Hugverk eru ákveðnar tegundir sköpunarverka mannsins þar sem inntak verksins er huglægt. Um hugverk hefur því skapast ákveðið regluverk í löggjöf sem nefnist einu nafni hugverkaréttur. Vegna þess að hugverkið er í eðli sínu huglægt þótt það eigi sér fast form þá er „eign“ hugverks annars eðlis en eign á efnislegri útfærslu þess.

Til hugverkaréttar teljast höfundaréttur og grannréttindi, lög um einkaleyfi, vörumerkjavernd, vernd iðnhönnunar, nytjamynstur, upprunamerkingar og viðskiptaleynd.

Hugverkaréttur gengur oftast út á tímabundinn einkarétt eiganda hugverksins sem hefur þá færi á að hagnast á verki sínu. Einkarétturinn (sem er í reynd einokun) er réttlættur með því að hann sé nauðsynlegur til að hvetja til sköpunar og birtingar hugverka í þágu almennings. Samkvæmt þessu er meginforsenda hugverkaréttar því sú að almenningur hafi ríka hagsmuni af því að nýjar hugmyndir séu birtar og þær komist í opinbera umræðu fremur en að þeim sé haldið leyndum. Einkarétturinn er hvati til birtingar í þágu almannahagsmuna. Eins er það sjónarmið ríkjandi í hugverkarétti að velgengni þess sem skapar hugverkið eigi að vera í samræmi við velgengni verksins; það sé til dæmis ekki eðlilegt eða sanngjarnt að höfundur að vinsælu lagi fái ekki notið fjárhagslegs ábata af vinsældum þess. Hugverkaréttur er í mörgum tilvikum samningsgrundvöllur rétthafa gagnvart til dæmis framleiðanda (í tilviki einkaleyfis eða höfundaréttar) eða dreifingaraðila (þar sem um er að ræða vörumerkjavernd eða upprunamerkingar) og veitir þessum samningsaðilum tímabundið skjól fyrir samkeppni.

Menn greinir á um það hvert sé „eðli“ hugverkaréttar; hvort hann sé öðru fremur hluti upplýsingaréttar, samningsréttar eða jafnvel mannréttindi (sem eignaréttur) en þetta síðasta atriði er mjög umdeilt.

Saga breyta

Flest þau lög sem mynda hugverkarétt eiga rætur að rekja til leyfisbréfa sem konungar Evrópu notuðu til að stýra efnahagslífi ríkja sinna á tímum einveldisins og kaupauðgisstefnunnar. Bæði einkaleyfi og höfundaréttur voru upphaflega búin til í þágu fyrirtækja og stofnana sem greiddu fyrir þau gjald til konungsins. Með hugmyndum upplýsingarinnar um náttúrurétt breyttist viðhorfið þannig að farið er að tala um rétt einstaklinga sem eiga upptökin að nýjum hugmyndum eða listaverkum til yfirráða yfir þeim. Elstu lög sem kveða á um eignarétt uppfinningamanns á uppgötvun sinni eru frönsk lög frá 1791.

Notkun hugtaksins „propriété intellectuelle“ eða „hugareign“ nær að minnsta kosti aftur til 1888 þegar Svissneska hugverkaskrifstofan (Bureau fédéral de la propriété intellectuelle) var stofnuð í Bern, Sviss. 1893 var ákveðið að sameina stofnanir Parísarsamþykktar um vernd eignarréttinda á sviði iðnaðar frá 1883 og Bernarsáttmála til verndar bókmenntum og listaverkum frá 1886 og stofna eina Sameinaða alþjóðaskrifstofu um vernd hugverka (Bureaux Internationaux Réunis pour la Protection de la Propriété Intellectuelle eða BIRPI). Alþjóðahugverkastofnunin tók við hlutverki þessarar skrifstofu árið 1967. Íslenska orðið „hugverk“ á meira skylt við bandaríska 19. aldar hugtakið „labor of the mind“ og er hugsanlega uppfinning Ólafs Lárussonar lagaprófessors frá því um 1940. [heimild vantar]

Árið 1994 var gerður Samningur Alþjóðaviðskiptastofnunarinnar um hugverkarétt í viðskiptum sem viðauki við GATT-samninginn. Hann kveður á um ákveðin lágmarksskilyrði sem ríki þurfa að uppfylla í löggjöf sinni til verndar hugverkum. Samningurinn var fyrsta raunverulega alþjóðlega samkomulagið um gagnkvæma vernd allra sviða hugverkaréttar, en áður höfðu ýmsir alþjóðlegir sáttmálar á borð við Parísarsáttmálann um einkaleyfi og Bernarsáttmálinn um höfundarétt náð mikilli útbreiðslu.

Gagnrýni breyta

Einkaréttur á hugverkum hefur oft verið gagnrýndur fyrir að ganga gegn megintilgangi sínum og skaða almannaheill með því að skapa gerviskort á ótakmörkuðum gæðum og stuðla þannig að óeðlilega háu verði t.d. á frumlyfjum í þróunarlöndum. Mikilvægi hugverkaréttar í efnahagslífi heimsins hefur vaxið stig af stigi frá því fyrst var farið að ræða hann á 19. öld og um leið hefur verið greinileg tilhneiging til að útvíkka einkaréttinn bæði í tíma og eins láta hann ná til sífellt fleiri sviða. Gagnrýnendur hafa meðal annars bent á að hugverkaréttur skerði hinn eiginlega eignarrétt í mörgum tilvikum.