Betty Friedan

Betty Friedan (4. febrúar 1921 – 4. febrúar 2006) var Bandarískur rithöfundur og femínisti. Hún var einn af leiðtogum annarrar bylgju bandarísks femínisma. Bók hennar, The Feminine Mystique (1963) var eitt áhrifamesta rit sjöunda áratugarins. Hún var einn af 48 stofnmeðlimum samtakanna National Organization for Women (NOW) árið 1966, og var í kjölfarið kjörin forseti samtakanna. Markmið samtakanna voru að virkja konur til samfélagsþátttöku og að koma á kynjajafnrétti í Bandaríkjunum.

Betty Friedan árið 1960

Árið 1970, eftir að hafa hætt sem forseti NOW skipulagði Betty jafnréttisverkfall kvenna. Verkfallið var þann 26. ágúst 1970, á fimmtíu ára afmæli kosningaréttar kvenna í Bandaríkjunum. Þetta verkfall á landsvísu hafði mun meiri áhrif á femínistahreyfinguna en búist var við. Í kröfugöngunni í New York borg, sem Betty leiddi sjálf, komu saman 50.000 manns. Árið 1971 gekk Betty í lið með öðrum frægum femínistum og stofnaði National Women's Political Caucus (NWOP), samtök sem ætluð voru til þess að safna, þjálfa og styrkja konur sem vildu komast í kjörin embætti. Betty studdi líka heilshugar Jafnréttisbreytingatillöguna (Equal Rights Amendment) sem bandaríska þingið samþykkti árið 1972 eftir mikinn þrýsting frá NOW. Eftir að breytingatillagan hafði verið samþykkt barðist Betty fyrir því að tillagan yrði gerð fullgild í öllum ríkjum og studdi jafnframt því aðrar umbætur á réttindum kvenna. Hún stofnaði til dæmis National Association for the Repeal of Abortion Laws (Landssamtök fyrir ógildingu laga um fóstureyðingar) en var þó síðar gagnrýnin á fóstureyðingamiðaðar skoðanir margra frjálshygginna femínista.

Betty var virk í stjórnmálum og ýmis konar réttindabaráttu það sem eftir var af lífi hennar og skrifaði sex bækur. Betty var snemma gagnrýnin á hneigðar og ýktar tegundir femínistahreyfingar sem réðust gegn mönnum og húsmæðrum.

Æska

Betty fæddist 4. febrúar 1921 í borginni Peoria í Illinois fylki. Hún var nefnd Bettye Naomi Goldstein af foreldrum sínum Harry og Miriam Goldstein sem voru af rússneskum og ungverskum ættum. Faðir hennar, Harry, átti skartgripaverslun í Peoria og móðir hennar skrifaði greinar fyrir dagblað eftir að faðir Betty varð veikur. Virtist henni nýja líf móður hennar utan heimilisins mun gleðilegra.

Þegar Betty var ung var hún virk bæði í hópum marxista og gyðinga. Síðar skrifaði hún að henni hafi stundum þótt hún vera einangruð frá gyðingasamfélaginu og að hún teldi ástríðu sína fyrir réttlæti eiga rætur í óréttlætið sem gyðingar hafa þurft að berjast gegn í gegnum tíðina. Hún gekk í framhaldsskólann í Peoria (Peoria High School) og vann þar við gerð skólablaðsins. Þegar umsókn hennar um að fá að vera með dálk í blaðinu var hafnað stofnuðu hún og sex vinir hennar blaðið Tide sem fjallaði um lífið heima við í stað skólalífsins.

Hún fór í kvennaskólann Smith College árið 1938 og fékk skólastyrk á fyrsta ári fyrir framúrskarandi námsárangur. Á öðru ári fékk hún áhuga á kveðskap og voru mörg ljóð eftir hana birt í útgefnum ritum skólans. Árið 1941 varð hún aðalritstjóri háskólablaðsins. Leiðararnir urðu stjórnmálalegri undir hennar stjórn og sýndu yfirleitt viðhorf gegn stríðsrekstri og ollu stundum deilum. Hún útskrifaðist með hæstu ágætiseinkunn (summa cum laude) árið 1942 með sálfræði sem aðalfag.

