Búrfellsvirkjun

Búrfellsvirkjun (Búrfellsstöð) er vatnsaflsvirkjun í Þjórsá utarlega í Þjórsárdal í Gnúpverjahreppi kennd við fjallið Búrfell. Virkjunin var fyrsta stórvirkjun Íslendinga og markaði upphaf svonefndrar stóriðjustefnu. Líkt og með Kárahnjúkavirkjun, sem tók við af Búrfellsvirkjun sem stærsta og aflmesta virkjun landsins, þurfti að flytja inn talsvert af erlendu vinnuafli við byggingu og uppsetningu Búrfellsvirkjunar.

Búrfellsvirkjun.

Forsaga

Um og uppúr aldamótunum 1900 voru uppi ýmsar vangaveltur um virkjanir á Íslandi. Þá var byrjað að virkja fallvötn í Noregi, Svíþjóð og víðar í Evrópu.

Árið 1914 stofnaði Einar Benediktsson Fossafélagið Títan í því augnamiði að rannsaka möguleika virkjunar á Íslandi. Þær rannsóknir framkvæmdi norskur vélfræðingur, Gotfred Sætersmoen að nafni, á árunum 1915-17. Gotfred skilaði af sér áætlunum að virkjunum í Þjórsá, m.a. við Búrfell. Ljóst var að til þyrfti stóriðju, einhvers konar orkufreka verksmiðjuframleiðslu, til þess að virkjunin yrði arðbær. Til greina kom að byggja áburðarverksmiðju en ekkert varð úr þeim áætlunum og söfnuðu þær ryki næstu áratugina.

Áhugi íslenskra viðskiptamanna á virkjunum íslenskra fallvatna var töluverður á fyrri hluta 20. aldar en aðstæður voru óhagstæðar. Um þetta leyti var ekki mikil almenn eftirspurn eftir rafmagni. Fyrri heimsstyrjöldin og kreppan mikla urðu til þess að hægja á hjólum efnahagslífssins. Fyrsta virkjun fallvatns á Íslandi varð ekki að raunveruleika fyrr en nokkrum árum síðar þegar Elliðaárnar í Reykjavík voru virkjaðar 1921.

Stóriðja

Vatnasvið:	6.400 km²
Meðalrennsli:	340 m³/s
Virkjað rennsli:	260 m³/s
Fallhæð:	115 m
Afl:	270 MW

Uppúr miðri síðustu öld voru „fossamálin“ aftur komin í umræðu og hafði hið svissneska fyrirtæki Alusuisse (í dag Rio Tinto Alcan) frumkvæði að samningaumleitunum. Þá var það stefna Viðreisnarstjórnarinnar að styrkja íslenskt efnahagslíf og auka hagvöxt sem var farið að dala eftir uppgang eftirstríðsáranna og var stóriðja talin tryggja áhuga erlendra fjárfesta. Jafnframt voru möguleikar kjarnorku sem ódýrs orkugjafa umtalaðir um þessar mundir og drógu margir þá ályktun að best væri að virkja á meðan enn væri eftirspurn eftir vatnsaflsvirkjunum.

Svokölluð stóriðjunefnd sá um rannsóknarvinnu og samskipti við erlend stórfyrirtæki og til greina kom að semja við franska og bandaríska aðila. Til þess að fjármagna framkvæmdina voru tekin lán hjá Alþjóðabankanum sem krafðist sterks aðhalds og stöðugs eftirlits, í ljósi þess að ekki voru fordæmi fyrir viðlíka framkvæmdum á Íslandi.

Hið opinbera fyrirtæki Landsvirkjun var stofnað 1965 og var Búrfellsvirkjun fyrsta stórframkvæmd þess. Bygging virkjunarinnar var af meiri stærðargráðu en áður þekktist á Íslandi. Mest unnu tæplega 800 manns við byggingu hennar og á tímabili urðu verktafir vegna skorts á vinnuafli. Þann 28. mars 1966 var samið við svissneska fyrirtækið Alusuisse um byggingu og rekstur Álversins í Straumsvík og átti Búrfellsvirkjun að sjá því fyrir rafmagni. Lög þess efnis voru sett 13. maí og í júní hófst bygging virkjunarinnar. Bandaríska fyrirtækið Harza Engineering Co. Int. (í dag Montgomery Watson) var fengið til þess að hanna virkjunina og var hún fullgerð 1969, helsti byggingarverktaki var Fosskraft. Miklar deilur urðu um álsamningana og urðu þeir tíðræddir í fjölmiðlum og á Alþingi.

Virkjunin

Búrfellsvirkjun. Lágmynd Sigurjóns sýnileg.

Miðlunarlón Búrfellsstöðvar nefnist Bjarnalón og er 1 km² að stærð, þar sem áður voru Bjarnalækur og Bjarnalækjarbotnar. Vestan við Bjarnalón er Sámsstaðamúli og sunnan er Búrfell.

Stíflan við austurenda lónsins er útbúin sérstöku ísskolunarmannvirki og útsýnishús sem kallast Ísakot. Þessi varrúðarráðstöfun var nauðsynleg vegna mikillar ísmyndunar í ánni, sem þó hefur horfið eftir tilkomu Sultartangavirkjunar.

Aðrennslisgöng lónsins að Búrfellsstöð eru svo u.þ.b. 1,5 km löng og staðsett í vesturenda lónsins, fallhæðin er 115 m. Frá virkjunarstöðinni rennur vatnið í Fossá sem svo sameinast Þjórsá 2 km sunnar.

Á framhlið stöðvarhússins er stór lágmynd eftir Sigurjón Ólafsson og fyrir framan það er einnig verkið Hávaðatröllið eftir hann. Við stöðina starfa 35 manns, í næsta nágrenni við hana er þjóðveldisbærinn Stöng, Hjálparfoss, Háifoss og Gjáin.

Búrfellsstöð II er vatnsaflsvirkjun, sem var byggð neðanjarðar í Sámsstaðaklifi og nýtir sama inntakslón (Bjarnalón) og Búrfellsstöð I og sömu fallhæð og veitir frárennslinu líka í Fossá með heldur lengri frárennslisskurði (2,2 km) en eldri stöðin. Virkjunin var gangsett 2018 og er uppsett afl 100 MW en stækkanlegt með viðbótarvél ef þörf þykir.

Heimildir

• Helgi M. Sigurðsson (2002). Vatnsaflsvirkjanir á Íslandi. Verkfræðistofa Sigurðar Thoroddsen, Reykjavík. bls. 140-145.
• Helgi Skúli Kjartansson (2002). Ísland á 20. öld. Sögufélag. ISBN 9979-9059-7-2., bls 297-301
• Sigrún Pálsdóttir (ritstj.) (2005). Landsvirkjun 1965-2005: Fyrirtækið og umhverfi þess. Hið íslenska bókmenntafélag. ISBN 9979-66-165-8.

Tenglar

• Búrfellsstöð 1 á vef Landsvirkjunar. Geymt 9 ágúst 2020 í Wayback Machine
• Búrfellsstöð 2 á vef Landsvirkjunar. Geymt 12 ágúst 2020 í Wayback Machine
• „Búrfellsvirkjun“. Sótt 13. ágúst 2006.
• „Búrfellsstöð“. Sótt 19. júlí 2010., ítarlegri upplýsingabæklingur á PDF-formi Geymt 6 mars 2016 í Wayback Machine