaða stórvelda gagnvart dómstólnum er ein helsta ástæða gagnrýni á hann.

Tengsl Íslands og Alþjóðadómstólsins

Alþjóðadómstóllinn í Haag hefur komið verulega við sögu í landhelgisbaráttu Íslendinga. En dæmi um þessi tengsl má rekja aftur til tíma þorskastríðanna. En árið 1952 kvað Alþjóðadómstóllinn úrskurð í landhelgisdeilu Norðmanna og Breta um útfærslu landhelgarinnar í 4 mílur, Norðmönnum í hag. Þessu fordæmi fylgdu íslendingar eftir með útfærslu landhelgar sinnar í 4 mílur. Bretar brugðust illa við en í deilu Íslendinga og Breta sem fylgdi í kjölfarið bauðst þó ríkisstjórn Íslendinga til þess að vísa málinu til Alþjóðadómstólsins en Bretar neituðu því.

Landhelgin var síðan útvíkkuð enn frekar árið 1958 eða í 12 mílur Bretum einnig til mikillar óánægju. Þeirri deilu lauk ekki fyrr en 1961 þar sem málskotsréttur til Alþjóðadómstólsins var hluti af samningum Breta og Íslendinga. Með því er átt við að ef ríkisstjórn Íslands hygðist fara í frekari útfærslu skyldi Bretum tilkynnt það með 6 mánaða fyrirvara og risi ágreiningur skyldi honum, ef annar aðili óskaði vísað til Alþjóðadómstólsins.

Í febrúar 1972 var landhelgin þó færð í 50 mílur. Að sjálfsögðu mótmæltu Bretar því harkalega og fór svo að í apríl sama ár nýttu Bretar málskotsrétt sinn og vísuðu málinu til Alþjóðadómstólsins. Íslendingar töldu þó samningin frá 1961 ekki lengur bindandi vegna þáverandi aðstæðna og utanríkisráðherra Íslands á þeim tíma, Einar Ágústsson, tjáði dómstólnum það að Íslendingar viðurkenndu ekki lögsögurétt dómstólsins í landhelgismálinu og myndu því ekki taka þátt í málflutningi fyrir dómnum.

Alþjóðadómstóllinn kvað síðan upp úrskurð sinn árið 1974 þar sem meginniðurstaðan var sú að Íslendingar yrðu að virða söguleg réttindi Breta á Íslandsmiðum og veita þeim tímabundin veiðiréttindi innan landhelginnar í samræmi við það. En þegar þá var komið við sögu höfðu aðstæður gerbreyst. Samið hafði verið við Breta um lausn landhelgisdeilunnar og undirbúningur að 200 mílna fiskveiðilögsögu var þegar hafinn.

Athyglisverð mál

Deilumál ríkja

Bretland gegn Íslandi (1972-1974), mál er varðaði fiskveiðilögsögu Íslendinga.
Bandaríkin gegn Íran (1979-1981), mál er varðaði aðgerðarleysi Írans gagnvart gíslatökunni í Bandaríska sendiráðinu.
Níkaragva gegn Bandaríkjunum (1984-1991), mál er varðaði stuðning Bandaríkjanna við skæruliðahreyfingar í Níkaragva.
Júgóslavía gegn NATO-ríkjum (1999-2004), mál er varðaði lögmæti aðgerða Atlantshafsbandalagsins gegn Júgóslavíu í Kósóvóstríðinu. Málinu var að lokum vísað frá þar sem Júgóslavía var ekki meðlimur í Sameinuðu þjóðunum þegar það var lagt fram og gat því ekki átt aðild að máli fyrir dómstólnum.

Ráðgefandi álit

Um stöðu Vestur-Sahara (1975)
Um lögmæti notkunar (eða hótunar um notkun) kjarnorkuvopna (1996)
Um múrinn á Vesturbakkanum (2004)

Heimildir

Fyrirmynd greinarinnar var „International Court of Justice“ á ensku útgáfu Wikipedia. Sótt 6. nóvember 2005.
Stofnsáttmáli S.þ. og samþykkt alþjóðadómstólsins á vef utanríkisráðuneytisins.
Malcolm N. Shaw, International Law. (Cambridge University Press, 2003). ISBN 0-521-53183-7.
ALÞJÓÐADÓMSTÓLLINN Lagadeilur um lögsögu Alþjóðadómstóllinn í Haag hefur komið verulega við sögu í landhelgisbaráttu Íslendinga. (Morgunblaðið, 23. júní 1994) http://www.mbl.is/greinasafn/grein/143266/