Hún var við nám við Kaliforníuháskóla í Berkeley í eitt ár árið 1943 á rannsóknarstyrk til framhaldsnáms í sálfræði með Erik Erikson. Hún varð virkari í stjórnmálum og hélt áfram að umgangast marxista. Í ævisögunni sinni sagði hún að kærastinn hennar á þessum tíma hafi þrýst á hana að hafna styrk til doktorsnáms og að hætta í námi.

Ritferill

Fyrir 1963

Eftir brottför frá Berkeley gerðist Betty blaðamaður fyrir málgögn vinstri manna og verkalýðsfélaga. Á árunum 1943 til 1946 skrifaði hún fyrir Federated Press og á árunum 1946 til 1952 vann hún fyrir fréttabréf Sameinuðu rafverkamanna. Eitt af verkefnum hennar var að rita skýrslu um HCUA-rannsóknarnefndina.

Árið 1952 var henni sagt upp störfum hjá blaðinu, en þá var hún gift og þunguð af sínu öðru barni. Eftir að hún sagði skilið við blaðið gerðist hún sjálfstæður rithöfundur fyrir ýmis tímarit, þar á meðal Cosmopolitan

Samkvæmt ævisagnaritaranum Daniel Horowitz hóf Friedan feril sem blaðamaður á vinnumarkaði þegar hún varð fyrst vör við kúgun og útskúfun kvenna, en Friedan sjálf var ekki sammála þeirri túlkun.

The Feminine Mystique

Fyrir 15 ára stúdentsafmæli sitt árið 1957 gerði Friedan könnun meðal háskólamenntaðra kvenna og einbeitti sér að menntun þeirra, reynslu eftir útskrift og núverandi lífshamingju. Hún hóf að birta greinar um það sem hún kallaði „vandamálið sem hefur ekkert nafn“ og uppskar sterk viðbrögð frá fjölda húsmæðra sem voru fegnar að vera ekki einar um vandamálið.

Friedan ákvað síðan að endurvinna og umrita efnið í bók, The Feminine Mystique. Bókin kom út árið 1963 og sýndi hlutverk kvenna í iðnaðarsamfélögum, einkum hlutverk húsmóður í fullu starfi sem Friedan taldi kæfandi. Í bók sinni lýsti Friedan þunglyndri úthverfahúsmóður sem hætti í háskóla 19 ára að aldri til að gifta sig og ala upp fjögur börn. Hún talaði um „skelfingu“ við að vera ein, skrifaði að hún hefði aldrei á ævinni séð jákvæða kvenfyrirmynd sem starfaði utan heimilis og hélt einnig fjölskyldu. Hún vitnaði í fjölda annara húsmæðra í svipaðri stöðu. Hún gagnrýndi kenningar Freuds um reðuröfund og benti á margar þversagnir í verkum hans. Þá bauðst hún til að svara konum sem óskuðu eftir að fræðast meira um málið.

„Vandamálinu sem hefur ekkert nafn“ lýsti Friedan í byrjun bókarinnar:

Vandamálið lá grafið, ósagt, í mörg ár í hugum bandarískra kvenna. Þetta var undarleg hrærsla, ónotatilfinning, þrá [eða löngun] sem konur fundu fyrir um miðja 20. öld í Bandaríkjunum. Hver úthverfa [hús]móðir glímdi við það ein. Þegar hún bjó til rúmin, verslaði matvörur ... var hún hrædd við að spyrja sjálfa sig þöglu spurningarinnar: „Er þetta allt og sumt?“

Friedan fullyrti að konur væru eins færar og karlar til hvers konar vinnu eða hvaða atvinnuleiðar sem var, þvert gegn rökum fjölmiðla, kennara og sálfræðinga þess tíma. Bók hennar var ekki aðeins mikilvæg vegna þess að hún mótmælti hegemonískri kynlífsstefnu í bandarísku samfélagi heldur vegna þess að hún var frábrugðin almennum 19. og fyrri hluta 20. aldar hugmyndum um auka menntun kvenna, pólitísk réttindi og þátttöku í samfélaginu. Þó að „fyrstu bylgju“ femínistar hafi oft deilt með sér grundvallarsýn á eðli kvenna og korporatískri sýn á samfélagið, haldið því fram að kosningaréttur, menntun og félagsleg þátttaka kvenna myndi auka tíðni hjónabands, gera konur að betri konum og mæðrum og bæta þjóðina og alþjóðleg heilsa og skilvirkni, byggði Friedan réttindi kvenna á öðru. Því sem hún kallaði „grunnþörf mannsins til að vaxa, vilja mannsins til að vera allt sem í honum er“. Höftin á fimmta áratug síðustu aldar og köfnunartilfinning margra kvenna sem neyddar voru í þessi hlutverk, áttu rakið erindi við bandarískar konur sem fljótlega fóru að mæta á samstöðufundi og beita sér fyrir umbótum á lögum og félagslegum normum sem settu konum skorður í samfélaginu.

Bókin varð metsölubók, sem margir sagnfræðingar telja að hafi verið hvati að „annarri bylgju“ kvennahreyfingarinnar í Bandaríkjunum og mótaði verulega atburði þjóðarinnar og heimsins. Friedan stjórnmálavæddi þannig sálarástand húsmæðra, en á sama tíma gerðu róttækari femínistar kröfu um að endurskipuleggja samskipti kynjanna, hversu náin sem þau væru, á kerfisbundinn hátt.

Friedan ætlaði upphaflega að skrifa framhald af The Feminine Mystique, sem átti að heita "Kona: Fjórða víddin", en skrifaði í staðinn aðeins grein undir þeim titli, sem birtist í Ladies 'Home Journal í júní 1964.

Önnur verk

Betty Friedan árið 1981 eftir ljósmyndarann Lynn Gilbert

Friedan gaf út sex bækur. Aðrar bækur hennar eru Annað stigið (The Second Stage), Það breytti lífi mínu: Skrif um kvennahreyfinguna (It changed my life: Writings on the women's movement), Handan kyns (Beyond gender) og Öldrunarbrunnurinn (The Fountain of Age). Ævisaga hennar, Life so far (Líf mitt hingað til), kom út árið 2000.

Hún skrifaði einnig fyrir tímarit og dagblöð:

• Pistlar í McCall's Magazine, 1971–1974

• Pistlar í New York Times, Newsday, Harper's, Saturday Review, Mademoiselle, Ladies 'Home Journal, Family Circle, TV Guide og True Magazine.

Kvenréttindabarátta og stjórnmálaþátttaka

Friedan taldi að femínistahreyfingin ætti að einbeita sér að efnahagslegu réttlæti og jafnrétti kvenna á vinnumarkaði, þar á meðal að tryggja konum aðgang að leikskólum, og að tryggja konum jafnrétti á við karla inni á heimilunum. Hún og ýmsir róttækari leiðtogar kvenréttindahreyfingarinnar, á borð við Gloriu Steinum, voru oft á öndverðum meiði þar sem Friedan var um margt íhaldssamari í afstöðu sinni til ýmissa siðferðilegra og samfélagslegra álitamála. Á níunda og tíunda áratugnum reyndi hún að draga úr áherslu kvenréttindahreyfingarinnar á rétt kvenna til þungunarrofs, þar sem sá réttur væri þegar tryggður með dómi hæstaréttar Roe v Wade (1973). Hún taldi einnig að femínistar ættu að leggja minni áherslu á baráttu gegn klámi og kynferðislegu ofbeldi, sem hún taldi að væru ekki mál sem brynnu á meginþorra kvenna.

Landssamtök kvenna (National Organization of Women, NOW)

Árið 1966 var Friedan meðstofnandi og fyrsti kjörni forseti kvenréttindasamtakanna NOW. Einn helsti hvatinn að stofnun samtakanna var sá að stjórnvöld höfðu ekki framfylgt ákvæðum mannréttindalöggjafarinnar frá 1964 (e. 1964 Civil Rights Act) sem bannaði vinnuveitendum að mismuna starfsfólki á grundvelli kyns. Friedan, ásamt Pauli Murray, skrifaði yfirlýsingu samtakanna um tilganginn; frumritið var, aftur, aðeins krot á servíettu. Undir stjórn Friedans mæltu samtökin eindregið fyrir lagalegu jafnrétti kvenna og karla.

Landssamtök kvenna beittu sér fyrir því að stjórnvöld framfylgdu 7. ákvæði Mannréttindalöggjafar ársins 1964 og jafnlaunalaga frá 1963, fyrstu tveimur helstu kerfislegusigrum hreyfingarinnar. Samtökin neyddu Equal Employment Opportunity Commission (EEOC) sem hefur eftirlit með framfylgd laganna til að hefja tafarlausar aðgerðir gegn kynjamismunun.

Samtökin börðust einnig fyrir lögleiðingu þungunarrofs, en á þessum tíma voru skiptar skoðanir meðal femínista til þungunarrofs. Samtökin börðust einnig fyrir því að ákvæði um jafnrétti kynjanna (Equal Rights Amendment) væri bætt við sjtórnarskrá Bandaríkjanna, en verkalýðsfélög og baráttufólk fyrir réttindum láglaunakvenna höfðu gagnrýnt viðaukann. Samtökin lögðu einnig áherslu á dagvistun barna á landsvísu.

Landssamtök kvenna hjálpuðu konum einnig að tryggja jafnan aðgang að almannarými þar sem konum hafði verið meinaður aðgangur. Sem dæmi má nefna að Oak herbergið á Plaza hótelinu í New York bauð aðeins körlum upp á hádegismat, alla virka daga fram til ársins 1969, þegar Friedan og aðrir meðlimir samtakanna efndu til mótmæla.

Afstaða til þungunarrofs

Friedan barðist fyrir rétti kvenna til að taka ákvarðanir um eigin líkama og afglæpavæðingu þungunarrofs. Ákvörðunin um þungunarrof ætti að liggja hjá konunni einni, hvorki læknis né öðrum utanaðkomandi aðilum. Hún tók þátt í stofnun samtakanna NARAL (e. National Association for the Repeal of Abortion Laws, nú NARAL Pro-Choice America). Friedan fékk líflátshótanir vegna baráttu sinnar fyrir rétti kvenna til þungunarrofs, og var viðburðum þar sem hún átti að tala aflýst vegna slíkra hótana. Drög Friedan að fyrstu stefnuskrá NOW kvað á um að samtökin skyldu berjast fyrir rétti kvenna til þungunarrofs, en ákvæðið var ekki tekið upp í stefnuskrá samtakanna fyrr en 1967, ári eftir stofnun samtakanna.

Friedan og ýmsir róttækari femínistar voru þó ósammála um hvaða vægi ætti að gefa baráttunni fyrir réttinum til þungunarrofs og á hvaða forsendum heyja ætti þá baráttu. Friedan, sem var talin full íhaldssöm í þessum málum af mörgum róttækari femínistum, gagnrýndi fyrir sitt leyti orðalag ályktana og baráttuaðferðir samherja sinna fyrir að vera of pólaríserandi. Á níunda og tíunda áratugnum urðu skoðanir Friedan íhaldssamari, og um aldamótin 2000 sagði Friedan að barátta „NOW og annarra kvenréttindasamtaka“ virtist vera „tímaskekkja“: „[A]ð mínum dómi, er allt of mikil áhersla á fóstureyðingar ... á undanförnum árum hef ég orðið svolítið óróleg út af þessum þrönga fókus hreyfingarinnar á fóstureyðingar eins og um væri að ræða mikilvægasta mál kvenna þegar það er ekki.“ Hún spurði: „Af hverju sameinumst við ekki með öllum sem hafa sanna lotningu fyrir lífinu, þar með töldum kaþólikkunum sem eru á móti fóstureyðingum og berjumst fyrir valinu til að eignast börn?“

Skipun G. Harrold Carswell sem hæstaréttardómara

Árið 1970 leiddi Friedan baráttu femínista gegn tilnefningu Richard M. Nixon á G. Harrold Carswell sem dómara við Hæstarétt Bandaríkjanna. Töldu þær að skrif Carswell og dómar afhjúpuðu djúpa kvenfyrirlitningu auk kynþáttafordóma. Öll helstu mannréttindasamtök Bandaríkjanna, þar á meðal NAACP voru andsnúin skipun Carswell. Ástríðufullur vitnisburður Friedans fyrir öldungadeildinni hjálpaði til við að sökkva tilnefningunni og var skipun Carswell hafnað þó hann hefði lýst því yfir að hann stæði ekki lengur við fyrri ummæli sín.

Heimildir

Fyrirmynd greinarinnar var „Betty Friedan“ á ensku útgáfu Wikipedia. Sótt 4. desember 2020.